HET BELOOFDE LAND VAN DE MUZIEK OVER DE GRENZEN MET NEDERLANDSE MUZIEK MUZIEK DIE GEHOORD MOET WORDEN SEIZOEN

Transcriptie

1

2 VERKOOP ABONNEMENTEN (Online en telefonisch vanaf ) ConcertgebouwSerielijn u VERKOOP LOSSE KAARTEN (Online en telefonisch vanaf ) Concertgebouwlijn u ( 1,00 p.g.) Kassa ma - vr u, za - zo u Informatie over de programmering & reacties online radio4.nl/concertagenda, radio4.nl/zaterdagmatinee, Facebook NTR ZaterdagMatinee en per info@zaterdagmatinee.nl postadres NTR ZaterdagMatinee, Postbus 125, 1200 AC Hilversum telefoon Programmering en productie Radio 4 concertseries productie Manon Tuynman, Chris van de Ven, Anita Wijnen programmaboekjes, internet en brochure Onno Schoonderwoerd radioredactie Myrthe van Dijk radioproductie Karien Guinée De NTR ZaterdagMatinee is een productie van NTR, AVROTROS en Radio 4, en wordt live uitgezonden op Radio 4. De radio-uitzendingen zijn maximaal drie maanden terug te luisteren via de website van Radio 4. Ga voor meer informatie naar radio4.nl/zaterdagmatinee NTR Televisie registreert een deel van de Matinees voor uitzending via Nederland 2 (NTR Podium) en het digitale themakanaal Cultura24. Zie ntrpodium.nl en cultura.nl Op Radio 4 kunt u 24 uur per dag genieten van klassieke muziek. Met de juiste afwisseling van licht klassiek, actualiteiten, de nieuwste cd s en de beste concerten uit s werelds concertzalen. Radio 4 neemt jaarlijks ruim 300 live concerten op, maar organiseert ook zelf vier concertseries: De Vrijdag van Vredenburg, de NTR ZaterdagMatinee, Het Zondagochtend Concert en De Magische Muziekfabriek. marketing en communicatie Anne Marie van Doorn (De Vrijdag van Vredenburg), Gemma Jansen (NTR ZaterdagMatinee) presentatie ntr zaterdagmatinee, radio 4 Hans Haffmans financiële administratie Anneke de Vries casting director Mauricio Fernández programmering de vrijdag van vredenburg, de magische muziekfabriek en omroepconcerten in het zondag ochtend concert Astrid in t Veld programmering omroepconcerten holland festival Robert Nasveld eindredactie radio 4 Peter Janssen programmering ntr zaterdagmatinee en artistiek leider Kees Vlaardingerbroek directeur stichting omroep muziek Stan Paardekooper SEIZOEN HET BELOOFDE LAND VAN DE MUZIEK 1 6 SEP SYMFONISCH I NOV HEDENDAAGS-3 Bernard Haitink: jubileum Henze, Che en Ho Chi Minh RFO Haitink Karg RFO GOK Vlaams Radiokoor Nationaal Jeugdkoor Stenz 2 13 SEPT OPERA-1 Tsjaikovski - Mazeppa Trekel Ruiten RFO GOK Vedernikov NOV OUDE MUZIEK-2 Ataneli Kowalojow Grivnov Händel en zijn Italiaanse ke es vlaar di ng e r b roe k Gaskarova voorbeelden I barocchisti Fasolis 3 20 SEP OUDE MUZIEK-1 Mozart - Die Enführung aus dem Serail Akademie für alte Musik Berlin Cappella Amsterdam Jacobs 4 27 SEP HEDENDAAGS-1 Betoverende klankwerelden: Maderna, Castiglioni, Widmann RFO Pomàrico Wegener OVER DE GRENZEN MET NEDERLANDSE MUZIEK 5 4 OKT SYMFONISCH II-1 Een monument voor J.S.B. NDR Sinfonieorchester Hengelbrock Steinbacher 6 11 OKT OPERA-2 Tijdloze tragedies: Loevendie en pau Stravinsky l jansse n RFO GOK Stenz 13 6 DEC SYMFONISCH II-2 Sonoor koper: Wagner, Rihm, Prokofjev RFO Davies Dohr DEC OUDE MUZIEK-3 Weihnachts-Oratorium Barokorkest B rock RIAS Kammerchor Jacobs DEC SYMFONISCH III-2 Ambachtelijkheid: Hindemith, Jeths, Beethoven RFO Stenz Bosgraaf JAN SYMFONISCH I-3 Retourtje Italië: Respighi, Rachmaninov, Berlioz RFO Petrenko Trpčeski Power DE Prokofjev ANDER IN DE OPERA MUZIEK DIE GEHOORD MOET WORDEN 7 18 OKT SYMFONISCH III JAN OUDE MUZIEK-4 Een nieuw begin? Falvetti s zondvloed Wagner, Strauss, Brahms Choeur de Chambre de Namur APR SYMFONISCH III-4 RPhO Nézet-Séguin Cappella Mediterranea Alarcón Een Baskische Boléro Röschmann RFO Chichon Ránki JAN SYMFONISCH II NOV HEDENDAAGS-2 Een nieuw symfonisch DE SERIES 29 2 MEI OPERA-5 De Muzikale mooiste inclusiviteit: van het land gedicht: 3 Mantovani, Grieg, Exotische verhalen: Ravel STAN Ives, PAARDEKOOPER Van Rossum, Berio Strauss Opera en Stravinsky 25 RFO Tausk Van Raat RFO Roth Gavrylyuk RFO GOK Dutoit Tienduizenden Synergy Vocals concertbezoekers... 4 Symfonisch I 31 MARWIL STRAAT 19 7 FEB HEDENDAAGS-4 Symfonisch II 30 9 MEI OUDE MUZIEK NOV SYMFONISCH I-2 Virtuoos spel Bewondering voor Palestrina Vele jaren historie 64 Symfonisch III 43 t Plezier van nutteloze musikfabrik Rundel The Sixteen Christophers PAUL bezigheden: JANSSEN Ravel, Gringolts Kobler Oude Muziek 49 Onze Saint-Saëns, huisensembles: Franck het Radio Hedendaags MEI SYMFONISCH 57III-5 RPhO Plasson Lortie FEB SYMFONISCH I-4 Aansprekende weerbarstigheid: Szymanowski, Filharmonisch Orkest en het Groot Górecki ná de Klaagliederen Omroepkoor NOV OPERA-3 RFO De 67Leeuw Queyras Francesconi, Beethoven Informatie De genieën en van bestellen Rameau: 71 RFO Vänskä Calefax Zaïs FEB SYMFONISCH II-4 Chronologisch Les Talens Lyriques overzicht Chœur Oorlog 75 en schoonheid: 32 6 JUNI HEDENDAAGS-6 Bestelformulier de Chambre de Namur Sjostakovitsj, 80 NTR Pärt, Haydn ZATERDAGMATINEE Rijke harmonieën van nu: Rousset w i j z i g i n g e n vo o r b e h o u d e n Polyphony Britten Sinfonia Layton 22 7 MRT SYMFONISCH III-3 Italië door vreemde ogen: Rossini, Mendelssohn, Orchestra Filarmonica della Scala Myung-Whun Chung wi 23 lle14 m MRT b r u ls OPERA-4 Verdi - Rigoletto RFO GOK Gaffigan Platanias Rutkowski Oropesa MRT HEDENDAAGS-5 Een Zweed en Italië: Verdi, Torstensson, Pizzetti GOK Leenaars De Vittorio Laboratorio MRT SYMFONISCH I-5 Homo ludens: Haydn, Adams, Stravinsky RFO Stenz Doric String Quartet APR SYMFONISCH II-5 Op de fundamenten van de traditie: Larcher, Schubert RFO Van Zweden Goerne APR OUDE MUZIEK-5 Vivaldi s nimf La Cetra, Barockorchester Basel Marcon Espada Gauvin Basso Lehtipuu Wagenaar, Rihm RFO GOK Stenz

3 Italia mia! in beeld Kennst du das Land, wo die Zitronen blühn? Niet alleen Goethe trok de bergen over, op zoek naar het land van cultuur, geschiedenis en levenskunst. Italië inspireerde menige kunstenaar, zeker ook talloze oltremontani. Evenzo begeesterde het de Zwitserse fotograaf Leonard von Matt ( ), van wie u zes foto s in deze brochure vindt. In 1937 besloot Von Matt zijn vak als boekhandelaar te verruilen voor een bestaan als (autodidact) fotograaf. In 1946 verliet hij zijn geboortegrond en reisde voor het eerst naar Rome af. Sindsdien legde hij het Italiaanse leven, de natuur, het platteland, de stadse schoonheid en de antieke resten vast in een geweldige hoeveelheid foto s. Zwart-witfoto s, vol liefde voor het leven en de architectuur. Gemaakt als buitenstaander, gekleurd door een bewondering van het andere, maar nog altijd treffend vanwege het ware Italië dat hij in zijn beelden bevroor. NTR ZaterdagMatinee op radio, televisie en internet De concerten van de NTR ZaterdagMatinee worden live uitgezonden op Radio 4 en de website van Radio 4. Een deel van deze concerten is via internet ook als webcast te zien. Op zaterdagen zonder Matinee in de zaal worden doorgaans opvallende Matinee-concerten uit het verleden herhaald. Hans Haffmans, presentator NTR Podium op Nederland 2 besteedt veel aandacht aan de concerten van de NTR ZaterdagMatinee. Op zondagmiddag om 13.00, en maandagnacht, zijn er regelmatig concertregistraties en documentaires of portretten rond de muziek, componisten en musici uit de ZaterdagMatinee-concerten. Cultura24, het digitale themakanaal van de Publieke Omroep voor verdieping in kunst en cultuur, zendt een deel van de ZaterdagMatinee-concerten en de NTR Podium-documentaires uit. De digitale uitzendingen zijn te bekijken via de kabel, de ether, de schotel en internet. Op de Facebook-pagina van de NTR ZaterdagMatinee vindt u het laatste nieuws rond de concerten en uitzendingen. Blijf op de hoogte, en klik op vind ik leuk! De mooiste van het land Met nauw verholen trots presenteren wij u het 54 e seizoen van de NTR ZaterdagMatinee, de concertserie die door De Telegraaf recent werd aangeduid als de mooiste van het land. Als je die serie, die programma s live kunt beluisteren in een van de mooiste concertzalen van de wereld Het Koninklijk Concertgebouw terwijl de uitvoerenden, waaronder het Radio Filharmonisch Orkest en het Groot Omroepkoor, van datzelfde topniveau zijn dan is er alle reden om deze concerten te komen bezoeken. Radio 4 zendt de concerten allemaal rechtstreeks uit; vaak zijn ze ook te volgen als webcast. Of u nu een vertrouwde bezoeker bent, of een nieuwkomer: voor een aangenaam lage prijs kunt u bij voorbeeld kiezen voor de internationaal vermaarde Operaserie, voor de bijzondere oude-muziekproducties, of juist de premières van nieuw Nederlands werk selecteren. Ook profiteert u van onze internationale verbindingen met andere Europese zalen of series van naam, zodat u nieuwe werken hoort van Francesconi, Górecki, Larcher, Mantovani, Rihm en Widmann. De NTR ZaterdagMatinee is dé serie en hét podium om de orkestrale muziek van de eenentwintigste eeuw nagelnieuw te horen. De programmeur van de NTR ZaterdagMatinee, Kees Vlaardingerbroek, stelt zeer diverse programma s voor u samen. Niet de vluchtigheid van het gekende en vertrouwde, maar de verdieping van het ongekende is zijn Leitmotiv. Dat geeft u de mogelijkheid te behoren tot het grote aantal liefhebbers en geïnteresseerden dat in de NTR ZaterdagMatinee en haar bezoekers gelijkgestemde zielen vindt. Topserie, toppodium en uitvoerenden van wereldklasse (zoals ook het orkest van het Teatro alla Scala), dat bieden wij u. Sinds 1 augustus 2013 zijn de programmeurs van de omroepseries Levende Muziek, waaronder de befaamde NTR ZaterdagMatinee, en het Radio Filharmonisch Orkest en het Groot Omroepkoor, onderdeel van de Stichting Omroep Muziek. Wij denken dat door deze samenvoeging de NTR ZaterdagMatinee nog beter geprogrammeerd en bespeeld wordt. Natuurlijk zijn wij over het verlies van de Radio Kamer Filharmonie nauwelijks heen, maar aan haar erfgoed zijn wij schatplichtig. Aan u, aan de Nederlandse samenleving, geven wij, in inhoudelijke verbondenheid met de Publieke Omroep, met de NTR en AVROTROS, nieuwe inhoud en kwaliteit aan de NTR Zaterdag- Matinee: de concertserie die in de wereld, haar gelijke nauwelijks kent. Trots zijn we op dat verband, veerkrachtig tonen wij wat we waard zijn. Houdt u van muziek, houdt u van de NTR ZaterdagMatinee, houdt u van de uitvoerenden die aan deze serie meewerken, beleef de concerten dan met ons mee. Geef ons het cadeau van uw persoonlijke komst. Als we bovendien weten dat velen thuis, via oude of brandnieuwe media, meekijken en -luisteren, dan beseffen we wat de NTR ZaterdagMatinee waard is. De waarde van levende muziek voor u, geliefd publiek. Stan P.F.M. Paardekooper Directeur Stichting Omroep Muziek 2 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

4 Tienduizenden concertbezoekers... Oude muziek, topensembles, wereldpremières en sterdirigenten: waar kun je deze combinatie anders vinden dan in de NTR ZaterdagMatinee? Al 54 seizoenen lang is de ZaterdagMatinee een toonaangevende en verrassende concertserie die niet alleen in Nederland, maar ook internationaal hoog aangeschreven staat. En dat is niet alleen de mening van de concertbezoekers; via Radio 4 zijn alle ZaterdagMatinees live en on demand te beluisteren, waardoor deze prachtige producties tienduizenden extra luisteraars bereiken. Geen andere concertserie had ooit zo n groot publiek! Radio 4 is er trots op, samen met de Stichting Omroep Muziek en de omroepen NTR en AVROTROS de ZaterdagMatinee mogelijk te maken. De bezuinigingen van het kabinet op de cultuursector en de Publieke Omroep zijn nog steeds voelbaar. Omroepen zijn gefuseerd, en we hebben vorig seizoen afscheid moeten nemen van één omroeporkest. We voelen de noodzaak nóg nauwer samen te werken, zodat de ZaterdagMatinee haar hoge artistieke niveau kan blijven behouden. Komend seizoen belooft weer veel moois: eminence grise (en oud-chef-dirigent) Bernard Haitink opent de serie met het Radio Filharmonisch Orkest en Mahlers Vierde symfonie, er zijn vele grote operaproducties (o.a. Verdi s Rigoletto, met vaste gastdirigent James Gaffigan), en er klinkt nieuw werk van onder anderen Loevendie, Jeths en Wagenaar, gecomponeerd in opdracht van de ZaterdagMatinee. Naast chef-dirigent Markus Stenz kunnen we ook oud-chef-dirigent Jaap van Zweden verwelkomen, die zijn visie op We voelen de noodzaak nóg nauwer samen te werken, zodat de ZaterdagMatinee haar hoge artistieke niveau kan blijven behouden Schuberts Grote symfonie zal laten horen. Live muziek is belangrijk in de programmering van Radio 4. De zender staat midden in het muzikale en culturele leven. Radio 4 maakt niet alleen concertopnames in het hele land, maar produceert ook zelf concertseries. De NTR ZaterdagMatinee is daar een voorbeeld van, naast De Vrijdag van Vredenburg en Het Zondagochtend Concert. Op deze manier krijgt een breed publiek de kans mee te genieten van al het moois dat op de podia klinkt. Dankzij Radio 4 gaan de deuren van de concertzalen nog verder open! U bent van harte welkom, in de zaal en op Radio 4! Marwil Straat Zendermanager Radio 4 Het beloofde land Het land van de virtuozen, de Palestrinastijl, de opera, het postmodernisme. Het land met zijn onuitputtelijke geschiedenis, het land van het schone verval. Ooit hofleverancier van heel Europa, maar ook het land van dromen. Italië: een bron voor de kunsten, die sinds de Renaissance eigenlijk nooit opdroogde. Eeuwenlang was Italië om de Nederlandse muziekliefhebber Jan Teding van Berkhout die in door Italië trok te citeren het beloofde land van de muziek. Al in de Renaissance trokken de vele Italiaanse hoven en kerken, als evenzovele magneten, de beste componisten en musici uit geheel Europa aan. In de loop van de zestiende eeuw nam het plaatselijk talent steeds meer de plaats van de noordelingen in. Vanaf dat moment bracht het schiereiland een permanente stroom van musici en componisten voort en ging de beweging in omgekeerde richting: Italië werd grootleverancier van muzikaal talent dat in heel Europa de toon aangaf. In de negentiende eeuw nam die beweging wat af en werd Italië symbool van de muziek Italië als muzikaal Utopia door de eeuwen heen van (vervlogen) dromen en (onvervulbaar) verlangen naar schoonheid. Componisten als Berlioz, Liszt, Strauss, Tsjaikovski en Wolf lieten hun verbeelding de vrije loop en schreven hommages aan een vaak gedroomd, imaginair Italië. Italië en zeker het Italië uit de Renaissance kreeg de betekenis van een romantische utopie. In zekere zin had het land diezelfde betekenis nog steeds voor de onlangs overleden Duitse grootmeester Hans Werner Henze, die het grootste deel van zijn leven in Italië heeft gewoond. In de twintigste eeuw ging bij veel Italiaanse componisten de wil tot vernieuwing hand in hand met het respect voor de grote operatraditie. De 4 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

5 muziek van Luigi Dallapiccola is er het bewijs van, dat Midden- Europees serialisme en Italiaanse zangerigheid elkaar zeker niet hoeven uit te sluiten. In de tweede helft van de twintigste eeuw kon Italië bogen op tal van internationaal succesvolle componisten, zoals Berio, Maderna, Castiglioni, Donatoni, Nono, Scelsi en Sciarrino. Een van de meest vooraanstaande Italiaanse componisten van dit moment is Luca Francesconi. Op verzoek van de Matinee en Het Koninklijk Concertgebouw schrijft hij een nieuw concert voor rietkwintet en orkest. De Italianen nemen in hun voordrachten zaken in acht, die onze uitvoeringen ontberen, want zij laten zoveel als zij kunnen de passies en emoties van de ziel en de geest zien. Boosheid, bijvoorbeeld, of razernij, wrevel, woede, hartflauwte en vele andere passies. En dat met zo n vreemde heftigheid, dat men zou kunnen denken dat zij zelf zijn aangedaan door de emoties die zij bij het zingen representeren. marin mersenne, De l art de bien chanter, 1636 PALESTRINA MEETS BACH EN VERDI Italië mag dan voor veel musici het beloofde land zijn geweest, dat was zij de eeuwen door ook voor veroveraars en plunderaars. Philippe Arcadelt componeert vóór 1538 al een vijfstemmig madrigaal Italia mia, waarin Italië weliswaar als Gods favoriete land wordt bezongen, maar waarin de door oorlogen veroorzaakte dodelijke wonden van het land vooral medelijden opwekken. In die bewogen periode wordt Giovanni Pierluigi da Palestrina geboren, de eerste in Italië geboren componist die de hegemonie van de Frans- Vlaamse componisten doorbreekt. Vooral zijn kerkmuziek wordt om haar schoonheid, gave techniek en haar respect voor de liturgische tekst zo bewonderd, dat zij na zijn dood als toonbeeld van ware kerkmuziek in herinnering blijft. De geniale Spanjaard Tomás Luis de Victoria leerde tijdens zijn lange verblijf in Rome Palestrina s muziek goed kennen, maar ontwikkelde een geheel eigen, uiterst expressief geluid (OUDE MUZIEK-6). Zelfs de lutheraan Johann Sebastian Bach kon of wilde niet om Palestrina heen: rond 1742 maakte hij een bewerking van een zesstemmige mis van Palestrina, waarbij hij aan de zes vocale partijen twee cornetten, vier trombones en basso continuo toevoegde (OUDE MUZIEK-6). Veel later zouden ook Giuseppe Verdi en Ildebrando Pizzetti zich aan de eerste der musici schatplichtig betonen in respectievelijk het Ave Maria uit de Quattro pezzi sacri en het serene en lyrische Requiem uit 1922 (HEDENDAAGS-5). BAROKKE OVERVLOED In de zeventiende en achttiende eeuw raakt Italië, dat in die periode uit tal van staten en staatjes bestaat, economisch steeds verder bij Frankrijk en West-Europa achterop. Muzikaal gezien bloeit het land echter als nooit tevoren. Tal van reizigers vergapen zich aan de muziek, die overal in kerken en theaters op het hoogste niveau wordt uitgevoerd. Onder hen is ook Heinrich Schütz, de zeventiende-eeuwse grootmeester van de lutherse kerkmuziek. In zijn Musicalische Exequien, de begrafenismuziek die hij in 1636 voor prins Heinrich Posthumus von Reuss componeert, combineert hij moeiteloos de nieuwste Italiaanse stijl van Monteverdi met de taal van het lutherse koraal (OUDE MUZIEK-6). Het is opvallend hoe onbekend de Italiaanse muziek uit de zeventiende eeuw ook nu nog is. Gabrieli en vooral Monteverdi Schütz grote voorbeelden zijn met zekere regelmatigheid te horen, evenals Corelli. Cavalli al veel minder, terwijl zelfs de grootste meesterwerken van Alessandro Scarlatti zelden of nooit worden uitgevoerd. Om over meesters als Giovanni Legrenzi of de Zuid-Italiaan Michelangelo Falvetti maar te zwijgen. Van laatstgenoemde brengt de Matinee de Nederlandse première van een opvallend dramatisch en meeslepend oratorium uit 1682, Il diluvio universale, dat zoals de titel al aangeeft de zondvloed als onderwerp heeft (OUDE MUZIEK-4). Ook de muziek van Agostino Steffani, waarin de Franse en Italiaanse stijlen op geniale wijze worden verenigd, verdient veel grotere bekendheid. Zijn invloed op de kosmopolitische italofiel Georg Friedrich Händel is nauwelijks te overschatten (OUDE MUZIEK-2). In de achttiende eeuw is het Antonio Vivaldi die de halve wereld met zijn concerten vult, zoals de Duitse fluitist en componist Johann Joachim Quantz schrijft. In de jaren 20 van de twintigste eeuw wordt Vivaldi s privéarchief, met honderden concerten, maar ook met een groot aantal cantates, opera s en geestelijke werken, herontdekt. Mussolini en de zijnen proberen hem als de Italiaanse tegenhanger van Bach en Händel naar voren te schuiven, maar slagen hier nauwelijks in. Na de Tweede Wereldoorlog komt de Vivaldi-renaissance alsnog op gang. Toch zijn Vivaldi s opera s pas in de laatste decennia internationaal doorgebroken; in Nederland zijn zij vrijwel uitsluitend in de Zaterdag- Matinee te beluisteren geweest. La fida ninfa, in 1732 voor de opening van het nieuwe theater van de Accademia Filarmonica gecomponeerd, is het product van Vivaldi s laatste scheppingsfase. Het werk valt op door zijn grote melodische rijkdom en de regelmaat waarmee Vivaldi het vaste schema recitatief aria doorbreekt. Muziek en tekst zijn doortrokken van een pastoraal-nostalgisch verlangen, al ontbreekt ook de heroïek niet. Aan het eind van het werk, dat op het Griekse eiland Naxos speelt, wordt aangekondigd dat de kuise liefdes van de hoofdpersonen eens in een nieuw theater in Italia bella zullen worden bezongen (OUDE MUZIEK-5). ULTRAVIRTUOZE ROMANTIEK Vivaldi was een van de meest virtuoze violisten van zijn tijd. Een eeuw later zou Nicolò Paganini de technische mogelijkheden van het vioolspel tot voorheen onvermoede hoogten ontwikkelen. In heel Europa lagen de concertgangers, maar ook collega s als Schubert en Liszt, aan zijn voeten. Maar Paganini was ook zelf in staat tot bewondering. In een tijd waarin maar weinigen waardering hadden voor de muziek van Hector Berlioz, bood Paganini zijn Franse collega een vorstelijk honorarium voor een nieuw werk voor altviool en orkest. Berlioz zou Berlioz niet zijn 6 SEIZOEN 2014 /

6 geweest, als hij niet iets had geschreven dat maar weinig op een traditioneel altvioolconcert lijkt. Zoals Berlioz in zijn Mémoires beschrijft, wilde hij een symfonie met altviool solo componeren, waarin de altviool zowel zijn eigen zwerftochten door de Abruzzen als de melancholie van Lord Byrons alter ego Childe Harold moest verklanken (SYMFONISCH I-3). Sergej Rachmaninov pakte het weer geheel anders aan, door het thema van Paganini s beroemde 24ste Capriccio net als de Italiaan zelf had gedaan te benutten voor een variatie cyclus. De Rapsodie op een thema van Paganini voor piano en orkest contrasteert delen van een kwikzilverachtige virtuositeit à la Paganini met zwaarmoedige momenten waarin het de Rus zo dierbare gregoriaanse Dies iraethema domineert (SYMFONISCH I-3). Rachmaninovs Italiaanse tijdgenoot Ottorino Respighi probeert tijdens het interbellum de grote instrumentale traditie van zijn land te doen herleven, onder andere in zijn symfonische gedicht Pini di Roma (SYMFONISCH I-3). In de loop van de achttiende eeuw, en vooral in de negentiende eeuw, raakte de instrumentale muziek volledig in de schaduw van de opera. Spijtig, want de ouverture voor Guillaume Tell bewijst hoe effectief Rossini voor het romantische orkest kon schrijven (SYMFONISCH III-3). Zijn jongere tijdgenoot Felix Mendelssohn- Bartholdy beschrijft Italië in zijn reis brieven als een land in diep verval, ook in muzikale zin, maar voltooit na zijn terugkeer in Berlijn toch een Italiaanse symfonie, die al snel na de première in 1833 tot zijn meest populaire werken zal gaan behoren. Prokofjevs monumentale balletmuziek Romeo en Julia heeft daarentegen minder met Italië of Verona te maken dan met de tragiek van Shakespeares gelijknamige toneelstuk (SYMFONISCH III-3). DE GEEST VAN PAGANINI LEEFT VOORT Zelfs in onze tijd werkt de invloed van Paganini nog door. Het Duitse ensemble musikfabrik speelt een programma met hedendaagse werken van een transcendentale moeilijkheidsgraad, gecomponeerd door Ligeti, Lachenmann, Andriessen en de Italiaanse Nederlander Anthony Fiumara (HEDENDAAGS-4). György Ligeti wilde in zijn Etudes voor piano bewust de grenzen van de technische mogelijkheden opnieuw verleggen. Het eerste boek met etudes werd direct gevolgd door het Pianoconcert, waarin de solist zijn instrument als een bezetene moet mishandelen, zoals de Franse pianist Pierre-Laurent Aimard opmerkt. In Lachenmanns Mouvement ligt de nadruk vooral op razendsnel heen en weer schietende klankflarden, die de grootste precisie in het samenspel en in de klankvorming vereisen. In zijn nieuwe werk, geschreven in opdracht van de ZaterdagMatinee, zoekt ook Anthony Fiumara, in nauwe samenwerking met de musici van musikfabrik, de grenzen van hun technisch kunnen op. NIEUWE BLOEI In de tweede helft van de twintigste eeuw wordt het Italiaanse componeren gedomineerd door Luciano Berio. Zijn Sinfonia uit 1968 geldt nog altijd als een sleutelwerk (HEDENDAAGS-2). Hier geen uniform modernistisch geluid, maar een postmodernistische collage van oude en nieuwe klanken, met tal van verwijzingen naar Bach, Beethoven, Brahms, Mahler, Stravinsky, Berio zelf e tutti quanti. Berio maakt in dit werk soms gebruik van de hoketus, de middeleeuwse techniek die een soort hikachtige klanken voortbrengt en die Louis Andriessen midden jaren 60 student van Berio in 1977 inspireerde tot het schrijven van zijn Hoketus voor twee identieke instrumentale groepen (HEDENDAAGS-4). Een andere leerling van Berio is Luca Francesconi, die drie jaar lang nauw met zijn beroemde mentor samenwerkte. Francesconi heeft een brede belangstelling voor de meest uiteenlopende soorten muziek (klassiek, jazz, rock en wereldmuziek) en probeert die invloeden met elkaar te verzoenen in een kleurrijke muzikale taal, waarin ook de complexiteit van de naoorlogse avant-garde een rol van betekenis blijft vervullen. Al eerder componeerde Francesconi, mede in opdracht van de ZaterdagMatinee, de opera Gesualdo Considered as a Murderer en het trompetconcert Hard Pace. Nu schrijft hij op verzoek van de Matinee en Het Koninklijk Concertgebouw een hedendaags concerto grosso voor de musici van het blaaskwintet Calefax en het Radio Filharmonisch Orkest (SYMFONISCH III-5). Veel andere Italiaanse componisten van na de Tweede Wereldoorlog zijn inmiddels (vrijwel) volledig vergeten. Zeker in ons land is de muziek van bijvoorbeeld Niccolò Castiglioni zelden of nooit in de concertzaal te horen. Toch is hij een fascinerende componist met een volstrekt eigen geluid, waarin glasheldere figuurtjes in het hoogste register als lichtflitsen langsschieten. In de Matinee komt een laat orkestwerk, Altisonanza, aan bod, dat vier jaar vóór Castiglioni s vroege dood in 1996 ontstond. Dezelfde Matinee wordt geopend met Aura van de traditionele avant-gardist Bruno Maderna, een componist en dirigent die ook in Nederland uiterst actief is geweest, maar wiens muziek hier desondanks zelden meer op de lessenaars staat (HEDENDAAGS-1). ITALIË OPNIEUW IN DE BELANGSTELLING Op verzoek van de ZaterdagMatinee schrijven zowel Klas Torstensson als Diderik Wagenaar koorwerken die terugblikken op grote momenten uit de Italiaanse literatuur. Torstensson maakt gebruik van de uiterst gestileerde taal die binnen de dichterskring van koningin Christina van Zweden werd gebezigd en contrasteert deze hoofse wereld met de elementaire directheid van het volkse Zweeds dat Christina in haar eigen land om zich heen had gehoord. Ook muzikaal is hier sprake van totaal gescheiden werelden. Zou Christina op straat ook de Siciliaanse volksliederen hebben gehoord, die Pino De Vittorio zo meeslepend zingt (HEDENDAAGS-5)? Diderik Wagenaar grijpt voor zijn Canzone all infinito terug op het gedicht L infinito ( de oneindigheid ) van de vroeg-negentiende-eeuwse dichter Giacomo Leopardi, waarin classicistisch vormgevoel en vroeg-romantische emotie op indrukwekkende wijze samengaan (HEDENDAAGS-6). 8 SEIZOEN 2014 /

7 VIVA VERDI! Is een Italiaans Matineeseizoen denkbaar zonder Verdi? De vraag stellen is haar beantwoorden. De Matinee heeft inzake Verdi een enorme traditie opgebouwd. Al in 1961, het jaar waarin de Matinee van start ging, was I Lombardi concertant te horen, in 1963 gevolgd door Rigoletto. Tal van bekende en onbekende titels zijn sindsdien de revue gepasseerd, soms zelfs verscheidene malen, maar Rigoletto niet meer. De legendarische Verdi-kenner Francis Toye concludeerde al in 1931: As a work of art Rigoletto remains even today among the finest manifestations of Verdi s genius. Ook in 2014 is het belangrijk ons opnieuw te realiseren dat de opera zoveel meer is dan een paar wereldberoemde aria s (OPERA-4). Kees Vlaardingerbroek Artistiek leider Stichting Omroep Muziek, programmeur NTR Zaterdagmatinee 27 september 2014 HEDENDAAGS-1 Castiglioni Altisonanza NP Maderna Aura 1 november 2014 HEDENDAAGS-2 Berio Sinfonia 29 november 2014 OUDE MUZIEK-2 Concerti grossi en ouvertures van Corelli, Steffani en Händel 17 januari 2015 SYMFONISCH I-3 Respighi Pini di Roma Rachmaninov Rapsodie op een thema van Paganini Berlioz Harold en Italie 24 januari 2015 OUDE MUZIEK-4 Falvetti Il diluvio universale NP 7 februari 2015 HEDENDAAGS-4 Paganini Capricci Lachenmann Mouvement Andriessen Hoketus Fiumara nieuw werk WP Ligeti Pianoconcert 7 maart 2015 SYMFONISCH III-3 Rossini Ouverture Guillaume Tell Mendelssohn Vierde symfonie Italiaanse Prokofjev suite uit Romeo en Julia 14 maart 2015 OPERA-4 Verdi Rigoletto 21 maart 2015 HEDENDAAGS-5 Pino de Vittorio Traditionele Siciliaanse volksliederen (13.30 uur!) Verdi Ave Maria Torstensson Arcadia 1689 WP Pizzetti Requiem 18 april 2015 OUDE MUZIEK-5 Vivaldi La fida ninfa NP 9 mei 2015 OUDE MUZIEK-6 Palestrina / Bach Missa sine nomine Victoria Laetatus sum a 12 Palestrina Vineam meam non custodivi Victoria Nigra sum sed formosa Palestrina Pulchrae sunt genae tuae Schütz Musicalische Exequien 23 mei 2015 SYMFONISCH III-5 Francesconi nieuw werk WP 6 juni 2015 HEDENDAAGS-6 D. Wagenaar Preludio all infinito Canzone sull infinito WP NP: NEDERLANDSE PREMIÈRE / WP: WERELDPREMIÈRE De ander in de opera Van oedipus tot spinoza, van mazeppa tot bassa selim: buitenstaanders en eenlingen spelen een hoofdrol in acht van de tien (!) opera s in dit seizoen. 10 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

8 Op 11 oktober 2014 zal de nieuwe opera van de Nederlandse componist Theo Loevendie in première gaan, getiteld Spinoza s Destiny. Het is een werk over de filosoof Baruch Spinoza, die in 1656 door de Sefardische gemeenschap in Amsterdam werd verstoten wegens vreselijke ketterijen en monsterlijke daden. Waarom Spinoza precies werd buitengesloten is niet bekend, maar zijn filosofische opvattingen, waarin het goddelijke zich openbaart in de volledige natuur, zullen daaraan hebben bijgedragen. Spinoza s beroemde Deus sive Natura zou een van de belangrijkste grondslagen gaan vormen voor het rationalisme. Het pantheïsme en het atheïsme liggen er beide in vervat, en dat zette de orthodoxe joodse gemeenschap van Amsterdam ernstig aan het denken. Spinoza werd de representant van de onwelkome, verbannen denker, van de man die de waarheid sprak en daarvoor gestraft werd. Als Portugees-joodse migrantenzoon was het voor hem bovendien moeilijker, elders aansluiting te vinden. De protestantse en katholieke Nederlanders bekeken hem met nauwelijks minder argwaan. Als volslagen vreemdeling vond hij alleen troost bij enkele intellectuele tijdgenoten. Loevendie: Al vanaf mijn jeugd ben ik met Spinoza bezig geweest. Ik heb altijd veel sympathie gehad voor de manier waarop hij zich afzette tegen de orthodoxe denkbeelden van zijn tijd en trachtte de traditionele religieuze begrippen te ontmantelen. Eigenlijk gaan veel van mijn opera s over outsiders en buitenstaanders, over enkelingen die zich teweerstellen tegen de autoriteiten. Dat was met Naima zo, die zich tegen de instituties verzet. Verzetstrijdster Esmée van Eeghen uit Esmée verzet zich tegen het verzet als instituut en heeft een relatie met een Duitser. Daar kunnen de twee joodse muzikanten in Johnny en Jones, als buitengesloten Nederlanders, aan worden toegevoegd. HET WATER AAN DE LIPPEN Buitengesloten worden, en het thematiseren van de positie van de vreemdeling, is een oeroud thema in de kunst. Misschien ook wel omdat het te maken heeft met de positie van de kunstenaar zelf. Wie de thematiek van Loevendies theaterwerk bestudeert, kan zich bijvoorbeeld niet aan de indruk onttrekken dat de componist zich impliciet afzet tegen de heersende muzikale modes van zijn tijd, zoals het serialisme, en misschien zelfs het minimalisme en de Haagse school. De ouderdom van de thematiek van de vreemdeling en de uitsluiting laat zich in eerste instantie traceren in zowel de joods-bijbelse bronnen als in de klassieke oudheid. De zondvloed is ongetwijfeld de eerste ideologische zuivering in de geschiedenis geweest niet alleen in de bijbelse geschiedenis trouwens, want het gegeven van de zondvloed is afkomstig uit Babylonische bronnen. Desalniettemin is het de toornige God van Noach die vindt dat het genoeg is geweest met het zondige mensenbestaan. Met een daad van ultieme selectie Noach, zijn familie en het dierenrijk wordt de rest van de mensheid niet alleen buitengesloten, maar zelfs opgeofferd aan de idee van een bestaan zonder zonde. De Zuid-Italiaanse barokcomponist Michelangelo Falvetti schreef in 1682 een oratorium, Il diluvio universale, over het verhaal van de bijbelse zondvloed. De Goddelijke Rechtvaardigheid doet een beroep op de Vier Elementen om de zondige aarde te overspoelen en te vernietigen. Op het schip dat Noach met zijn zoons heeft gebouwd weet hij, met zijn familie en de dieren, te overleven. De tekst die Falvetti gebruikt, laat niet na te wijzen op de verschillende soorten van ernstig zondig gedrag, en het bestraffen ervan. De verdrinkingsdood als rigoureuze oplossing voor maatschappelijke problemen staat niet alleen centraal in Falvetti s oratorium, maar ook in de opera Das Floss der Medusa van Hans Werner Henze. Niet de moreel-religieuze, maar de moreel-politieke vragen zijn voor deze componist, kind van de jaren 60, belangrijk. De drenkelingen op het vlot, die de ondergang van het schip Medusa overleefd hebben, leven in miserabele omstandigheden. Honger, dorst en kou beheersen de dierlijke strijd om te overleven. Voor Henze gold dat ook voor de onderklasse van de maatschappij, die door de machtigen en de rijken werd buitengesloten. Het water staat niet de zondigen, maar de armen aan de lippen. Toornige goden lijken, net als in Il diluvio universale, op de achtergrond ook te figureren in een van de meest iconische Griekse mythes, die van Oedipus. Hij wordt eerst uitgestoten uit zijn familie, omdat een orakel had voorspeld dat hij zijn vader zou vermoorden. Als vreemdeling keert hij terug naar Thebe, waar hij, zonder het te beseffen, zijn vader inderdaad doodt en met zijn moeder huwt. Er lijkt een moraal aan dit verhaal ten grondslag te liggen: een gemeenschap die mensen buitensluit zal daar ooit een hoge prijs voor betalen. Igor Stravinsky was, als Russische émigré, geïnteresseerd in verhalen over buitenstaanders en verdrevenen. Oedipus Rex is een schrijnend relaas over de ellende die de onwetende held aanricht, aan de bevolking van Thebe, aan zijn familie, en vooral aan zichzelf. Als Oedipus op tragische wijze heeft ervaren wie hij werkelijk is, en wat hij heeft aangericht, rest hem slechts het vertrek, de emigratie, opnieuw uitgestoten door het volk van Thebe. WIJ EN HET OOSTEN Het verbaast anno 2014 niet meer dat het propageren van de zogenaamde judeo-christelijke bronnen van onze westerse beschaving vooral bedoeld is als uitsluitingsmechanisme van minderheden. In de eerste plaats wordt de doorslaggevende bijdrage van de antieke wereld de Babylonische, Egyptische, Griekse en Romeinse culturen hiermee gemarginaliseerd. Ten tweede doelt de ideologie van het judeo-christianisme op het diskwalificeren van het islamitische gedachtengoed. Er hoeft hier eigenlijk geen betoog te worden gehouden over de belangrijke bijdrage van de 12 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

9 islam aan de Europese cultuur. Het Moorse Spanje leverde ons, naast heel veel andere zaken, de Griekse denkers op. Zonder de Arabische ud, de rebab en de qanun hadden wij wellicht nooit de luit, de gitaar, de viool en de piano gekend. De Europese mars komt voort uit de Ottomaanse janitsarenmuziek, en het gebruik van koperblazers en slagwerk in de symfonische muziek en de opera, als aanvulling op de strijkers en de houtblazers, vindt zijn oorsprong vooral in diezelfde janitsarenmuziek. Het werk waarin bij uitstek deze exotische janitsarenmuziek wordt gebruikt is Mozarts Entführung aus dem Serail. Voor de goede orde: zijn compositie heeft weinig te maken met de authentieke muziek die de Ottomaanse militaire elitetroepen in de zestiende en zeventiende eeuw op het slagveld speelden. De Europese variant hierop is een zeer vrije interpretatie, die vooral als oriëntaalse couleur locale was bedoeld. Harmonie en ritme werden volledig aan de westerse muziek aangepast. Wel hebben de instrumenten een zweem van authenticiteit: de grote trom, de schelleboom, triangels, bekkens, de Turkse hobo, ze komen allemaal uit de Ottomaanse legereenheden. Meer nog dan met de muzikale exotiek speelt Mozart een interessant spel met de oosterse en westerse personages in het verhaal van de opera. De Turkse pasja, Bassa Selim, houdt de westerse Konstanze gevangen in zijn harem. Hij begeert haar, maar zij wordt bevrijd door haar westerse minnaar Belmonte. Bassa Selim is de vreemdeling in dit verhaal, de spreekwoordelijke ander, de moslim. Zijn oriëntaalse cultuur botst met die van de westerlingen. Hij wordt in eerste instantie dan ook als een barbaar afgeschilderd. Dán laat Mozart de vragen rondom moraal en humaniteit in de loop van de opera subtiel kantelen. In plaats van wraak te nemen op de vluchtende Konstanze en Belmonte, toont Bassa Selim zich een nobele en rechtvaardige heerser, waarvoor Konstanze niet geheel ongevoelig blijkt te zijn. Sterker nog: hij wil zich niet schuldig maken aan de barbaarse behandeling die hijzelf ooit in het Westen heeft moeten ondergaan. Mozarts Verlichtingsboodschap van cultuurrelativisme en verdraagzaamheid wordt in de slotwoorden van Bassa Selim samengevat: Het [is] een veel groter genoegen geleden onrecht met weldaden te vergelden, dan kwaad met kwaad uit te wissen. [...] Van diegene, die je met weldaden niet voor je kunt winnen, moet je je ontdoen. VERMALEN DOOR DE MACHT Toen Giuseppe Verdi zijn Rigoletto componeerde, midden negentiende eeuw, was er van het Verlichtingsdenken uit Mozarts tijd niet zo heel veel overgebleven, in ieder geval niet ten aanzien van niet-europese culturen. Maar ook binnen Europa kregen ideeën omtrent volk, natie, taal, cultuur en etniciteit steeds meer aandacht. De Europese staten baseerden hun nationale identiteit op deze ideeën ook als die fictief waren en konden zo de anderen binnen en buiten de landsgrenzen gemakkelijker buitensluiten. Verdi liet dit politiek-nationale engagement in veel opera s doorklinken, maar hij was een te grote kunstenaar om het daarbij te laten. In elke opera laat hij ook zien hoe individuen vermalen worden door ideologieën en religies. In Rigoletto illustreert hij dit principe op een meer persoonlijk vlak, alhoewel het politieke element machtsmisbruik van een heerser wel degelijk onderhuids aanwezig is. Rigoletto is de gebochelde hofnar van de hertog van Mantua, en daarmee een buitenstaander, zowel in fysiek als sociaal opzicht. Hij wordt vernederd door het hof en neemt draconische maatregelen om zijn jonge dochter Gilda te beschermen tegen de decadentie en het machtsmisbruik van de hertog. Tevergeefs, want het lukt de hertog om Gilda te misleiden en te verkrachten. In Rigoletto s blinde wraakneming wordt zijn dochter het dodelijke slachtoffer. De tot waanzin gedreven buitenstaander vernietigt hiermee uiteindelijk zichzelf. Tsjaikovski, die als homoseksueel als weinig anderen voelde wat het betekende om anders te zijn, toont in Mazeppa een onaangepaste buitenstaander. De Oekraïense kozak Mazeppa strijdt voor zijn vaderland, maar als een overmoedige loner voert hij tegelijkertijd een haast onmogelijk gevecht tegen het machtige Rusland. Hij wordt verraden door zijn politieke medestander, raakt zijn geliefde kwijt en bijt in het stof op het slagveld. Gedesillusioneerd trekt Mazeppa zich terug in het Ottomaanse rijk. Het is voor deze tragischromantische held niet meer mogelijk in de eigen maatschappij terug te keren. ACCEPTATIE Net als in Mozarts Entführung is er in Vivaldi s La fida ninfa sprake van een ontvoering vanuit Europa naar een onbestemde Oriënt, waar nu piraten de dienst uitmaken. In deze opera lijkt Vivaldi echter veel meer te preluderen op Così fan tutte. Twee door de piraten ontvoerde mannen komen in aanraking met recent ontvoerde vrouwen, van wie er één de voormalige geliefde van een van de mannen is. Er ontspint zich een verfijnd spel van gewilde en ongewilde amoureuze verwarringen, waarbij een van de vrouwen valt voor een exotische vreemdeling de broer van haar vroegere geliefde. Andere exotische werelden figureren in de opera s L heure espagnole van Ravel en Le rossignol van Stravinsky. Beide componisten creëerden aan het begin van de twintigste eeuw op hun eigen manier klankwerelden die appelleerden aan een zucht naar het vreemde, het andere. Ravel doet dat met Spaanse volksmelodieën en de flamenco, die beide wortelen in de Moorse geschiedenis van het land. Stravinsky onderzoekt als modernist zo n beetje de hele buiten-europese muziekgeschiedenis en voert ons in Le rossignol mee naar quasi-chinese klankwerelden. Dat er in de achttiende eeuw wat luchtiger en verdraagzamer werd gedacht over identiteit en nationaliteit, bleek al uit de werken van Mozart en Vivaldi. Jean-Philippe Rameau schreef met 14 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

10 Nässjö TORSTENSSON, 1951 zijn pastorale opéra-ballet Zaïs een werk dat evenzeer door het Verlichtingsdenken werd beïnvloed. Bovendien laat het zien dat iemand die afwijkend gedrag vertoont daarvoor niet buitengesloten hoeft te worden. De luchtgeest Zaïs is verliefd op het herderinnetje Zélidie, maar zal voor die liefde wel zijn onsterfelijkheid moeten opgeven. Uiteindelijk doet hij dat door te kiezen voor de liefde, waarmee hij zichzelf uit zijn eigen wereld buitensluit. Oromazès, de koning van de geesten, is daarentegen zo aangedaan door de trouwe liefde van Zélidie en Zaïs dat hij, in een groot gebaar van clementie, beiden onsterfelijkheid verleent. Begrip, verdraagzaamheid en een acceptatievermogen kunnen ook de andere kant op werken. Theo Loevendie kiest in zijn opera partij voor de verbannen Spinoza, maar dat betekent nog niet dat de tegenpartij daarbij onherroepelijk veroordeeld moet worden. Loevendie: Later ben ik mijn zwart-witbeeld over de buitengesloten Spinoza wat gaan nuanceren. Ik heb meer begrip gekregen voor de Amsterdamse rabbi s die hem verbanden. Zij hadden een ander belang, namelijk dat van de kwetsbare joodse emigrantengemeenschap in Amsterdam, die er zich nog niet zo heel lang geleden had gevestigd. Met zijn radicale ideeën bracht Spinoza die in gevaar. Elke suggestie van atheïsme en ketterij zou voor die gemeenschap een bedreiging geweest zijn. Willem Bruls Opera in Falvetti Il diluvio universale NP 24 januari 2015 OUDE MUZIEK-4 Henze Das Floss der Medusa NP 22 november 2014 HEDENDAAGS-3 Loevendie Spinoza s Destiny (werktitel) WP 11 oktober 2014 OPERA-2 Mozart Die Entführung aus dem Serail 20 september 2014 OUDE MUZIEK-1 Rameau Zaïs 15 november 2014 OPERA-3 Ravel L heure espagnole 2 mei 2015 OPERA-5 Stravinsky Oedipus Rex 11 oktober 2014 OPERA-2 Stravinsky Le rossignol 2 mei 2015 OPERA-5 Tsjaikovski Mazeppa 13 september 2014 OPERA-1 Verdi Rigoletto 14 maart 2015 OPERA-4 Vivaldi La fida ninfa NP 18 april 2015 OUDE MUZIEK-5 NP: NEDERLANDSE PREMIÈRE WP: WERELDPREMIÈRE Utrecht ANDRIESSEN, 1939 WAGENAAR, 1946 Delft VAN ROSSUM, 1966 Amersfoort JETHS, 1959 Amsterdam LOEVENDIE, 1930 Tilburg FIUMARA, 1968 OVER DE GRENZEN MET NEDERLANDSE MUZIEK 16 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

11 SINDS JAAR EN DAG ZIJN DE NEDERLANDSE COMPONISTEN GOED VERTEGENWOORDIGD OP DE PROGRAMMA S VAN DE NTR ZATERDAGMATINEE. ZES COMPONISTEN SCHRIJVEN NIEUW WERK, EN VAN EEN KLINKT EEN WARE KLASSIEKER. DE ZATERDAGMATINEE IS ZO ONGEVEER DE LAATST OVERGEBLEVEN HOEDER VAN DE NEDERLANDSE MUZIEK, EN DIE TAAK VOEREN WE MET VERVE UIT. Wie heeft een mooi voorstel? Wie zijn de belangrijke componisten van dit moment? Wie krijgen er geen of te weinig kansen en moeten wel gehoord worden? Kees Vlaardingerbroek, artistiek leider van de ZaterdagMatinee, is duidelijk over de richtlijnen die hij hanteert bij het verstrekken van opdrachten aan Nederlandse componisten. Piet-Jan van Rossum, Willem Jeths, Klas Torstensson, Diderik Wagenaar en Anthony Fiumara kregen een eervolle opdracht. Het rijtje namen wordt gecompleteerd met de twee nestors van het Nederlands componeren. Van Louis Andriessen klinkt de klassieker Hoketus, en Theo Loevendie kan dankzij de ZaterdagMatinee een oude droom realiseren: de opera die waarschijnlijk Spinoza s Destiny gaat heten. Theo is lange tijd ziek geweest, waardoor hij niet alle opdrachten van de ZaterdagMatinee kon realiseren, zegt Vlaardingerbroek. Spinoza fascineert hem al jarenlang. Met Theo over Spinoza praten en dit operaproject is misschien wel het leukste dat ik tijdens mijn carrière tot nog toe heb gedaan. Hij is enorm enthousiast, en ik al evenzeer. NEDERLAND-ITALIË Vlaardingerbroek is ook blij dat hij het hoofdthema van dit seizoen, Italië, kan laten reflecteren in een deel van de compositieopdrachten. DIDERIK WAGENAAR ligt, als het op Italië aankomt, voor de hand. Hij richt zich al jaren op de Italiaanse taal en cultuur en werkt aan de hand van Italiaanse thema s aan een cyclus, gewijd aan de oneindigheid. Het eerste deel, Preludio all infinito, schreef hij al eerder voor de ZaterdagMatinee, en nu komt daar met Canzone sull infinito een mooi vervolg bij. KLAS TORSTENSSON hield zich al eens bezig met de zeventiende-eeuwse Zweedse ex-koningin Christina, die zich bekeerde tot het katholicisme, naar Rome vertrok en daar inspirator werd voor vele kunstenaars. Haar geschiedenis sluit schitterend aan op het thema van dit seizoen, zegt Vlaardingerbroek. Torstensson schrijft nu een groot werk voor koor a cappella waarin Zweden en Italië elkaar ontmoeten. Christina speelt een rol in Le dolci parole uit de liedcyclus In grosser Sehnsucht, die ik in 2004 schreef, zegt Klas Torstensson over het nieuwe werk dat in zijn hoofd al grotendeels vorm heeft gekregen. Ik heb grote belangstelling voor geschiedenis, en Christina blijft intrigeren. Zij gaf alles op, maar leefde in Rome nog steeds als een koningin en werd er mecenas van dichters en componisten. Zo werd Alessandro Scarlatti al op negentienjarige leeftijd hofcomponist bij Christina. Dat hij met Arcadia 1689, zoals de titel van het werk luidt, voor het eerst sinds de jaren 80 weer voor koor schrijft, past volgens Torstensson prima in de ontwikkeling die hij als componist heeft doorgemaakt. Vroeger schreef ik vrij hoekig. Het was zwart of wit. Mijn opera Expeditie was een breekpunt. Daar speelden thema s als leven, dood en liefde een rol, en werd ik bijna gedwongen lyrischer te schrijven en mijn kleurenpalet te vergroten. Ik kan nu alle kleuren inzetten voor een koorstuk. En hoewel mijn taal herkenbaar zal blijven, is er een groot verschil met mijn instrumentale muziek. De harde en strakke articula- Ik hoop mijzelf én het publiek te verrassen. Aan het uitvoeringsapparaat het Groot Omroepkoor zal het niet liggen. Ik vind het eervol en prachtig dat de ZaterdagMatinee mij weer heeft gevraagd. KLAS TORSTENSSON 18 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

12 ties die daarin veel voorkomen, kan ik nu niet inzetten. De uitdrukkingsmiddelen zijn enigszins anders, en ik hoop daarom mijzelf én het publiek te verrassen. Aan het uitvoeringsapparaat het Groot Omroepkoor zal het niet liggen. Wat dat aangaat vind ik het heel eervol en prachtig dat de ZaterdagMatinee mij weer heeft gevraagd. TUSSEN TWEE WERELDEN Ook ANTHONY FIUMARA is geen nieuwkomer voor het Matineepubliek. Al in 2008 schreef hij Apertures voor strijkorkest, slagwerk en orgel. Nu componeert hij een werk voor musik- Fabrik waarin de virtuositeit centraal zal staan. Ik doe niet alleen mijn best om Nederlandse componisten te laten horen, ik wil ze ook de grens over krijgen, zegt Vlaardingerbroek. Vandaar dat ik Anthony Fiumara aan het Duitse musikfabrik heb gekoppeld. Met de extreem virtuoze musici van dat ensemble kan hij de grenzen verkennen van wat met instrumenten mogelijk is. Dit in het licht van een programma waarin de virtuositeit centraal staat. Italië is voor mij de bakermat van die virtuositeit. Vandaar ook dat de Capricci van Paganini een rol spelen tijdens dit concert. Fiumara verheugt zich op de samenwerking met musikfabrik: Het is een solistenensemble, en de musici zijn niet bang om over het muurtje te kijken. Wat dat betreft zijn ze met hun tijd meegegaan. Klassiek, pop, jazz: het komt allemaal in hun vocabulaire voor. Ik ben zelf iemand die tussen verschillende genres hangt. Bij de rigide scheiding tussen hoge en lage kunst die tot in de jaren 80 ook in Nederland heerste, voel ik mij in het geheel niet thuis. Ik kom uit de popmuziek en heb nog elektrische gitaar in new-wavebandjes gespeeld. En ik kan nog steeds net zo genieten van Morton Feldman als van Massive Attack. Het is misschien niet altijd direct hoorbaar, maar ik vind het fijn als al deze kanten ook in mijn muziek aanwezig zijn. Voor mij is het één wereld. Inclusiviteit, alle klanken en stromingen verbinden, is het thema van het post-modernisme, zegt Vlaardingerbroek over de combinatie van genres en stromingen. Een belangwekkend gegeven. Vandaar dat de inclusiviteit het centrale thema is van het concert waarop het nieuwe Pianoconcert dat PIET-JAN VAN ROSSUM voor Ralph van Raat schrijft in première gaat. Hij liep al een tijd met het idee om een soort vervolg te schrijven op Orchestral Set Nº 2 van Charles Ives. Het pianoconcert volgt nu naadloos op het werk van Ives. Een pianoconcert is een groot woord, zegt Van Rossum over zijn nieuwe werk. Ik houd niet zo van het circusaspect van een pianoconcert, de piano wordt zo n bovenmenselijk ding. Ik ben veel meer van de menselijke gebaren in mijn muziek. De piano is in dit werk deel van het geheel, en samen met het orkest betrokken bij een queeste. Al mijn muziek gaat in feite over grote zaken in het leven. Welke dat zijn, doet er niet zoveel toe. Ik heb graag dat mensen hun eigen verhaal er in horen. Als ik het goed doe, pakken mensen de kern toch wel op. Ik heb ooit een stuk geschreven voor het Maarten Altena Ensemble, And somewhere in between. Dat was kort na een zwaar auto-ongeluk. Ik had een hersenschudding, en het stuk is brokje voor brokje ontstaan terwijl ik mij tussen twee werelden voelde zweven. Ik heb dat nooit verteld, maar toen een Argentijnse collega die in Nederland woonde het stuk hoorde, kwam hij mij zeggen dat hij zich door dit werk realiseerde dat Nederland nooit zijn vaderland kon worden. Dat hij hier tussen twee werelden zweefde. Het is een thema dat in meer van mijn werken voorkomt. Het is een symbool voor onrust, voor het gevoel niet op mijn plaats te zijn. Componisten worden in Nederland beschouwd als zwervers die profiteren van de overheid, en niet als kunstenaars die iets moois willen maken. Ik probeer mij niet alleen in mijn werk, maar ook als voorzitter van Componisten 96 hard te maken voor de Nederlandse componisten. Al mijn muziek gaat in feite over grote zaken in het leven. Welke dat zijn, doet er niet zoveel toe. Ik heb graag dat mensen hun eigen verhaal er in horen. PIET-JAN VAN ROSSUM PURE KLANK Het is de eerste keer dat Van Rossum een opdracht van de NTR ZaterdagMatinee krijgt. Ik ben enorm blij. Ik ben een echte klank kleurenman en kan nu weer eens voor een groot instrumentarium schrijven, en ook nog over een fantastisch orkest beschikken. Dat is ook het geluk van WILLEM JETHS, die door Kees Vlaardingerbroek met blokfluitvirtuoos Erik Bosgraaf in contact gebracht werd. Erik is als geen ander bezig componisten te inspireren en nieuwe werken te genereren, zegt Vlaardingerbroek. En dit is een wel heel mooie combinatie. Willem Jeths heeft veel ervaring met soloconcerten, en hij heeft iets met dit instrument. 20 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

13 Ik heb het niet zo op de blokfluit, zegt Willem Jeths op zijn beurt. Maar ik heb wel iets met Erik Bosgraaf. Hij weet het instrument boven het stoffelijke van de blokfluit uit te tillen. Hij maakt echt muziek. Ik gebruik het instrument in mijn nieuwe werk ook niet echt als blokfluit, meer als een representant van de zuiverheid, van de kinderziel. Men verwacht van een blokfluit dat het instrument enorm tekeer gaat; dat doe ik niet, ik wil de pure klank laten horen. Willem Jeths schreef al meermalen voor de NTR ZaterdagMatinee. Ook in seizoen stond hij met een nieuw werk op het programma, zijn Eerste symfonie, en eerder klonk de opera Hôtel de Pékin. Jeths: De ZaterdagMatinee is voor een componist het allermooiste podium. COMPOSITORISCHE TALENTEN Je kunt niet spreken van dé Nederlandse muziek, zegt Vlaardingerbroek over de diversiteit aan Nederlandse componisten die de Zaterdag- Matinee dit seizoen voor het voetlicht brengt. Er is een tijd geweest dat de Haagse School het componeren in Nederland domineerde, maar tegenwoordig is de stilistische breedte immens. Ik kwam laatst de componist Pēteris Vasks tegen, die lovend sprak over de zwelgende klanken van Joep Franssens, dat is toch heel wat anders dan de Haagse strengheid. En dan zit er nog van alles tussenin. Het is onmogelijk in één seizoen de volle breedte te laten horen, maar ik hoop iedere keer een aardige doorsnee te kunnen presenteren. Mijn eigen smaak is daarbij niet zo van belang. Het gaat mij om grote compositorische talenten. Als iemand wat te vertellen heeft, moet hij gehoord worden, om het even welke stijl hij hanteert. Het is niet mijn taak om mijn eigen stokpaardjes te berijden. De ZaterdagMatinee is zo ongeveer de laatst overgebleven hoeder van de Nederlandse muziek, en die taak voeren we met verve uit. Nu het Fonds voor de Scheppende Toonkunst is opgegaan in het Fonds Podiumkunsten, komt daar steeds minder geld vandaan, maar wij blijven doorgaan met opdrachten verstrekken aan Nederlandse componisten. Tot de laatste snik. Paul Janssen NIEUWE NEDERLANDSE MUZIEK in de Matinee Fiumara nieuw werk opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee WP 7 februari 2015 HEDENDAAGS-4 Jeths Blokfluitconcert opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee WP 20 december 2014 SYMFONISCH III-2 Loevendie Spinoza s Destiny (werktitel) opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee WP 11 oktober 2014 OPERA-2 Van Rossum Pianoconcert opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee WP 1 november 2014 HEDENDAAGS-2 Torstensson Arcadia 1689 opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee WP 21 maart 2015 HEDENDAAGS-5 D. Wagenaar Canzone sull infinito opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee WP 6 juni 2015 HEDENDAAGS-6 WP: WERELDPREMIÈRE HET SYMFONIEORKEST AFGESCHREVEN, EEN MUSEALE HERINNERING? NOG ALTIJD WORDT GROTE MUZIEK VOOR GROOT ORKEST GECOMPONEERD. Het negentiende-eeuwse orkest, al dan niet aangevuld met extra instrumenten, biedt nog steeds een niet te evenaren rijkdom aan kleuren. In zijn ruim drie kwartier durende compositie Drittes Labyrinth laat JÖRG WIDMANN (*1973) de koperblazers achterwege, maar gebruikt wel zes hoorns; schrijft geen hobopartijen, maar zoekt de extremen van de houtblazerssectie op: hoge piccolo s tegenover duistere contrafagotten en contrabasklarinetten. De sopraan staat bovendien niet vastgenageld op haar plaats naast de dirigent, maar beweegt zich gedurende het stuk door de zaal. Het labyrint staat symbool voor het leven, voor de liefde zoals je je helemaal in iemand kunt verliezen, aldus Widmann. Het is ook een beeld van ons kunstenaars. Wij zoeken altijd. Als je alles al wist, zou het maar half zo spannend zijn. Meer nog dan in zijn eerdere twee Labyrinth -stukken heeft hij geprobeerd dat existentiële niet-verderweten, het dan in paniek rondhollen in de muzikale vorm te vangen. Widmann is ook een fenomenaal klarinettist. Zijn Oostenrijkse collega THOMAS LARCHER WIDMANN Muziek die gehoord moet worden MANTOVANI LARCHER FRANCESCONI (*1963) treedt dikwijls op als pianist. Larchers muziek is een zoektocht, een worsteling met het materiaal, maar het resultaat is altijd vol energie, ritmisch, sprankelend: het plezier van het maken en musiceren straalt ervan af. Hij componeert altijd voor musici die hij persoonlijk kent, met wie hij optreedt. Nu werkt hij aan een omvangrijk werk voor de bariton Matthias Goerne, voor wie hij eerder al Die Nacht der Verlorenen schreef, en met wie hij de liederen van Eisler nieuw leven inblies. BRUNO MANTOVANI (*1974) componeert en dirigeert. Door te kiezen voor de benaming Poème symphonique verwijst de Fransman expliciet naar de negentiende eeuw, en naar een van de laatste grote beoefenaren van het genre: de 150 jaar geleden geboren meester-orkestrator (en dirigent) Richard Strauss. De muziek van LUCA FRANCESCONI (*1956) is tegendraadser en vergt veel van de luisteraar. De voormalige sterleerling van Luciano Berio, en net als Mantovani een begenadigd dirigent, maakte de laatste jaren naam met opera s als Ballata (1999), Gesualdo Considered as a Murderer (2004; geschreven in opdracht van o.a. de Matinee) en Quartett (2011). In zijn nieuwe werk voor orkest plus rietensemble, verwijst hij alleen qua idee terug naar het barokke concerto grosso. 22 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

14 RIHM GÓRECKI AANSPREKENDE NOTEN In de jaren 70 van de vorige eeuw spatte het droombeeld van een totaal-serialistische muziek, muziek waarin ieder muzikaal element voortvloeit uit één vooropgesteld constructieprincipe, als een zeepbel uiteen. De Duitser WOLFGANG RIHM (*1952) werd het serialisme als het ware met de paplepel ingegoten, maar koos een andere richting. Zijn muziek, hoe geavanceerd ook, spreekt niet alleen het intellect aan, maar a priori ook het gemoed, zoals zal blijken als zijn Hoornconcert zijn Nederlandse première beleeft. HENRYK MIKOŁAJ GÓRECKI ( ) begon zijn carrière als een van de grote avantgardisten van Polen. Maar hij brak met de modernistische muzikale grammatica. Een opname van zijn Derde symfonie (1976), de Symfonie der Klaagliederen, stond in 1992 hoger op de Britse hitlijsten dan Madonna, Mick Jagger en Michael Jackson. De oorspronkelijk in 2010 geplande Nederlandse première van de Vierde symfonie, Tansman-episodes, moest worden uitgesteld tot dit seizoen; Górecki s zoon Mikołaj heeft de partituur inmiddels kunnen uitwerken. Een herhaling van zetten na het succes van de Derde symfonie drie trage delen, een ogenschijnlijk kinderlijkreligieuze eenvoud is deze Vierde niet. Gebleven zijn de vele drieklanken en de simpele, dikwijls herhaalde melodische formules, waarvan de noten voor een groot deel zijn gebaseerd op de letters in de naam van zijn landgenoot Aleksander Tansman ( ). De contrasten zijn echter groot, in dynamiek, in tempo, en in de dichtheid van de akkoorden. BIER Welke indruk de nieuwe orkestmuziek in de zaal zal achterlaten, weten we pas na de première. Ook al staat hem een klankideaal voor ogen tijdens het componeren, op het moment dat de muziek in de zaal klinkt, is het stuk niet meer alleen van mij, maar ook van het orkest, aldus Widmann. Natuurlijk maakt dat een uitvoering spannend. Maar als hij alles zelf in de hand zou willen houden, dan had hij wel elektronische muziek geschreven, stelt hij droogjes vast. De muziek móést echter geschreven worden, móét gehoord worden. Want als je zonder muziek kunt leven, een dag of twee, drie, hield Górecki zijn studenten voor, schrijf dan niet dan kun je de tijd misschien beter doorbrengen met een meisje of een pot bier. INTERNATIONALE PREMIÈRES Francesconi nieuw werk opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee WP 23 mei 2015 SYMFONISCH III-5 Górecki Vierde symfonie opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee NP 14 februari 2015 SYMFONISCH I-4 Larcher nieuw werk opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee WP 11 april 2015 SYMFONISCH II-5 Mantovani Poème symphonique opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee NP 31 januari 2015 SYMFONISCH II-3 Rihm Hoornconcert opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee NP 6 december 2014 SYMFONISCH II-2 Widmann Drittes Labyrinth opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee NP 27 september 2014 HEDENDAAGS-1 NP: NEDERLANDSE PREMIÈRE WP: WERELDPREMIÈRE OPERA 5 CONCERTEN De markt van Nicastro, 1957 Prijs per concert 56,00 Kortingsprijs 49,00 Abonnement 245,00 OPERA 24 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

15 MAZEPPA DUIVELS MEESLEPEND OPERA OPERA-1 zat 13 sep 2014 NB uur Tsjaikovski Alexander Vedernikov Radio Filharmonisch Orkest Groot Omroepkoor Alexander Vedernikov dirigent Lado Ataneli bariton (Mazeppa) Vitalij Kowaljow bas (Vasili Kotsjoebej) Vsevolod Grivnov tenor (Andrej) Gelena Gaskarova sopraan (Maria) Ekaterina Semenchuk mezzosopraan (Ljoebov) Yuri Kissin bas (Orlik) Gregory Warren tenor (Iskra / dronken kozak) Mazeppa Ivan Stepanovitsj Mazeppa is een historische figuur. Hij was de leider hetman van de Oekraïense kozakken, die zonder succes tegen Peter de Grote in opstand kwamen. Zowel Lord Byron als Aleksandr Poesjkin lieten zich door deze tragische held inspireren. Poesjkins gedicht Poltava vormde voor Tsjaikovski het uitgangspunt voor zijn opera Mazeppa. Het werk werd in 1884 vrijwel gelijktijdig in Moskou en Sint-Petersburg ten doop gehouden. Na de Moskouse première reisde Tsjaikovski echter niet naar Ruslands hoofdstad, maar naar het buitenland. Het componeren had hem vermoeid en de koele ontvangst van het werk slokte zijn laatste energie op. Hoewel Mazeppa nooit de populariteit van Jevgeni Onegin en Schoppenvrouw heeft gekend, is het een haast duivels meeslepende opera. De muziek die hij voor de rol van bariton Mazeppa schreef, weerspiegelt diens tegenstrijdige en complexe karakter. Aangrijpende lyrische scènes zijn er voor zijn geliefde Maria, en het werk kent imposante, revolutionaire passages voor het koor. wb Tim Mead Katrien Baerts TIJDLOZE TRAGEDIES OPERA-2 Radio Filharmonisch Orkest zat 11 okt 2014 Groot Omroepkoor uur Markus Stenz dirigent Loevendie Stravinsky Tim Mead countertenor (Spinoza) Katrien Baerts sopraan (Clara) Marcel Reijans tenor (François van den Ende) Huub Claessens bas-bariton (Rabbijn Morteira) Khachatur Badalyan tenor (Oedipus) Janina Baechle mezzosopraan (Jocasta) Andrew Schroeder bariton (Creon / Bode) Dimitry Ivashchenko bas (Tiresias) Wesley Rogers tenor (herder) Spinoza s Destiny (werktitel; opdrachtwerk NTR ZaterdagMatinee - wereldpremière) Oedipus Rex Al sinds mijn puberteit koester ik diepe bewondering voor Spinoza. Vanaf die tijd heb ik de hartenwens gehad om een muziekstuk aan leven en werken van de filosoof te wijden, aldus componist Theo Loevendie. Hij kreeg van de NTR ZaterdagMatinee uiteindelijk de opdracht tot het componeren van een opera over deze zeventiendeeeuwse filosoof. Het werk beslaat de gebeurtenissen in de zomer van 1655, toen de jonge Baruch Spinoza werd verbannen uit de joodse gemeenschap van Amsterdam. Loevendies nieuwe opera gaat in première naast Oedipus Rex, een van de theatrale hoogtepunten in het oeuvre van Igor Stravinsky. Samen met Jean Cocteau maakte de Rus een bewerking van deze tijdloze tragedie van Sophocles. Het werk vertelt het verhaal van de held Oedipus, die zonder het te weten zijn vader vermoordde en met zijn moeder trouwde. Stravinsky zette met Oedipus Rex de eerste stappen in het neoclassicisme en creëerde een sublieme en mysterieuze klankwereld, met een groot aandeel voor het koor. OPERA Lado Ataneli Ekaterina Semenchuk wb 26 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

16 DE GENIEËN VAN RAMEAU OPERA OPERA-3 zat 15 nov 2014 NB uur Rameau Christophe Rousset Julian Prégardien Les Talens Lyriques Chœur de Chambre de Namur Christophe Rousset dirigent Julian Prégardien tenor (Zaïs) Marie Arnet sopraan (Zélidie) Benoît Arnould bariton (Cindor) Amel Brahim-Djelloul sopraan (Sylphide/La grande Prêtresse de l amour) Konstantin Wolff bas-bariton (Oromazès) Hasnaa Bennani sopraan (Amour) Zachary Wilder tenor (Un sylphe) Zaïs Jean-Philippe Rameau componeerde Zaïs in 1748, op het hoogtepunt van zijn carrière. Het is een ballet-héroïque, dat wil zeggen: een opera met dans, opgebouwd uit een proloog en vier akten, gebaseerd op één verhaallijn. In deze pastorale vertelling verkleedt de genius Zaïs zich als een herder om de liefde van het herderinnetje Zélidie te winnen. Zijn doorzettingsvermogen overtuigt Oromazès Zaïs vader en de koning der genieën ervan om ook Zélidie onsterfelijk te maken, zodat de twee gelieven kunnen trouwen. De ouverture van het werk, waarin met imposant slagwerk muzikaal wordt verbeeld hoe de vier elementen uit de chaos voortkomen, beïnvloedde zelfs Die Schöpfung van Haydn. Verder volgen de verrukkelijkste sarabandes, gavottes, passepieds, tambourins en rigaudons elkaar op in de uitgebreide balletdelen. De titelrol van Zaïs is geschreven voor de typische hoge en lyrische Franse tenor, de haut-contre. wb Marie Arnet Lisette Oropesa Dimitri Platanias OPERA-4 zat 14 mrt 2015 NB uur Verdi RIGOLETTO Radio Filharmonisch Orkest Groot Omroepkoor James Gaffigan dirigent Dimitri Platanias bariton (Rigoletto) Arnold Rutkowski tenor (Duca di Mantova) Lisette Oropesa sopraan (Gilda) Carlo Lepore bas (Sparafucile) J nai Bridges mezzosopraan (Maddalena) Sergio Vitale bariton (Marullo) Gregory Bonfatti tenor (Borsa) Christophoros Stamboglis bas (Duca Monterone) Lisandro Abadie bas-bariton (Ceprano) Maria Fiselier mezzosopraan (Contessa di Ceprano) Wilke te Brummelstroete mezzosopraan (Giovanna) Laetitia Gerards sopraan (Page) Rigoletto James Gaffigan La donna è mobile schijnt de bekendste opera-aria aller tijden te zijn. Dat de melodie meteen zou beklijven, wist Giuseppe Verdi in 1851 zelf al. Om te voorkomen dat de draaiorgels er al vóór de eerste uitvoering mee aan de haal gingen, kreeg de tenor de aria pas op de dag van de première, zo gaat het verhaal. Rigoletto is een opera vol lyrische schoonheid. De twee grote aria s van de Hertog van Mantua en de muziek die Verdi voor de jonge Gilda schreef behoren tot zijn meest virtuoze en tegelijkertijd meest aangrijpende compositorische vondsten. De vocale karakterisering van de gebochelde nar Rigoletto, met zijn complexe karakter, was revolutionair voor die tijd. Verdi had het toneelstuk waar hij zich op baseerde, Le roi s amuse van de politiekkritische Victor Hugo, goed begrepen. Samen met Il trovatore en La traviata vormt Rigoletto het beroemde triptiek van Verdi s succesvolle middenperiode, een tijd waarin hij internationaal doorbrak. wb OPERA 28 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

17 EXOTISCHE VERHALEN OPERA OPERA-5 Radio Filharmonisch Orkest zat 2 mei 2015 Groot Omroepkoor uur Charles Dutoit dirigent Ravel Stravinsky Charles Dutoit Anna Christy sopraan (Nachtegaal) Lisette Bolle sopraan (Kokkin) Blagoj Nacoski tenor (Visser) David Wilson-Johnson bariton (Keizer van China) Anatoly Sivko bariton (Kamenier) Alexander Milev bas (Bonze) Julie Boulianne mezzosopraan (De dood) Erik Slik tenor (Torquemada) Julie Boulianne mezzosopraan (Concepción) Blagoj Nacoski tenor (Gonzalve) Thomas Oliemans bariton (Ramiro) David Wilson-Johnson bariton (Don Iñigo Gomez) L heure espagnole Le rossignol Anna Christy Maurice Ravel schreef slechts twee opera s, beide eenakters: L enfant et les sortilèges en L heure espagnole. In 1911 beleefde de laatste zijn niet bepaald succesvolle première. Tien jaar later brak het werk toch internationaal door. Spaanse muziek kende de Franse Bask Ravel al sinds zijn vroegste jeugd, en L heure espagnole zit vol exotische referenties aan flamenco-vormen als jotas, habaneras en malagueñas. De komische plot speelt zich af rond de centrale sopraanrol van Concepción, die haar echtgenoot met achtereenvolgens drie mannen wil bedriegen. Ook Igor Stravinsky schreef, naast enkele grote titels voor het muziektheater, veel kleinere werken en eenakters. Voor Le rossignol, tot stand gekomen tussen 1907 en 1914, baseerde hij zich op het sprookje De Chinese nachtegaal van Hans Christian Andersen. De rol van de Nachtegaal, geschreven voor een coloratuursopraan, is een paradepaardje voor elke zangeres met dat stemtype. Met haar hartveroverende zang weet de Nachtegaal de Dood te vermurwen en de Keizer van China te redden. wb SYMFONISCH I SYMFONISCH I 5 CONCERTEN De Dom van Bergamo 1954 Prijs per concert 36,00 (Symfonisch I-1: 56,00) Kortingsprijs 31,00 (Symfonisch I-1: 49,00) Abonnement 175,00 Julie Boulianne 30 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

18 BERNARD HAITINK: JUBILEUM 60 JAAR DIRIGENT T PLEZIER VAN NUTTELOZE BEZIGHEDEN SYMFONISCH I SYMFONISCH I-1 Radio Filharmonisch Orkest zat 6 sep 2014 Bernard Haitink dirigent uur Christiane Karg sopraan Wagner Berg Mahler Isoldes Liebestod (uit Tristan und Isolde) Sieben frühe Lieder Vierde symfonie Eind jaren 50 was hij chef-dirigent, en inmiddels is hij beschermheer van het orkest: Bernard Haitink. Nu keert hij terug bij het Radio Filharmonisch Orkest en dirigeert, als aftrap van het seizoen, een programma dat hem op het lijf geschreven is. Isolde, die stervend neerzijgt bij het lichaam van haar Tristan zelden werd de liefdesdood zo aangrijpend in noten gevangen als in de slot-scène uit Wagners Tristan und Isolde. Ook de Sieben frühe Lieder van Alban Berg zijn doortrokken van weemoed, maar dan vormgegeven als een typisch romantisch gevoel van onvervuld verlangen. Een heel andere sfeer ademt de Vierde symfonie van Mahler, de meest opgewek te symfonie die hij schreef. Tinkelende sleebellen verbinden het eerste met het en laatste deel, waarin een sopraan gelukzalig zingt over de vreugde die ons, na de dood, in de hemel wacht. td Louis Lortie César Franck, Belg in Frankrijk, schreef één symfonie het genre stond in Parijs niet in hoog aanzien. Hoon was zijn deel bij de première. Het respect voor de bijzondere balans tussen oerdegelijkheid en souplesse van het werk kwam pas later. Ook Saint-Saëns zocht evenwicht: hij was gehecht aan klassieke vormen en een Mozart-achtig spel van klare lijnen, maar kon daarmee wonderlijke werelden oproepen. Het Vijfde pianoconcert, geschreven tijdens een reis door Egypte, heeft een dromerige exotische ondertoon die alleen een Fransman rond 1900 kon realiseren. Ravel wil in zijn muziek nog wel eens zwelgen in een schaamteloze (en stijlvolle) genotzucht. Zijn Valses nobles et sentimentales voorzag hij van het poëtische bijschrift Het eeuwige plezier van een nutteloze bezigheid (naar Henri de Régnier). Muziek was voor hem geen drager van een boodschap maar iets louter sensueels en daarin bereikte hij een niet te imiteren perfectie. mc SYMFONISCH I SYMFONISCH I-2 Rotterdams Philharmonisch zat 8 nov 2014 Orkest uur Michel Plasson dirigent Louis Lortie piano Ravel Saint-Saëns Franck Valses nobles et sentimentales Vijfde pianoconcert Symfonie Bernard Haitink Christiane Karg 32 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

19 RETOURTJE ITALIË GÓRECKI NÁ DE KLAAGLIEDEREN SYMFONISCH I SYMFONISCH I-3 Radio Filharmonisch Orkest zat 17 jan 2015 Vasily Petrenko dirigent uur Simon Trpčeski piano Lawrence Power altviool Respighi Rachmaninov Berlioz Vasily Petrenko Lawrence Power Pini di Roma Rapsodie op een thema van Paganini Harold en Italie Italië profileerde zich zó nadrukkelijk als een land van zangers, dat orkestmuziek er rond 1900 opnieuw uitgevonden moest worden. Ottorino Respighi slaagde daarin, nadat hij lessen had gevolgd bij meester-orkestrator Nikolaj Rimski-Korsakov. Van zijn drie symfonische gedichten over Rome is Pini di Roma het effectiefst: muziek als een 3D-film, sfeervol en nostalgisch maar met een militante ondertoon waarin het Italië van Mussolini meeresoneert. Hector Berlioz, met zijn hyperromantische abonnement op het onbereikbare, hoefde niet in Italië te zijn om het voor zich te zien: hij componeerde zich er naartoe. In Harold en Italie, losjes gebaseerd op Lord Byrons gedicht Childe Harold s Pilgrimage, vertolkt een altviool de rol van een romantische zwerver in een imposant orkestraal decor. De virtuoos Paganini, opdrachtgever van het werk, schoof het teleurgesteld terzijde: niet moeilijk genoeg. Eén van Paganini s zelfgeschreven deuntjes nestelde zich als een koekoeksjong in andermans composities. Rachmaninov onderwierp dat onsterfelijke thema aan zijn eigen inventiviteit: één van de meest geslaagde coproducties uit de muziekgeschiedenis, zo zou je de Paganini-variaties kunnen noemen. SYMFONISCH I-4 Radio Filharmonisch Orkest zat 14 feb 2015 Reinbert de Leeuw dirigent uur Jean-Guihen Queyras cello Górecki Sibelius Sjostakovitsj Vierde symfonie (opdrachtwerk London Philharmonic Orchestra, Southbank Centre, Los Angeles Philharmonic en NTR ZaterdagMatinee - Nederlandse première) De bard Tweede celloconcert Reinbert de Leeuw In 1976 voltooide Henryk Mikołaj Górecki zijn Derde symfonie, de Symfonie der klaagliederen. Het duurde echter tot 1992 voor Górecki s schepping vanuit het niets de klassieke hitlijsten aanvoerde. Een millionseller was het gevolg, en Górecki was op slag wereldberoemd. Een Vierde symfonie werd dan ook met ingehouden adem verwacht. In 2010 was de uitvoering voorzien ook in de Matinee. Górecki werd ernstig ziek en overleed in november van dat jaar. Zijn eveneens componerende zoon Mikołaj heeft het werk voor uitvoering gereedgemaakt. Sjostakovitsj Tweede celloconcert ontstond in 1966, grotendeels binnen de muren van het sanatorium waar de Rus, al verzwakt, vertoefde: zeven jaar nadat hij zijn Eerste had afgerond, en drie jaar nadat hij Schumanns Celloconcert onder handen had genomen. Het concert vertoont al trekken van Sjostakovitsj finale componeerstijl: franjeloos, nogal duister werk, zonder de eigenlijk verplichte Sovjetbombast. De mechanisch wegtikkende coda is mogelijk een eerbetoon aan Prokofjevs Zevende symfonie van In elk geval is het een voorbode van Sjostakovitsj eigen Vijftiende (en laatste) symfonie uit sr SYMFONISCH I mc Simon Trpčeski Jean-Guihen Queyras 34 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /

20 HOMO LUDENS SYMFONISCH I SYMFONISCH I-5 Radio Filharmonisch Orkest zat 28 mrt 2015 Markus Stenz dirigent uur Doric String Quartet Haydn Adams Markus Stenz Symfonie nr. 22 Der Philosoph Absolute Jest (Nederlandse première) Petroesjka (volledige balletmuziek) Homo ludens: de spelende mens. De Amerikaanse componist John Adams trof hem aan in de virtuoze scherzi van Beethovens late strijkkwartetten. In Absolute Jest rijgt Adams tal van Beethovencitaten aaneen tot wat wel eens s werelds langste scherzo zou kunnen zijn. Tijdens dit concert beleeft het energetische, goedgeluimde werk voor strijkkwartet en orkest zijn Nederlandse première. Naar eigen zeggen ontleende Adams het idee voor zijn leentjebuurspel aan Igor Stravinsky, die voor zijn ballet Pulcinella gretig te rade ging bij Italiaanse barokcomponisten. Ook in Petroesjka greep Stravinsky terug op bestaande muziek. In de partituur van het revolutionaire ballet is het een komen en gaan van verbasterde Russische volksliedjes, die voor de gelegenheid van een fel modernistisch jasje worden voorzien. Als contrast: Joseph Haydns Tweeëntwintigste symfonie staat beter bekend als Der Philosoph. Het werk ontleent zijn diepzinnige bijnaam aan het eerste deel, waarin hoorns en althobo s verwikkeld raken in een plechtstatig spel van vraag en antwoord. jc SYMFONISCH II 5 CONCERTEN De moestuin van het klooster Santo Speco, Subiaco 1959 Prijs per concert 36,00 Kortingsprijs 31,00 Abonnement 155,00 SYMFONISCH II Stravinsky Doric String Quartet 36 NTR ZATERDAGMATINEE SEIZOEN 2014 /