Een (bijna) perfect heelal. Mysteries van de Oerknal: Mysteries van de Oerknal: de Gloed van de Oerknal
|
|
- Joachim Smit
- 4 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Mysteries van de Oerknal: Mysteries van de Oerknal: problemen en oplossingen, John Heise, 19 juli 2019 Wat was er vóór de Oerknal? waarom overal hetzelfde? vroeger verboden vraag) homogeen en isotroop waarom begint Oerknal overal tegelijk? problemen en oplossingen Wat was er vóór de Oerknal? waarom overal hetzelfde? vroeger verboden vraag) homogeen en isotroop waarom begint Oerknal overal tegelijk? (horizon-probleem) waarom is het heelal ruimtelijk vlak? (horizon-probleem) waarom is het heelal ruimtelijk vlak? (bij willekeurig begin, kans daarop miniem) antwoord: Eeuwige inflatie! (bij willekeurig begin, kans daarop miniem) antwoord: Eeuwige inflatie! John Heise, onze Oerknal is één van deze bellen SRON, Utrecht HOVO-19 Juli 2019 de Gloed van de Oerknal De hete oerknal de kosmische achtergrondstraling het heelal dijt uit en koelt daarbij af vroeger was het dus heet bij grote materiedichtheid De meeste fotonen uit het heelal komen niet van sterren, maar zijn afkomstig van de Kosmische achtergrondstraling niet roodgloeiend (3000 graden) (6000 graden; zon) niet witgloeiend niet blauwgloeiend (10000 graden; hete sterren) niet ultravioletgloeiend ( graden) niet röntgengloeiend (10 miljoen graden) maar gammastraling-gloeiend (vele miljarden graden) de gloed van de oerknal zien we nog steeds en vormt het beste bewijs voor de oerknal-theorie (ontstaan van structuur) en het ontstaan van de oerknal (Inflatie-theorie) (microgolfstraling: golflengte 1mm tot 1 cm, magnetron) Eerst even leren kaartlezen: kaart van een bol met handige projectie Een (bijna) perfect heelal overal dezelfde temperatuur graden! het heelal begon in alle richtingen hetzelfde (isotroop) Overal dezelfde temperatuur van K geen drukverschillen? dan GEEN GELUID ("Oerknal" niet letterlijk nemen) hemelkaart van de temperaturen in kleur 3.6 graad 1
2 Één van de pijlers in het bewijs voor de Inflatie+oerknal-theorie een explosie wordt gekenmerkt door drukverschillen en temperatuursverschillen Overal dezelfde temperatuur die zijn er niet! van K Oerknal geen explosie IN de ruimte, maar uitdijing van de ruimte! symmetrische gaaf heelal! toch structuur ontstaan? door kleine afwijking van de symmetrie en een zwaartekracht-instabiliteit iets hogere dichtheid ("zaailing") dan iets sterkere zwaartekracht trekt meer materie naar die locatie vergroting materiedichtheid dus op zoek naar kleine afwijkingen van volmaakte symmetrie! afwijkingen van de kleurtemperatuur t.o.v. gemiddelde (nu 1 op ) (temperatuursverschillen van 1/100000ste graad) afwijkingen van de kleurtemperatuur t.o.v. gemiddelde (nu 1 op ) COBE satelliet, Cosmic Background Explorer COBE Cosmic Background Explorer WMAP satelliet, Wilkinson Microwave Anisotropy Probe COBE Cosmic Background Explorer afwijkingen van de kleurtemperatuur t.o.v. gemiddelde Achtergrondstraling te zien na verwijderen van de voorgrond Planck satelliet, metingen (European Planck Satellite) 2
3 Hoofdproblemen met de Oerknal 1. Fine-tuning: begin-voorwaarden speciaal extreem kleine afwijking van kritische dichtheid in het begin, levert een heel ander heelal op Inflatie theorie Inflatie-theorie: vlak voor de Oerknal onderging het heelal een extreem korte periode van extreme expansie Inflatie-theorie lost veel problemen van de Oerknal-theorie op en verklaart hoe het hele universum uit bijna niets zou kunnen ontstaan antwoord blijkt te zijn: inflatie! Wat was er vóór de Oerknal? Wat was er vóór de Oerknal? Kosmische inflatie Schaalfactor heelal Oneindige dichtheid Oerknal stralingstijdperk ontkoppeling Huidige leeftijd Schaalfactor heelal Inflatieperiode Inflatiemodel Inflatiemodel materietijdperk leeg heelal Oerknal Huidige leeftijd Tijd sinds de Oerknal (in s) Tijd sinds de Oerknal (in s) Inflatie, de oorzaak van de Big Bang vlakheidsprobleem opgelost door inflatie eerst inflatie: exponentiële uitdijing (de Sitter heelal) daarna de gewone uitdijing tijd 3
4 Hoofdproblemen met de Oerknal 2. Horizon-probleem Hoe kan het heelal in alle richtingen waarvoor geen onderlinge communicatie mogelijk is, toch tegelijk ontstaan zijn en er hetzelfde uitzien? antwoord: een gemeenschappelijke oorsprong! namelijk de pre-inflatie periode! tijd tijdruimte bij horizonprobleem (probleem steeds groter op vroege tijden) B lichtsnelheid A ruimte horizon B horizon A Voorbeeld horizon-probleem Zet iedereen in deze zaal plotseling op 1000 lichtjaar afstand in allemaal verschillende richtingen onderlinge communicatie is dan traag een latere onderzoeker ontdekt dat iedereen volgens dezelfde mode van 2019 gekleed is, zonder onderlinge communicatie 1000 lichtjaar Hoofdproblemen met de Oerknal 3. de afwijking van volmaakte isotropie kwantum-fluctuaties in de "Oersoep" Hoe kan dat? Dat kan alleen als iedereen oorspronkelijk bij elkaar zat. Dat model heet INFLATIE-MODEL Oorzaak van de (kleine) anisotropie (korreligheid) De verdeling van de "zaailingen" van de eerste verstoringen in de dichtheid komen uit de "oerwereld" vlak vóór inflatie Afwijkingen van gelijkmatige verdeling moet afkomstig zijn uit de periode voor de inflatie (tot de eerste s) kwantumfluktuaties opgeblazen, vergoot en versterkt door de inflatie ze zijn "schaal-invariant": alle onderlinge afstanden (golflengtes) komen gelijk voor Inflatie heeft een kenmerkende eigenschap: onderdrukt de grotere afstanden: "bijna schaal-invariant" Planck-resultaat: deze inflatie-eigenschap (de "zaailingen') is Mysteries nu Oerknal definitief aangetoond WMAP
5 Baryon Acoustische Oscillaties (BAO's) de drukgolf (geluidsgolf ) komt tot stilstand en dijt uit door de expansie van het heelal gelijkmatig met kleine fluctuaties Korte geschiedenis van het heelal fluctuatie-versterker Vergrootte kans op vorming sterrenstelsels fractie van een seconde jaar kosmische achtergrond straling eerste sterren NU 200 miljoen jaar 3.8 miljard jaar geleden 5.5 miljard jaar geleden 13.8 miljard jaar geleden WMAP miljard jaar (Graphics from Gary Hinshaw/WMAP team) Inflatie, de oorzaak van de oerknal Oplossing van oerknal-problemen: Er was eerst een nog grotere klap, de inflatie Kosmologie Het inflatie-universum Het allerkleinst denkbare Planck-lengte Planck-massa Tekening:Roeland van Oss Het inflatie-universum bij niet-homogeen begin 100 verdubbelingen 5
6 toch homogeen binnen de horizon Problemen van de Oerknal opgelost door inflatie: de singulariteit (oneindige dichtheid) is opgeheven: nu eindig begin waarom homogeen en isotroop? (oorspronkelijke samenstelling is onbelangrijk geworden) geen fossielen uit het allerheetste oersoep-periode? (extreem verdund!) horizonprobleem van de oerknal opgelost (alles heeft een gemeenschappelijke oorzaak) vlakheidsprobleem opgelost (grote bol lijkt vlak op klein stukje horizon) vele sugegsties: -Higgs-veld -vals vacuum (bubble collision) -chaotic inflation -slow role inflation -meer dan 1 inflatieveld Wat maakt dat het heelal zich opblaast in de inflatieperiode? Onbekend! dus: een nieuwe kracht (zgn. scalair veld) in de Einsteinveldvergelijking (energie-inhoud bepaalt de expansie) ì.h.a. vereist: Scalaire Velden geen ingebouwde richting zoals een vector-veld als Elektriciteit in ieder punt van de ruimte één waarde enige voorbeeld: een Higgs-veld het heelal is doordrongen van een Higgs-veld zo ook van een inflatie-veld (mogelijk: inflatie-veld = Higgs-veld) Logica van Inflatie hoge potentiaal Φ van inflatie-veld een inflatieveld met in het begin hoge potentiaal Φ (hoge energiedichtheid), (bv door kwantum-fluktuatie) Hubble-parameter H hoog Hubble-parameter H is evenredig met Φ, H dus hoog extreme expansie ~ (de Sitter heelal) door "Hubble-wrijving" blijft H hoog langdurige expansie daardoor kunnen meer dan 100 verdubbelingen in de expansie optreden Tenslotte continueert de expansie als Big Bang (veel kleinere H) bv willekeurig inflatieveld, nu in een minimum Φ in ieder punt van de ruimte, neemt af tot nul nu Oersoep = tijdruimte-schuim, hoge Φ geeft "eeuwige inflatie" grote fluctuatie: inflatie-periode "mislukte universa" kleine fluctuatie: zaailingen struktuur (nu te zien) 6
7 Multiversum? als we weten hoe alles begonnen is: geen gekke gedachte dat dat proces elders nog eens plaatsgevonden heeft Het Multiversum De gedachte dat de wereld bestaat uit heel verschillende delen met volkomen verschillende eigenschappen dus ons universum is er één uit vele populair geworden door het succes van inflatie-theorie als oorzaak van de Oerknal eiland-universa: multiversum synopsis: struktuur (sterren, wij) ontstaat uit kwantum-fluctuaties, opgeblazen door extreme uitdijing, waarna de zwaartekracht samenbalt Kunnen we een interactie zien (botsing van twee universa)? zeer grote fluctuaties (zeldzaam) leiden tot lokaal versterkte expansie, "mislukte oerknallen" extreem grote fluctuaties (extreem zeldzaam ) leiden tot een oerknal zoals de onze Botsingkoers met ander universum te zien in Kosmische Achtergrondstraling 7
8 Hoe zie je een bubbelbotsing in de kosmische achtergrondstraling Als een plek met een struktuur groter dan de 'korrels' (groter dan ong 1 graad) in deze simulatie zoals linksboven, rechtsboven samen met de echte achtergrondstraling Anomalieën/onbegrepen zaken in de Kosmische Achtergrond Straling Er zijn dingen die niet kloppen. Verhit debat. drie groepen: 1. schouders ophalen, zo is het nu eenmaal, we zien het heelal maar vanuit één kant (Kosmische Variantie) 10 miljard lichtjaar verderop is t anders 2. beter kijken mogelijk "voorgrond probleem" zelfde als in WMAP, er zit iets dat we niet zien 3. slapeloze nachten Fundamenteel onbegrip: aanwijzing nieuwe fysika? linksonder, rechtsonder zijn analyse-technieken om ze op te sporen Anomalieën 1. geen isotropie Noordelijk en zuidelijk halfrond (t.o.v. ecliptica) zijn niet hetzelfde met een statische afwijking van 1 op 100 ; Kosmische variantie? Anomalieën 1. de asymmetrie overdreven weergave van het probleem: ecliptica extra warm extra koud koudste plek Anomalieën 3. extreem grote koude plek Van 10 volle manen manen (ong. 1 o ) in sterrenbeeld Eridanus. Anomalieën extreem grote koude plek in de achtergrond Van 10 volle manen manen (ong. 5 o ) in sterrenbeeld Eridanus. 4 o 4 o de koudste plek som van 50 voids de koudste plek in het heelal som van 50 voids NB alles wat buiten 2 volle manen (ong. 1 o ) ligt, kan niet één geheel vormen (ligt buiten horizon van het heelal op de leeftijd van jaar) Misschien een "supervoid" (superholte) op afstand 6 miljard lichtjaar, z = 1? Zou dan de grootste structuur in het heelal zijn, groter dan kan bestaan NB alles wat buiten 2 volle manen (ong. 1 o ) ligt, kan niet één geheel vormen (ligt buiten horizon van het heelal op de leeftijd van jaar) Misschien een "supervoid" (superholte) op afstand 6 miljard lichtjaar, z = 1? Zou dan de grootste structuur in het heelal zijn, groter dan kan bestaan misschien een botsend universum? 8
9 relatie mens-kosmos (fine tuning, Goudlokje-positie) volgende reacties mogelijk: niet toevallig, maar zo is het nu eenmaal het Multiversum-idee Iedere wereld heeft zijn eigen natuurconstanten want als het anders was, waren we er niet geweest (afhankelijke waarschijnlijkheden) welwillende goddelijke voorzienigheid zo is het ontworpen (evolutie met een bedoeling, bijv. de mens of minder antropocentrisch: complexe vormen)) Martin Rees en anderen: de meesten leven kort en laten geen complexe biologie toe wij hebben daardoor automatisch de Goldilockpositie wij zitten in een speciaal universum, onderdeel van een Multiversum Eefde Einde Toch aardig als u de volgende keer naar de sterrenhemel kijkt: die leegheid en weidsheid, die sterren die sterrenstelsels, het bestaat allemaal omdat u bestaat omdat een multiversum alle mogelijkheden toelaat 9
Uitdijing van het heelal
Uitdijing van het heelal Zijn we centrum van de expansie? Nee Alles beweegt weg van al de rest: Alle afstanden worden groter met zelfde factor a(t) a 4 2 4a 2a H Uitdijing van het heelal (da/dt) 2 0 a(t)
Nadere informatieMysteries van de Oerknal, deel 2 Heelalmodellen. samenvatting tot nu: Zwaartekracht afwijking v/d gewone (euclidische, vlakke) meetkunde
Mysteries van de Oerknal, deel 2 Heelalmodellen samenvatting tot nu: -op grote schaal beweegt alles gemiddeld van ons af, (toenemende roodverschuiving) hoe verder des te sneller (Wet van Hubble) John Heise,
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de oerknal
Nadere informatie12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal
Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als
Nadere informatieJ.W. van Holten
Afstandsbepaling in het heelal i. Parallax methode Definitie: d = 1 parsec als α = 1 1 parsec = 3.26 lichtjaar = 3.09 10 13 km ii. Variabele sterren A. Cepheiden: sterk statistisch verband tussen maximale
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie 5
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de
Nadere informatieWetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?
Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27
Nadere informatieWil van de Vorst. De Phisymme-theorie Concept van het heelal Door: Wil van de Vorst. Phi x Symmetrie x Energie = PHISYMME
Wil van de Vorst De Phisymme-theorie Concept van het heelal Door: Wil van de Vorst De Phisymme-theorie beschrijft het concept van het heelal. Het geeft op toegankelijke wijze weer hoe het heelal eruit
Nadere informatieOerknal kosmologie 1
Inleiding Astrofysica Paul van der Werf Sterrewacht Leiden Evolutie van massa dichtheid vroeger M ρ λ = = = = + M ρ λ ( 1 z) Evolutie van fotonen dichtheid E hν = = 1+ z E hν E c 2 ρ = = + ρ E c 2 4 (
Nadere informatieDonkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht
Donkere Materie Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Een paar feiten over ons heelal Het heelal zet uit (Hubble, 1924); Ons heelal is zo n 14 miljard jaar oud; Ons heelal was vroeger
Nadere informatieOverzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond.
Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Kosmologie Overzicht uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond Boek: n.v.t. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het
Nadere informatieNewtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1011 1.0 Het doel van dit college: Ontstaan en ontwikkeling van het
Nadere informatieNewtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1112 Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling
Nadere informatieDe evolutie van het heelal
De evolutie van het heelal Hoe waar te nemen? FERMI (gamma array space telescope) op zoek naar de specifieke gamma straling van botsende WIMP s: Nog niets waargenomen. Met ondergrondse detectoren in de
Nadere informatieIs ons universum een klein deel van een veel groter multiversum?
Is ons universum een klein deel van een veel groter multiversum? Inleiding Er zijn 10 11 sterrenstelsels Er zijn per sterrenstelsel 10 11 sterren waarvan de meesten een aantal planeten hebben Er zijn dus
Nadere informatieBram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen
Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen Een paar basisfeiten over ons heelal: Het heelal expandeert: de afstanden tussen verre (groepen van) sterrenstelsels wordt steeds
Nadere informatieHet mysterie van donkere energie
Het mysterie van donkere energie Het mysterie van donkere energie Donkere Energie In 1998 bleken supernova s type 1A zwakker dan verwacht Door meerdere teams gemeten Dit betekent dat de uitdijingsnelheid
Nadere informatieGravitatie en kosmologie
Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand & Mark Beker Relativistische kosmologie: 19 november 2009 Inhoud Inleiding Overzicht Klassieke mechanica Galileo, Newton Lagrange formalisme Quantumfenomenen
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieThermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014
Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014 jo@nikhef.nl Kosmologie Algemene relativiteitstheorie Kosmologie en Big Bang Roodverschuiving Thermodynamica Fase-overgangen
Nadere informatieWerkcollege III Het Heelal
Werkcollege III Het Heelal Opgave 1: De Hubble Expansie Sinds 1929 weten we dat we ons in een expanderend Heelal bevinden. Het was Edwin Hubble die in 1929 de recessie snelheid van sterrenstelsels in ons
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet
Nadere informatiePERSINFORMATIE - APRIL 2016
PERSINFORMATIE - APRIL 2016 Phisymme Diagram 2 De eerste 10-32 seconde van het heelal Exponentiële Supercentrifuge Miljarden en miljarden omwentelingen - sneller dan licht - exponentiële uitdijing van
Nadere informatie5 Juli HOVO-Utrecht
Mysteries rond de Oerknal John Heise, SRON-Ruimteonderzoek Nederland in Utrecht zie http://www.sron.nl/~jheise/hovo2019 Mysteries rond de Oerknal John Heise, SRON-Ruimteonderzoek Nederland in Utrecht zie
Nadere informatiePandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018
2/12/2018 Evolutie van het vroege heelal: proces van samenklonteringen vanaf de gelijkmatige verdeling tot de huidige structuur: de vorming van clusters en superclusters in het kosmische web vanaf 10 miljard
Nadere informatieWaarheid en waanzin in het universum
Waarheid en waanzin in het universum De kosmologie is de studie van het universum als geheel. Een fascinerend onderwerp dat veel auteurs science-fictionschrijvers, maar ook wetenschappers inspireert tot
Nadere informatieEffective Theories in Cosmology S.J.N. Mooij
Effective Theories in Cosmology S.J.N. Mooij Samenvatting Ik vind het een groot voorrecht dat ik al vier en een half jaar in het oerknalwereldje heb mogen meelopen. Op deze pagina s licht ik graag toe
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28941 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ortiz, Pablo Title: Effects of heavy fields on inflationary cosmology Issue Date:
Nadere informatieAndromeda stelsel nadert ons 20% sneller
Introductie en relevantie De wet van Hubble berust op de veronderstelling dat snelheid de belangrijkste oorzaak van de roodverschuiving "z" van sterrenstelsels zou zijn. De auteurs van dit artikel betogen
Nadere informatieProbus Aalsmeer 20 mei Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
Probus Aalsmeer 20 mei 2015 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks wat leert het allerkleinste ons over het allergrootste
Nadere informatieProbus 23 apr Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
Probus 23 apr 2015 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks wat leert het allerkleinste ons over het allergrootste Alles
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieKosmologie. Oorsprong van het heelal, onstaan van de eerste objecten en structuren, evolutie van de ruimtelijke verdeling van materie.
Kosmologie Oorsprong van het heelal, onstaan van de eerste objecten en structuren, evolutie van de ruimtelijke verdeling van materie. Kosmologie begint in de oudheid (Anaximander, Plato, Pythagoras) Doorbraak
Nadere informatieDe bouwstenen van het heelal Aart Heijboer
De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer 13 Jan 2011, Andijk slides bekijken: www.nikhef.nl/~t61/outreach.shtml verdere vragen: aart.heijboer@nikhef.nl Het grootste foto toestel ter wereld Magneten
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP www.astro.ru.nl/~achterb/ Populaire ideeën: - Scalair quantumveld met de juiste eigenschappen; (zoiets als Higgs Veld) - Willekeurig scalair quantum veld direct na de Oerknal
Nadere informatieGravitatie en kosmologie
Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Relativistische inflatie: 3 december 2012 Inhoud Inleiding Overzicht Klassieke mechanica Galileo, Newton Lagrange formalisme Quantumfenomenen Neutronensterren
Nadere informatieCitation for published version (APA): Meerburg, P. D. (2011). Exploring the early universe through the CMB sky Amsterdam: Ipskamp/ P.D.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Exploring the early universe through the CMB sky Meerburg, P.D. Link to publication Citation for published version (APA): Meerburg, P. D. (2011). Exploring the early
Nadere informatiede Kosmische Tijd, We nemen even de tijd om stil te staan bij de tijd om stil te staan bij de tijd inhoud HOVO Utrecht februari 2019
Botsende zwarte gaten, kwantum-verstrengeling: het meest extreme stukje wat is er fout aan deze demo? ruimte realistisch gesimuleerd. Je ziet alleen de deformatie van de achtergrond door afbuiging van
Nadere informatieNieuwe Meer 26 okt Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
Nieuwe Meer 26 okt 2014 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks!! De oerknal! Higgs en anti-materie! De oerknal Wat is
Nadere informatieHet berekenbare Heelal
Het berekenbare Heelal 1 BETELGEUSE EN HET DOPPLEREFFECT HET IS MAAR HOE JE HET BEKIJKT NAAR EEN GRENS VAN HET HEELAL DE STRINGTHEORIE HET EERSTE BEREKENDE WERELDBEELD DE EERSTE SECONDE GUT, TOE, ANTROPISCH
Nadere informatieSterrenstelsels en kosmologie
Sterrenstelsels en kosmologie Inhoudsopgave Ons eigen melkwegstelsel De Lokale Groep Sterrenstelsels Structuur in het heelal Pauze De geschiedenis van het heelal Standaard big bang theorie De toekomst
Nadere informatieThermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 13 november 2014
Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 13 november 2014 jo@nikhef.nl Kosmologie Algemene relativiteitstheorie Kosmologie en Big Bang Roodverschuiving Thermodynamica Fase-overgangen
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP www.astro.ru.nl/~achterb/ Waarnemingen die de basis vormen van het Oerknalmodel - Vluchtsnelheid verre sterrenstelsels - Kosmische Achtergrondstraling - Voorwereldlijke Nucleosynthese
Nadere informatieSamenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling
Nadere informatieGravitatie en kosmologie
Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Relativistische kosmologie I: 1 december 2015 Copyright (C) Vrije Universiteit 2009 Inhoud Inleiding Overzicht Klassieke mechanica Galileo, Newton Lagrange
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie De singulariteit in het begin Liddle Ch De toekomst 7.3 Het standaardmodel Liddle Ch. 15
Newtoniaanse kosmologie 7 7.1 De singulariteit in het begin Liddle Ch. 14 7.2 De toekomst 7.3 Het standaardmodel Liddle Ch. 15 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in
Nadere informatieBig Bang ontstaan van het heelal
Big Bang ontstaan van het heelal Alfred Driessen Amsterdam A.Driessen@utwente.nl 910-heelal.ppt slide 1 datum: 2 oktober 2009 A. Driessen@utwente.nl ESO's Very Large Telescope (VLT) 910-heelal.ppt slide
Nadere informatieWat is er 13,7 miljard jaar geleden uit elkaar geknald?
VAN LEGE RUIMTE TOT OERKNAL Wat is er 13,7 miljard jaar geleden uit elkaar geknald? Waar kwam dat vandaan??? Evolutie model Standaard model 1 VAN LEGE RUIMTE TOT OERKNAL Inleiding Wat mankeert er aan het
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 24/1 31/1 7/2 14/2 21/2
Nadere informatieLichtsnelheid Eigenschappen
Sterrenstelsels Lichtsnelheid Eigenschappen! Sinds eind 19 e eeuw is bekend dat de lichtsnelheid:! In vacuüm 300.000km/s bedraagt! Gemeten met proeven! Berekend door Maxwell in zijn theorie over EM golven!
Nadere informatieDe Wonderbaarlijke Eenheid van het Heelal, de Oerknal en het Multiversum
De Wonderbaarlijke Eenheid van het Heelal, de Oerknal en het Multiversum Ed P.J. van den Heuvel Universiteit van Amsterdam Universiteit Maastricht 17 Januari 2018 Achtergrond informatie bij deze lezing:
Nadere informatieVroege beschavingen hebben zich al afgevraagd waar alles vandaan kwam en hoe alles is begonnen.
Nederlandse Samenvatting Vroege beschavingen hebben zich al afgevraagd waar alles vandaan kwam en hoe alles is begonnen. Eeuwenlang heeft de mensheid zich afgevraagd wat zijn positie is in dit onmetelijke
Nadere informatieDonkere Materie Een groot mysterie
Donkere Materie Een groot mysterie Donkere Materie Al in 1933 toonde studie Fritz Zwicky dat 10-100 keer meer massa benodigd was om in clusters sterrenstelsels bijeen te houden. Mogelijkheid dat dit ontbrekende
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie 4
Newtoniaanse kosmologie 4 4.2 De leeftijd van het heelal Liddle Ch. 8 4.1 De kosmologische constante Liddle Ch. 7 4.3 De dichtheid en donkere materie Liddle Ch. 9 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis
Nadere informatie16 Hoe groot moet de inflatie-factor Z infl ten minste zijn?
16 Hoe groot moet de inflatie-factor Z infl ten minste zijn? Inflatiemodellen, waarin het heelal een korte tijd een quasi-de Sitter fase ondergaat met een grote (exponentiële) toenname van de schaalfactor,
Nadere informatieDe Energie van het Vacuüm
De Energie van het Vacuüm M.A.H. Cloos, M.J.F. Klarenbeek, L. Meijer, R.E. Pool onder begeleiding van J. de Boer, R. Dijkgraaf en E. Verlinde 08-06-004 Samenvatting Uit kosmologische modellen blijkt dat
Nadere informatieSterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven
: een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000
Nadere informatieGravitatie en kosmologie
Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Relativistische kosmologie: 24 november 2014 Inhoud Inleiding Overzicht Klassieke mechanica Galileo, Newton Lagrange formalisme Quantumfenomenen Neutronensterren
Nadere informatieWaarvan is het heelal gemaakt? Hoe is het allemaal begonnen?
Waarvan is het heelal gemaakt? Hoe is het allemaal begonnen? We leven op aarde, een kleine blauwgroene planeet, de derde van de zon en één van de naar schatting 400 miljard sterren van de Melkweg, één
Nadere informatieCursus deeltjesfysica
Cursus deeltjesfysica Bijeenkomst 4 (17 april 2014) Deeltjes in de cosmos prof Stan Bentvelsen en prof Jo van den Brand Nikhef - Science Park 105-1098 XG Amsterdam s.bentvelsen@uva.nl - jo@nikhef.nl ITS
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP www.astro.ru.nl/~achterb/ 1d Steeds: Dt R () = a Rt () V () t = HtDt () ()& H = R d t H 8π G = ρ 3 k R 3 met ρ ~ R ("energie versie") d 4 = dt 3 R πg ρ R ("kracht versie")
Nadere informatieGravitatie en Kosmologie
Gravitatie en Kosmologie FEW cursus Jo van den Brand & Jeroen Meidam Les 1: 3 september 2012 Parallax Meten van afstand Meet positie van object ten opzichte van achtergrond De parallaxhoek q, de afstand
Nadere informatieHiggs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013
Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical
Nadere informatieSterrenkunde Ruimte en tijd (3)
Sterrenkunde Ruimte en tijd (3) Zoals we in het vorige artikel konden lezen, concludeerde Hubble in 1929 tot de theorie van het uitdijende heelal. Dit uitdijen geschiedt met een snelheid die evenredig
Nadere informatieClusters van sterrenstelsels
Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Als je iets niet op een eenvoudige manier kunt uitleggen dan begrijp je het niet goed genoeg. -Albert Einstein Onze plaats in het heelal Ons perspectief op de plaats van de mensheid
Nadere informatie178 Het eerste licht
178 Het eerste licht Het eerste licht et ontstaan van het heelal heeft de mensheid al sinds de vroegste beschavingen bezig H gehouden. Toch heeft het tot de vorige eeuw geduurd voor een coherent model
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20327 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Aalst, Ted Adrianus Franciscus van der Title: Conformal invariance and microscopic
Nadere informatieHet Quantum Universum. Cygnus Gymnasium
Het Quantum Universum Cygnus Gymnasium 2014-2015 Wat gaan we doen? Fundamentele natuurkunde op de allerkleinste en de allergrootste schaal. Groepsproject als eindopdracht: 1) Bedenk een fundamentele wetenschappelijk
Nadere informatieThe Entangled Universe B. Mosk
The Entangled Universe B. Mosk THE ENTANGLED UNIVERSE Context In het begin van de 20 ste eeuw veranderden twee fundamenteel nieuwe concepten in de natuurkunde ons begrip van het universum. De eerste revolutie
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38478 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Atal, Vicente Title: On multifield inflation, adiabaticity and the speed of sound
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting De titel van dit proefschrift is Growing up in the city: a study of galaxy cluster progenitors at z > 2. Dit kan in het Nederlands ongeveer vertaald worden als Opgroeien in de
Nadere informatieFLRW of Lambda-CDM versus Kwantum Relativiteit
FLRW of Lambda-CDM versus Kwantum Relativiteit Lambda-CDM (FLRW): Lambda (λ): Dark Energy CDM: Cold Dark Matter Kwantum Relativiteit: donkere energie: 0% donkere materie: < 4% Robertson-Walker: natuurkunde
Nadere informatieWordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties.
Nog niet gevonden! Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Daarnaast ook in 2015 een grote ondergrondse detector.
Nadere informatieE p m. De voorspelling van antimaterie. Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928
De voorspelling van antimaterie Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928 Dirac s vergelijking impliceert: positron massa = elektron massa positron lading = +e Dirac Algebra: 2g 2 2 E
Nadere informatieStichting Koepel Failliet!
Stichting Koepel Failliet! Deze Stichting werd in 1973 opgericht om bij te dragen aan de popularisering van weer- en sterrenkunde, ruimteonderzoek en aanverwante wetenschappen en het ondersteunen van de
Nadere informatieHoe werken krachtdeeltjes
HOVO cursus februari/maart 2019 Van atoom tot kosmos Piet Mulders p.j.g.mulders@vu.nl 1 Hoe werken krachtdeeltjes http://www.nat.vu.nl/~mulders P.J. Mulders home 1 Krachtdeeltjes van zwakke kracht en sterke
Nadere informatie13,7 miljard jaar oud en zo plat als een dubbeltje
Jan Pieter van der Schaar 13,7 miljard jaar oud en zo plat als een dubbeltje We leven in een absurd heelal De Academische Boekengids 64, september 2007, pp. 8-10. De verbluffend precieze kosmologische
Nadere informatieDe Large Hadron Collider 2.0. Wouter Verkerke (NIKHEF)
De Large Hadron Collider 2.0 Wouter Verkerke (NIKHEF) 11 2 De Large Hadron Collider LHCb ATLAS CMS Eén versneller vier experimenten! Concept studie gestart in 1984! Eerste botsingen 25 jaar later in 2009!!
Nadere informatieRunning in the Early Universe J. Fumagalli
Running in the Early Universe J. Fumagalli Samenvatting In wat volgt zal ik proberen uit te leggen waarom ik bijna vier jaar lang een fenomeen heb bestudeerd dat waarschijnlijk slechts 10 33 (nul komma
Nadere informatieEmergente zwaartekracht Prof. Dr. Erik Verlinde
Prof. Dr. Erik Verlinde ! 3 grote problemen met zwaartekracht! Zwaartekracht op subatomair niveau! Versnelde uitdijing heelal! Zwaartekracht moet uitdijing afremmen! Er moet dus donkere energie zijn! Te
Nadere informatieSamenvatting Levensbeschouwing LV \'Over wondere feiten\' Hoofdstuk 1
Samenvatting Levensbeschouwing LV \'Over wondere feiten\' Hoofdstuk 1 Samenvatting door L. 887 woorden 16 juli 2013 7,1 10 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Samenvatting LV Over wondere feiten Hoofdstuk
Nadere informatieDe vierdimensionale oerknaltheorie
2017 De vierdimensionale oerknaltheorie De oerknal was ruimtelijk vierdimensionaal. Het heelal is daarom ruimtelijk vierdimensionaal. Het waarneembare heelal (tot de kleinste dobbelsteen) manifesteert
Nadere informatieSamenvatting ANW Hoofdstuk 6: het heelal
Samenvatting ANW Hoofdstuk 6: het heelal Samenvatting door A. 929 woorden 29 juni 2014 0 keer beoordeeld Vak ANW P1 Breedtegraad: s Nachts: hoek van poolster met horizon Overdag: hoogste hoek van de zon
Nadere informatieHonderd jaar algemene relativiteitstheorie
Honderd jaar algemene relativiteitstheorie Chris Van Den Broeck Nikhef open dag, 04/10/2015 Proloog: speciale relativiteitstheorie 1887: Een experiment van Michelson en Morley toont aan dat snelheid van
Nadere informatieSterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat
Nadere informatieInflatie? Of cyclisch universum?
Inflatie? Of cyclisch universum? Paul Steinhardt The Inflation Debate Scientific American, april 2011 Deze lezing is te downloaden, duur 84 min. 83:57 83:57 Drie categorieën kosmologische modellen Gecreëerd
Nadere informatieKosmische regen op Groningen
Kosmische regen op Groningen Wat is de samenstelling van de kosmische straling: protonen, zware kernen, neutrino s? Waar komen deze deeltjes met extreem hoge energie vandaan? Kunnen we met behulp van de
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19062 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Hardeman, Sjoerd Reimer Title: Non-decoupling of heavy scalars in cosmology Date:
Nadere informatieDe ruimte. Thema. Inhoud
Thema De ruimte Inhoud 1. Het heelal 2. Het ontstaan van het heelal en het zonnestelsel 3. Sterren en sterrenstelsels 4. De zon 5. De planeten van ons zonnestelsel 6. De stand van de aarde de maan de zon
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
B Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift gaat over natuurkunde op zowel de allerkleinste afstanden, als op de allergrootste afstanden. Laten we met de allerkleinste schaal beginnen. Alle materie om
Nadere informatieReal time quantum field theory on a computer: The Hartree ensemble approximation Sallé, M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Real time quantum field theory on a computer: The Hartree ensemble approximation Sallé, M. Link to publication Citation for published version (APA): Sallé, M. (2002).
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Chapter 1 Nederlandse samenvatting 1. Elementen van de sterrenkunde Het heelal is bezaaid met miljarden sterrenstelsels die als eilanden van vele soorten en maten in een donkere oceaan van onvoorstelbare
Nadere informatieHiggs-deeltje. Peter Renaud Heideheeren. Inhoud
Higgs-deeltje Peter Renaud Heideheeren Inhoud 1. Onze fysische werkelijkheid 2. Newton Einstein - Bohr 3. Kwantumveldentheorie 4. Higgs-deeltjes en Higgs-veld 3 oktober 2012 Heideheeren 2 1 Plato De dingen
Nadere informatieParallelle universums
Parallelle universums Johan Smits 15 oktober 2007 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Blz. 2 Inleiding Blz. 3 Niveau 1 Blz. 5 Niveau 2 Blz. 7 Niveau 3 Blz. 9 Niveau 4 Blz. 11 Discussie & Conclusie Blz. 13 Bronnen
Nadere informatieTerug naar het begin. Van ontstaan van de aarde naar de oerknal
Van ontstaan van de aarde naar de oerknal Moeder aarde NU Ons zonnestelsel Ontstaan Zon Melkweg ontstaan 12 miljard jaar geleden. Daarna zijn andere kleinere sterrenstelsels, gas- en stofwolken geïntegreerd
Nadere informatieHiggs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014
Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical
Nadere informatie