Tropische stormen en klimaatverandering
|
|
- Anna Molenaar
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Tropische stormen en klimaatverandering Evert Wesker In dit stukje wil ik ingaan op de stand van zaken rond het thema tropische stormen versus klimaatverandering. Net als bij de huidige (zeer waarschijnlijk tijdelijke!) vertraging in de stijging van de gemiddelde temperatuur op Aarde lijkt er, met uitzondering van het Atlantische en Caribische gebied, zich ook hier een enigszins tegenintuïtief verschijnsel voor te doen. Er kan namelijk in andere delen van de wereld tot nog toe geen duidelijke stijging in de intensiteit van tropische stormen worden waargenomen. Net als bij de (tijdelijke) vertraging van de stijging van de gemiddelde temperatuur op Aarde is er hier mogelijk eveneens sprake van factoren die "door de trend heen fietsen". (zie ref.1) Stormen tellen Een eerste - nogal ruwe - benadering is het aantal stormen te tellen, en daarbij te kijken naar de catagorie volgens de Saffir-Simpson schaal. (ref. 2) Voor het Atlantische en Caribische gebied is er vanaf 1944, het begin van de luchtverkenningen, sprake van redelijk betrouwbare gegevens. Voor de Stille Oceaan is dat vanaf 1970 het geval. Ik heb er voor gekozen om het per decennium te bekijken en wel de volgende periodes: , , (alleen Atlantische gebied), , , en (waarbij 2014 tot aan 20/9, hetgeen overigens de conclusies nauwelijks doet veranderen). Dat levert het volgende beeld op: Zie voor meer details: Alleen in het Atlantische gebied is er - vanaf ruw weg sprake van een duidelijke stijging in het aantal zware (cat. 4 en 5) stormen. In andere delen van de tropische oceanen is er in deze geen duidelijk beeld. Nu kan men op deze benadering - volkomen terecht - grote kritiek hebben. Een in omvang kleine storm die nèt aan eventjes categorie 5 aantikt wordt hetzelfde "gewaardeerd" als een omvangrijke storm die dagenlang als een volle categorie 5 voortraast. Anders tellen Daarom ook is er daarnaast een andere benadering gekozen, en wel die van de z.g. "accumulated cyclone energy index". Daarbij wordt, zodra de storm "tropische storm" kracht (vanaf 8 Beaufort) heeft, van iedere 6 uur zolang hij nog als tropische storm bestaat, het kwadraat van de maximale windsnelheid in knopen genomen en gesommeerd. Dit getal wordt overigens door gedeeld om niet op "onhandig" grote getallen te komen - het gaat tenslotte om een tamelijk arbitraire index. Op deze manier tel je echter wel wat "eerlijker".
2 Dat levert het volgende resultaat op voor het Atlantische en Caribische gebied: Vanaf ruwweg 1970 is er sprake van een duidelijke stijging. De hogere activiteit in de 50-er en 60-er jaren wordt aan de z.g. "Atlantic Multidecadal Oscillation" toegeschreven. (zie o.a. ref. 3) Er zijn echter ook publicaties van o.a. Kerry A. Emanuel, waarin dit in twijfel wordt getrokken. Ik kom daar nog op terug. Voor het Stille Oceaan gebied ziet het plaatje er als volgt uit:
3 Er is geen duidelijke trend te ontdekken. In de noordoostelijke Stille Oceaan lijkt er zelfs vanaf 1992 van enige daling sprake te zijn, al is het tamelijk twijfelachtig op basis van zo'n korte periode uitspraken te doen. Er lijkt in ieder geval geen sprake te zijn van een stijgende trend. Dat geldt evenzeer voor de noordelijke Indische Oceaan en het zuidelijk halfrond. Beter tellen: Het werk van Kerry Emanuel Ook bij de z.g. "accumulated cyclone energy index" kan je kanttekeningen plaatsen. Kerry Emanuel verving deze door een z.g. "power dissipation index" waarbij niet de kwadraten van de windsnelheden werden opgeteld, maar de derde machten. Daar is inderdaad veel voor te zeggen. Immers, de energieproductie van een windmolen is, tot aan de ontwerpsnelheid waar vanaf (tot de "cut out" windsnelheid van zo'n 25 m/s) de opbrengst constant wordt, evenredig met de derde macht van de windsnelheid. (Zie daartoe o.a. "de wet van Betz".) Hij heeft daarna deze "power dissipation index" in verband gebracht met de zeewatertemperatuur en daarbij een zeer behoorlijke correlatie verkregen. Zie o.a. de linkerzijde van de onderstaande figuur (waarbij ik de door het Environmental Protection Agency gepubliceerde aanvulling t/m 2013 weergeef - zie ref. 4). O.a. op grond hiervan trok Kerry Emanuel de rol van de "Atlantic Multidecadal Oscillation" in twijfel. Ik heb daarna geprobeerd meer data over deze "power dissipation index" te vinden. Omdat ik die niet kon vinden op het open internet heb ik voor een andere aanpak gekozen, en dat is te kijken of er een voldoende nauwkeurig verband was tussen de "power dissipation index" en de "accumulated cyclone energy index". Die blijkt er te zijn, zoals te zien in de volgende grafiek die ik ontleen aan ref. 5:
4 Er blijkt een behoorlijk precies verband (r² = 0.994) te zijn tussen de "accumulated cyclone energy index" en de "power dissipation index", en wel een 1.36-ste machtsverband. Ik heb daarna geprobeerd het resultaat van Emanuel (een lopend 5 jarig gemiddelde waarbij het middelste jaar als aswaarde wordt genomen) te reproduceren. Dat wordt in het rechterdeel van de 2e vorige figuur gegeven. De gelijkenis is zeer behoorlijk. Ik heb daarna d.m.v. dit 1.36-ste machtsverband een reconstructie gemaakt van de totale "power dissipation index" over de Aarde (data: ref. 6). Dit leverde het volgende resultaat op: Het kwalitatieve beeld klopt zeer behoorlijk met publicaties die ik op internet heb gevonden (zie ref. 7). Aan de hand van dit resultaat is het niet mogelijk te concluderen dat de gemiddelde zwaarte van tropische cyclonen toeneemt. Immers: de zware stormen, gezien het 3e machtsverband met de windsnelheid, tellen flink mee. Het totale aantal stormen in de tijd is redelijk constant gebleven. Alleen in het Atlantische en Caribisch gebied lijkt er qua zwaarte sprake te zijn van een duidelijke toename. Dat wordt ook in andere publicaties geconcludeerd. (zie o.a. ref. 8,9) Enige voorzichtige conclusies Het lijkt er op dat de intensiteit van tropische stormen, m.u.v. het Atlantische en Caribische gebied, momenteel geen duidelijke toename vertoont. Toch kan men daar niet de conclusie uit trekken dat er geen verband zou bestaan tussen het krachtiger worden van tropische stormen en de stijgende gemiddelde temperatuur op Aarde. Immers: aan de verwachting dat dit verband er zou moeten zijn ligt, net als bij het broeikaseffect, relatief eenvoudige en goed begrepen fysica ten grondslag. De hoofdwetten van de thermodynamica zijn volstrekt onomstreden. Daar heeft Kerry Emanuel ook gebruik van gemaakt. Hij heeft een tropische storm als een Carnotmachine beschreven. De efficiency van een Carnot-machine hangt samen met de verhouding tussen de (absolute) temperatuur van de warmtebron enerzijds en de warmteput anderzijds. Als de temperatuur van de warmtebron stijgt bij een gelijkblijvende temperatuur van de warmteput zal de efficiency toenemen. Daarnaast wordt, belangrijker, met het stijgen van de temperatuur de beschikbare convectieve energie i.h.a. hoger.
5 Aangezien, m.u.v. het Atlantische en Caribische gebied, de intensiteit van de tropische stormen momenteel niet duidelijk lijkt toe te nemen, zijn er mogelijk, net als bij de huidige vertraging in de stijging van de gemiddelde temperatuur op Aarde (ref. 1), factoren in het spel die "door de trend heen fietsen". Denk bijvoorbeeld aan windshear en de dikte van de warmwaterlaag in de tropische Oceanen. Hoe belangrijk die laatste is bewezen "Katrina" en "Rita" in Zij trokken beide over de "loop current" (ref. 10), een anticyclonale wervel( ) die regelmatig in de Golf van Mexico opduikt, waarbij ze, als een woedende Grizzly Beer die uit een kooi breekt, a.h.w. "explodeerden". Een persoonlijke noot In verhalen over het warmer worden van het klimaat spelen (tropische) stormen de rol van "de Panda Beer van het klimaat". Een groot charisma; trekt veel aandacht. Echter, op (tropische) stormen kan men zich voorbereiden. Zo is in Bangladesh de kans op een stormvloedramp als in 1970 (± doden) veel kleiner geworden omdat men zo'n 2000 betonnen schuilplaatsen heeft gebouwd waarin plaats is voor den mensen. Ook is men beter voorbereid m.b.t. evacuaties. Toen in 2007 "Sidr" als een categorie 4 cycloon aanlandde vielen er 50 à 100 maal minder slachtoffers dan in Als ik daarentegen denk aan waar men zich veeleer zorgen over zou moeten maken, dan zijn dat systematische veranderingen, zoals de intensivering van de waterkringloop. Denk aan de zware moessonregens op het Indische subcontinent van de laatste jaren met de gevolgen die er mee gepaard gingen. Ook het verschuiven van neerslagzones, wat graanschuren in (half)woestijnen kan doen veranderen en zo vele tientallen miljoenen mensen letterlijk van hun bestaan kan beroven, behoort tot de mogelijkheden. Daar valt weinig tegen voor te bereiden. Het lijkt mij daarom ook verstandig om te proberen dergelijke kwade kansen, ook al zijn ze nu niet goed kwantificeerbaar, zo klein mogelijk te maken. Er is zo, los van de tropische stormen, al ruim voldoende reden om werk te maken van de verduurzaming van de energievoorziening. Tenslotte Ik wil waarschuwen voor wat ik "subjectief bewijs" zou willen noemen. Het opvoeren van stormen als "Sandy" (New Yersey, V.S., 29 oktober 2012), "Nargis" (Irrawaddy Delta, Myanmar, 2 mei 2008) of "Haiyan" (Philippijnen, 7 november 2013) als bewijs voor de link tussen het warmer worden van het klimaat en de intensiteit van tropische stormen is aanvechtbaar. Het is namelijk vrij gemakkelijk mogelijk om een hele serie voorbeelden uit het verleden aan te voeren die even catastrofaal of zelfs erger uitpakten. Een kleine greep: de Coringa cycloon, Andhra Pradesh (India), de Bakergunj cycloon, Bangladesh, de Haiphong cycloon (Vietnam), de Bombay cycloon, Maharashtra (India) en recenter de Bhola cycloon, Bangladesh. Al deze tropische stormen veroorzaakten stormvloedrampen van waarlijk "oud-testamentaire" proporties ( tot doden). Waar men m.i. mee moet komen is statistisch robuust bewijs. Het moet op objectiviteit zijn gebaseerd. Daarnaast wil ik er op wijzen dat de escalerende schade t.g.v. tropische stormen deels is toe te schrijven aan de toenemende bewoning van kwetsbare gebieden. Zo is bijvoorbeeld vanaf 1970 het aantal inwoners in Florida verdrievoudigd (van 7 naar ongeveer 20 miljoen). Ook wil ik nog een andere kanttekening zetten bij "Sandy". New Yersey en New England liggen - zij het nèt aan - nog binnen het bereik van (getransformeerde) tropische stormen. In 1938 sloeg de "New England Express" toe, waarbij New York goed wegkwam. Als de storm ietsje westelijker aan land was gegaan had New York te maken gekregen met doorstaande windsnelheden tot 200 km/h en had dit samen met de bijbehorende stormvloed tot gevolgen geleid welke die van "Sandy" zeer waarschijnlijk flink hadden overtroffen. Inderdaad: toeval bestaat.
6 Nòg een voorbeeld van - relatief(!!) - "goed wegkomen": toen "Katrina" op 28 augustus 2005 op New Orleans afstevende ging hij in de laatste ¾ dag door een "eyewall replacement" heen en landde iets ten oosten van de stad aan als een categorie 3 tropische cycloon. De grootste klap viel dan ook niet bij New Orleans maar bij Gulfport daar waar het de stormvloed betreft. Als de storm op volle kracht met de rechterflank van de eyewall over New Orleans was gegaan was mogelijk het dak van de "Superdome" eraf gegaan, en hadden de duizenden mensen die daar dekking hadden gezocht behoorlijk onbeschut in de storm en de slagregens gezeten. Daarnaast waren de verdere gevolgen aanzienlijk ernstiger geweest. Trouwens: de dijken in New Orleans begaven het t.g.v. duidelijke technische tekortkomingen, zonder welke de overstromingsramp in New Orleans zich niet zó zou hebben voltrokken. In die zin was het een "unnatural disaster", waarbij de analogie met de overstromingsramp van 1 februari 1953 in Zeeland zich opdringt. Tenslotte is er zeer recentelijk een studie door Swiss Re verschenen waarin de gevolgen van een reprise in deze tijd van een andere grote storm, de Norfolk Long Island Hurricane uit 1821, worden beschreven. Die zou nu tot een schade van ruim $100 miljard kunnen leiden. In dat opzicht was "Sandy", ook in dit voorbeeld, niet eens "The Big One". (zie ref. 11). Ref. 1: G. Foster en S. Rahmstorf, Global temperature evolution , Environ. Res. Lett. 6 (2011) zie ook: Ref. 2: De Siffir Simpson schaal rubriceert tropische stormen als volgt: Ref. 3: G. J. van Oldenborgh, L. A. te Raa, H. A. Dijkstra, and S. Y. Philip Frequency- or amplitude-dependent effects of the Atlantic meridional overturning on the tropical Pacific Ocean, Ocean Science, 5, , 2009 Zie ook deze grafiek m.b.t. de Atlantische oceaan:
7 Ref. 4: Ref. 5: J.B. Elsner, R.E. Hodges, J.C. Malmstadt, K.N. Scheitlin Hurricanes and Climate Change: Volume 2, p Springer 2010, ISBN Ref. 6: Ref. 7: Opm: Het betreft hier 24 maands voorschreidende gemiddelden. Deze zijn dus ongeveer 2 maal zo groot als in de grafiek die ik geef. Dat zijn resultaten per jaar. Ref. 8: Liguang Wu, Bin Wang and Scott A. Braun Implications of tropical cyclone power dissipation index Int. J. Climatol. 28: (2008) Ref. 9: James P. Kossin, Timothy L. Olander, Kenneth R. Knapp Trend Analysis with a New Global Record of Tropical Cyclone Intensity Journal of Climate 26: (2013) Ref. 10: ( ) Bij een anti-cyclonale wervel trekt het water, t.g.v. de coriolisversnelling, naar binnen. Er vormt zich als het ware een "waterberg" (van enkele dm's hoog). Vanaf die berg gaat het water ook omlaag, waardoor de dikte van de warmwaterlaag aanzienlijk toeneemt. Ref. 11:
Een klein overzicht over het versterkte broeikas effect (door Evert Wesker)
Een klein overzicht over het versterkte broeikas effect (door Evert Wesker) Recentelijk zijn er publikaties verschenen waarin wordt gerept over een (tijdelijke) verstraging van het opwarmen van de Aarde.
Nadere informatieFolkert Buiter 2 oktober 2015
1 Nuchter kijken naar feiten en trends van aardbevingen in Groningen. Een versneld stijgende lijn van het aantal en de kracht van aardbevingen in Groningen. Hoe je ook naar de feitelijke metingen van de
Nadere informatie3 november 2014. Inleiding
3 november 2014 Inleiding In 2006 publiceerde het KNMI vier mogelijke scenario s voor toekomstige veranderingen in het klimaat. Het Verbond van Verzekeraars heeft vervolgens doorgerekend wat de verwachte
Nadere informatieCompex wiskunde A1-2 vwo 2005-I
Zalm Wanneer van een vissoort te veel gevangen wordt, kan de populatie zich niet herstellen en valt er op den duur niets meer te vangen. Visserijbiologen streven dan ook naar een evenwichtssituatie waarbij
Nadere informatieRecente variaties in de temperatuur van het oceaanwater. Henk Dijkstra Instituut voor Marien en Atmosferisch Onderzoek Universiteit Utrecht
Recente variaties in de temperatuur van het oceaanwater Henk Dijkstra Instituut voor Marien en Atmosferisch Onderzoek Universiteit Utrecht De Global Warming Hiatus Mondiaal gemiddelde oppervlakte temperatuur
Nadere informatieWe hebben zeer waarschijnlijk al een (kleine) klimaatverandering meegemaakt!
We hebben zeer waarschijnlijk al een (kleine) klimaatverandering meegemaakt! 15-16 oktober 1987, windstoten tot 220 km/h, grote schade 2004, bijna 1400 tornado s december (!!) 2001, Faxai, 879 mbar 27
Nadere informatiePracticum algemeen. 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag
Practicum algemeen 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag 1 Diagrammen maken Onafhankelijke grootheid en afhankelijke grootheid In veel experimenten wordt
Nadere informatie23/11/2018. Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar?
Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar? Sybren Drijfhout (KNMI, Universiteit Utrecht & Southampton) De zeespiegel blijft nog eeuwen stijgen. Zelfs als Parijs wordt uitgevoerd is over 200 jaar stijging 3-4
Nadere informatieHiatus: is de mondiale opwarming aan het vertragen?
Hiatus: is de mondiale opwarming aan het vertragen? In de periode 1998-2012 is de mondiale temperatuurtrend beduidend kleiner dan in de decennia ervoor. Deze trendbreuk wordt ook wel hiatus genoemd. De
Nadere informatie1 Kun je aan planten zien wat je aan moet?
1 Kun je aan planten zien wat je aan moet? Hoofdstuk 1 Les 1 Zoek het op Bij de evenaar staat de zon hoog. Het is er warm en daardoor verdampt het water. Die warme damp stijgt op en koelt af: dan gaat
Nadere informatieKlimaatverandering & schadelast. April 2015
Klimaatverandering & schadelast April 2015 Samenvatting Het Centrum voor Verzekeringsstatistiek, onderdeel van het Verbond, heeft berekend in hoeverre de klimaatscenario s van het KNMI (2014) voor klimaatverandering
Nadere informatieZOMERKAMP. onderzoek 2012
ZOMERKAMP onderzoek 2012 Lorem Ipsum 2 Het gaat goed met de zomerkampen in Nederland! Door jeugdkamp.net In maart 2012 benaderde jeugdkamp.net ruim 80 organisatoren van jeugd- en zomerkampen met het verzoek
Nadere informatieAandeel van de gerechtigden op wachten overbruggingsuitkeringen. volledige werkloosheid - analyse volgens arrondissement
Aandeel van de gerechtigden op wachten overbruggingsuitkeringen in de volledige werkloosheid - analyse volgens arrondissement Inleiding In ons recent onderzoek betreffende de gerechtigden op wacht- en
Nadere informatieEindexamen biologie pilot havo 2011 - II
Onderzoek naar het klimaat met behulp van huidmondjes Op een school in Midden-Limburg wordt een vakkenintegratieproject georganiseerd met als thema: mogelijke oorzaken voor en gevolgen van het versterkt
Nadere informatieAnalyse van de vooraanmeldingen voor de lerarenopleidingen
Analyse van de vooraanmeldingen voor de lerarenopleidingen Aanmelding voor opleidingen tot vo docent steeds vroeger, pabo trekt steeds minder late aanmelders juni 2009 Inleiding Om de (toekomstige) leraartekorten
Nadere informatieKlimaatverandering Wat kunnen we verwachten?
Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Yorick de Wijs (KNMI) Veenendaal - 09 05 2019 Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut 1 Klimaatverandering Oorzaken en risico s wereldwijd Trends en
Nadere informatieMeting maart 2014 DONATEURSVERTROUWEN BLIJFT STIJGEN
Meting maart 2014 Het Nederlandse Donateurspanel van WWAV wordt mede mogelijk gemaakt door het CBF en is uitgevoerd door Peil.nl DONATEURSVERTROUWEN BLIJFT STIJGEN Nederland is duidelijk op weg naar een
Nadere informatieStoppen als huisarts: trends in aantallen en percentages
Dit rapport is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen worden gebruikt met bronvermelding. Stoppen als huisarts: trends in aantallen en percentages Een analyse van de huisartsenregistratie over de
Nadere informatieSociale media in Nederland Door: Newcom Research & Consultancy
Sociale media in Nederland Door: Newcom Research & Consultancy Sociale media hebben in onze samenleving een belangrijke rol verworven. Het gebruik van sociale media is groot en dynamisch. Voor de vierde
Nadere informatieKlimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland
Page 1 of 6 Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Hoe voorspeld? Klimaatscenario's voor Nederland (samengevat) DOWNLOAD HIER DE WORD VERSIE In dit informatieblad wordt in het kort klimaatverandering
Nadere informatieHet opstellen van een lineaire formule.
Het opstellen van een lineaire formule. Gegeven is onderstaande lineaire grafiek (lijn b). Van deze grafiek willen wij de lineaire formule weten. Met deze formule kunnen we gaan rekenen. Je kan geen lineaire
Nadere informatieWind en regen in de toekomst - wat zeggen de KNMI'14 scenario's?
Wind en regen in de toekomst - wat zeggen de KNMI'14 scenario's? Andreas Sterl (KNMI) wind hurricanes (orkanen) regen zicht + mist weer van de toekomst Achtergrond: CO 2 en temperatuurstijging Stijging
Nadere informatieAantal huisartsen en aantal FTE van huisartsen vanaf 2007 tot en met 2016
Aantal huisartsen en aantal FTE van huisartsen vanaf 2007 tot en met 2016 Werken er nu meer of minder huisartsen dan 10 jaar geleden en werken zij nu meer of minder FTE? LF.J. van der Velden & R.S. Batenburg,
Nadere informatie1. Je gaat zo meteen een tekst lezen. Tijdens het lezen ga je vragen stellen. Lees eerst de uitleg.
Tekst lezen en vragen stellen 1. Je gaat zo meteen een tekst lezen. Tijdens het lezen ga je vragen stellen. Lees eerst de uitleg. Als je een tekst leest, kun je vragen stellen over de tekst. Dan begrijp
Nadere informatieMexicaanse Griep-onderzoek (april november 2009)
Mexicaanse Griep-onderzoek (april november 2009) Meteen nadat de Mexicaanse griep voor het eerst in het nieuws kwam (eind april 2009) is via Peil.nl onderzoek hiernaar gedaan onder de Nederlandse bevolking.
Nadere informatieKlimaat verandert toerisme
5 10 15 20 25 30 35 40 Tekst 4 Klimaat verandert toerisme (1) Het klimaat verandert, zoveel is inmiddels wel zeker. De temperatuur loopt op, neerslagpatronen veranderen, de kans op hittegolven neemt toe,
Nadere informatiePracticum: Hoezo Zeespiegelstijging?
Practicum: Hoezo Zeespiegelstijging? Op de Aarde wonen er ongeveer 6 446 131 400 mensen. In België wonen er 10 584 534. De meeste mensen wonen in de bergen / in de woestijn / in de nabijheid van water/
Nadere informatieMeten is weten, dat geldt ook voor het vakgebied natuurkunde. Om te meten gebruik je hulpmiddelen, zoals timers, thermometers, linialen en sensoren.
1 Meten en verwerken 1.1 Meten Meten is weten, dat geldt ook voor het vakgebied natuurkunde. Om te meten gebruik je hulpmiddelen, zoals timers, thermometers, linialen en sensoren. Grootheden/eenheden Een
Nadere informatieBeursdagboek 18 September 2013.
Beursdagboek 18 September 2013. Volgens Zero Hedge is de consensus 9 miljard tapering. Tijd 08:50 uur. De Bloomberg consensus voor vanavond ziet er zo uit. De markt verwacht dat de Fed haar maandelijkse
Nadere informatieTweede kwartaal Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland
Tweede kwartaal 2013 Conjunctuurenquête Nederland Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen Winstgevendheid Toelichting De Conjunctuurenquête Nederland
Nadere informatieExamen VWO - Compex. wiskunde A1,2
wiskunde A1,2 Examen VWO - Compex Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 25 mei totale examentijd 3 uur 20 05 Vragen 14 tot en met 23 In dit deel staan de vragen waarbij de computer
Nadere informatieHet onderdeel van aardrijkskunde dat zich bezighoudt met de bevolkingsomvang en de bevolkingssamenstelling wordt demografie genoemd.
Rekenen aan bevolkingscijfers Introductie Het aantal mensen in een gebied is niet steeds gelijk. De bevolkingsomvang verandert voortdurend. Er worden kinderen geboren en er gaan mensen dood. Ook kunnen
Nadere informatieVeranderingen Antwoorden
Veranderingen Antwoorden Paragraaf 1 1a Waarschijnlijk hoeveel procent je energie is van je maximale hoeveelheid 1b Het gemiddelde ligt veel hoger, Bekijk de oppervlakte tussen de grafiek en de stippellijn.
Nadere informatie4. Resultaten. 4.1 Levensverwachting naar geslacht en opleidingsniveau
4. Het doel van deze studie is de verschillen in gezondheidsverwachting naar een socio-economisch gradiënt, met name naar het hoogst bereikte diploma, te beschrijven. Specifieke gegevens in enkel mortaliteit
Nadere informatieOVER OMZET, KOSTEN EN WINST
OVER OMZET, KOSTEN EN WINST De Totale Winst (TW) van bedrijven vindt men door van de Totale Opbrengsten (TO), de Totale Kosten (TK) af te halen. Daarvoor moeten we eerst naar de opbrengstenkant van het
Nadere informatieWerkblad 3 Bewegen antwoorden- Thema 14 (NIVEAU BETA)
Werkblad 3 Bewegen antwoorden- Thema 14 (NIVEAU BETA) Theorie In werkblad 1 heb je geleerd dat krachten een snelheid willen veranderen. Je kunt het ook omdraaien, als er geen kracht werkt, dan verandert
Nadere informatieMailwisseling Hans Baaij en Wim van den Brink
Mailwisseling Hans Baaij en Wim van den Brink Dit is de mailwisseling die wij hadden met Hans Baaij (Varkens in Nood) en Wim van den Brink (Koninklijke Nederlandse Slagersorganisatie) naar aanleiding van
Nadere informatieBeursdagboek 29 Oktober 2013.
Beursdagboek 29 Oktober 2013. Niemand gelooft meer in een daling van de financiële markten. Tijd 11:20 uur. Na een week in de Turkse zon ben ik weer achter de schermen. Ik heb een week rustig kunnen nadenken
Nadere informatieWerken in startende bedrijven
M201211 Werken in startende bedrijven drs. A. Bruins Zoetermeer, september 2012 Werken in startende bedrijven De meeste startende ondernemers hebben geen personeel. Dat is zo bij de start met het bedrijf,
Nadere informatieVan klimaatscenario's naar klimaatverwachtingen: hoe betrouwbaar zijn klimaatmodellen? Geert Jan van Oldenborgh
Van klimaatscenario's naar klimaatverwachtingen: hoe betrouwbaar zijn klimaatmodellen? Geert Jan van Oldenborgh Inhoud Scenario's versus verwachtingen Betrouwbaarheid Seizoensverwachtingen Klimaatmodellen
Nadere informatieEindexamen aardrijkskunde vwo 2008-II
Actieve aarde Opgave 7 Opheffing van gesteenten en ertsen in het Scandinavisch Hoogland Gebruik de bronnen 10 en 11 van het bronnenboekje. In de derde afbeelding (afbeelding C) van bron 10 zijn de cijfers
Nadere informatieToets_Hfdst2_WeerEnKlimaat
Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Antwoorden Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: dinsdag 31 januari 2017 Tijd: 11:02 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 11, 12, 12, 13, 13, 14, 14, 15,
Nadere informatieNoem de letters H t/m J en zeg welke oceaan het is. H = de Grote Oceaan (Stille Oceaan), I = de Atlantische Oceaan, J = de Indische Oceaan
Thuistopo. Noem de letters A t/m G en zeg welk werelddeel het is. A = Noord-Amerika, B = Europa, C = Azië, D = Zuid-Amerika, E = Afrika, F = Australië, G = Zuidpool/Antarctica Noem de letters H t/m J en
Nadere informatieHOOFDSTUK 6: INTRODUCTIE IN STATISTISCHE GEVOLGTREKKINGEN
HOOFDSTUK 6: INTRODUCTIE IN STATISTISCHE GEVOLGTREKKINGEN Inleiding Statistische gevolgtrekkingen (statistical inference) gaan over het trekken van conclusies over een populatie op basis van steekproefdata.
Nadere informatieFormules en grafieken Hst. 15
Formules en grafieken Hst. 5. De totale kosten zijn dan : 0,5. 0000 = 0.000 dollar. Dan zijn de kosten per ton, dollar. De prijs is dan :,. 0.000 = 4.000 dollar. 0,50 dollar per ton en 4000 mijl. Aflezen
Nadere informatievwo: Het maken van een natuurkunde-verslag vs 21062011
Het maken van een verslag voor natuurkunde, vwo versie Deze tekst vind je op www.agtijmensen.nl: Een voorbeeld van een verslag Daar vind je ook een po of pws verslag dat wat uitgebreider is. Gebruik volledige
Nadere informatieVeranderingen Antwoorden
Veranderingen Antwoorden Paragraaf 4 Opg. 1 5 Opg. Relax 400 van 100 naar 400 is 6 maal 50 min. erbij. Dus ook 6 maal 5,- optellen bij 14,50 en dat wordt 44,50 Relax 1500 van 100 naar 1500 is 8 maal 50
Nadere informatieNog een eindexamen met veel vaardigheden Eindexamen Wiskunde A havo 2009-I 2 tabel 1 -getal Draagvermogen (kg)
Nog een eindexamen met veel vaardigheden Eindexamen Wiskunde A havo 2009-I Autobanden Er bestaan veel verschillende merken autobanden en per merk zijn er banden in allerlei soorten en maten. De diameter
Nadere informatieDatum 13 juli 2015 Betreft Beantwoording vragen en commissieverzoek over productiewaterinjectie
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag
Nadere informatie[datum woensdag 15 april, auteur Guido Keijl, gepubliceerd op www.walvisstrandingen.nl]
Jaaroverzicht walvisstrandingen 2014 [datum woensdag 15 april, auteur Guido Keijl, gepubliceerd op www.walvisstrandingen.nl] Het totale aantal aangespoelde walvissen in 2014 is wat lager uitgekomen dan
Nadere informatie80% VAN DE NEDERLANDERS TYPEERT ZICH ALS GOEDE-DOELENGEVER,
Meting juni 2013 Het Nederlandse Donateurspanel van WWAV wordt mede mogelijk gemaakt door het CBF en is uitgevoerd door Peil.nl 80% VAN DE NEDERLANDERS TYPEERT ZICH ALS GOEDE-DOELENGEVER, AL ZIEN MINDER
Nadere informatieExamen HAVO 2013. wiskunde B. tijdvak 1 vrijdag 17 mei 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage.
Examen HAVO 201 tijdvak 1 vrijdag 17 mei 1.0-16.0 uur wiskunde B Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Dit examen bestaat uit 19 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 80 punten te behalen. Voor elk
Nadere informatieStatistisch Magazine Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012
Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012 Inleiding Lorette Ford De economische ontwikkeling van een land kan door middel van drie belangrijke economische indicatoren
Nadere informatieRobuustheid regressiemodel voor kapitaalkosten gebaseerd op aansluitdichtheid
Robuustheid regressiemodel voor kapitaalkosten gebaseerd op aansluitdichtheid Dr.ir. P.W. Heijnen Faculteit Techniek, Bestuur en Management Technische Universiteit Delft 22 april 2010 1 1 Introductie De
Nadere informatieWiskunde A. Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 17 mei 13.30 16.30 uur
Wiskunde A Examen VWO Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 17 mei 13.30 16.30 uur 20 00 Als bij een vraag een verklaring, uitleg of berekening vereist is, worden aan het antwoord
Nadere informatieTornado's en Orkanen. Profielwerkstuk. www.havovwo.nl - 1 -
- 1 - Inhoudsopgave Inleiding Deelvraag 1: Wat zijn tornado s en orkanen? Deelvraag 2: Hoe kan klimaatsverandering het ontstaan van tornado s en orkanen beïnvloeden? Deelvraag 3: Worden tornado s en orkanen
Nadere informatieMilieubarometer 2010-2011
NOTITIE Nr. : A.2007.5221.01.N005 Versie : definitief Project : DGMR Duurzaam Betreft : Milieubarometer 2010-2011 Datum : 6 januari 2012 Milieubarometer 2010-2011 Inleiding De milieubarometer is een instrument,
Nadere informatieVierde kwartaal 2013. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Limburg
Vierde kwartaal 2013 Conjunctuurenquête Nederland Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen Winstgevendheid Toelichting De Conjunctuurenquête Nederland
Nadere informatieEindexamen wiskunde A pilot havo 2011 - II
Woningvoorraad In de Arnhemse nieuwbouwwijk Schuytgraaf werd op 5 november 2007 gevierd dat de woningvoorraad (het aantal woningen) in Nederland de grens van de zeven miljoen had bereikt. Rond 1896 doorbrak
Nadere informatieTentamen Marine Sciences (2006)
Tentamen Marine Sciences (2006) Donderdag 2 februari 2006, 14.00-17.00hrs Went GROEN NB1: schrijf Uw naam en studentnummer op ieder in te leveren blad NB2: er zijn vijf vragen aub deze vragen indivudeel
Nadere informatieDe Riemann-hypothese
De Riemann-hypothese Lars van den Berg 3 september 202 Laat ik je gelijk enthousiast maken om dit stukje te lezen: wie de Riemannhypothese oplost wint een miljoen. Wel zijn er waarschijnlijk eenvoudigere
Nadere informatie2011/5 De (in)stabiliteit van huwelijken in België
2011/5 De (in)stabiliteit van huwelijken in België Martine Corijn D/2011/3241/020 Inleiding Het dalende aantal huwelijken en het stijgende aantal echtscheidingen maakt dat langdurende huwelijken soms minder
Nadere informatieCentrale vraagstelling Hoe organiseer je een expeditie naar de Zuidpool om het hitterecord van 55 miljoen jaar geleden te kunnen onderzoeken?
Pagina 1: Opdracht: Op expeditie naar de Zuidpool Leerlingenblad Introductie Je kruipt in de huid van een paleoklimaatonderzoeker die geïnteresseerd is in de warme tijdsperiode van ongeveer 55 miljoen
Nadere informatieZowel correlatie als regressie meten statistische samenhang Correlatie: geen oorzakelijk verband verondersteld: X Y
1 Regressie analyse Zowel correlatie als regressie meten statistische samenhang Correlatie: geen oorzakelijk verband verondersteld: X Y Regressie: wel een oorzakelijk verband verondersteld: X Y Voorbeeld
Nadere informatieNu een leuk stukje wiskunde ter vermaak (hoop ik dan maar). Optellen van oneindig veel getallen
Nu een leuk stukje wiskunde ter vermaak (hoop ik dan maar). Optellen van oneindig veel getallen Ter inleiding: tellen Turven, maar: onhandig bij grote aantallen. Romeinse cijfers: speciale symbolen voor
Nadere informatieHandelen met de SentimentIndicator 1 RendementMaken.com
Dit zijn misschien wel de bekendste uitspraken op het gebied van beleggen. Je kan ze zó op een tegeltje aan de muur spijkeren. Degene die alleen deze twee regels consequent zou toepassen wordt op den duur
Nadere informatie1 Delers 1. 3 Grootste gemene deler en kleinste gemene veelvoud 12
Katern 2 Getaltheorie Inhoudsopgave 1 Delers 1 2 Deelbaarheid door 2, 3, 5, 9 en 11 6 3 Grootste gemene deler en kleinste gemene veelvoud 12 1 Delers In Katern 1 heb je geleerd wat een deler van een getal
Nadere informatieOverzicht uitgeschreven huisartsen NIVEL Lud van der Velden Daniël van Hassel Ronald Batenburg
Overzicht uitgeschreven huisartsen 1990-2015 NIVEL Lud van der Velden Daniël van Hassel Ronald Batenburg ISBN 978-94-6122-424-8 http://www.nivel.nl nivel@nivel.nl Telefoon 030 2 729 700 Fax 030 2 729 729
Nadere informatieRaad voor de Plaatselijke Geldwerving van de Protestantse Kerk in Nederland
Raad voor de Plaatselijke Geldwerving van de Protestantse Kerk in Nederland Voorlopige resultaten Kerkbalans 2013 en levend geld 2007-2012 1. Methodiek, steekproef en respons De Raad voor de Plaatselijke
Nadere informatieArtikelen. Huishoudensprognose : uitkomsten. Coen van Duin en Suzanne Loozen
Artikelen Huishoudensprognose 28 2: uitkomsten Coen van Duin en Suzanne Loozen Het aantal huishoudens blijft de komende decennia toenemen, van 7,2 miljoen in 28 tot 8,3 miljoen in 239. Daarna zal het aantal
Nadere informatieEvolutie van de schadefrequentie 2003-2012 in de BA motorrijtuigen verzekering
Evolutie van de schadefrequentie 2003-2012 in de BA motorrijtuigen verzekering Inhoud 1. Aantal schadegevallen BA toerisme en zaken... 2 Schadefrequentie BA toerisme en zaken... 2 Schadefrequentie van
Nadere informatieAnalyse van de vooraanmeldingen voor de lerarenopleidingen
Analyse van de vooraanmeldingen voor de lerarenopleidingen Aantal vooraanmeldingen voor 2 e graads opleiding stijgt, 1 e graads daalt en pabo blijft gelijk juni 2010 Inleiding Om de (toekomstige) leraartekorten
Nadere informatieDe Bommel Test. Volg Bommel. Wordt Leider! www.stempeldrang.nl
Olivier B. De Bommel Test Olivier Bommel als Leider? Wat in het boek t Wordt tijd dat ik de leiding neem, begint als een wat gekscherend gedachte-experiment mondt uit in een nota bene serieuze verhandeling
Nadere informatieStop met het gebruik van de methode van Kinney als kwantitatieve risicoevaluatiemethode
Stop met het gebruik van de methode van Kinney als kwantitatieve risicoevaluatiemethode : De methode van Kinney is geen kwantitatieve doch een kwalitatieve risicoevaluatiemethode Hierbij wil ik aantonen
Nadere informatieGrafieken van veeltermfuncties
(HOOFDSTUK 43, uit College Mathematics, door Frank Ayres, Jr. and Philip A. Schmidt, Schaum s Series, McGraw-Hill, New York; dit is de voorbereiding voor een uit te geven Nederlandse vertaling). Grafieken
Nadere informatieCursus TEO: Theorie en Empirisch Onderzoek. Practicum 2: Herhaling BIS 11 februari 2015
Cursus TEO: Theorie en Empirisch Onderzoek Practicum 2: Herhaling BIS 11 februari 2015 Centrale tendentie Centrale tendentie wordt meestal afgemeten aan twee maten: Mediaan: de middelste waarneming, 50%
Nadere informatiePOP Eerste gekozen competentie: De markt analyseren en interpreteren Wat is mijn huidige niveau op deze competentie? Waarom?
POP Eerste gekozen competentie: De markt analyseren en interpreteren Wat is mijn huidige niveau op deze competentie? Waarom? Niveau Waarom? Waar ben ik al goed in? Wat zijn mijn sterktes op deze competentie?
Nadere informatieNOG MEER NATTIGHEID? Door John van Boxel en Erik Cammeraat
NOG MEER NATTIGHEID? Door John van Boxel en Erik Cammeraat Het jaar 1998 was in Nederland het natste van deze eeuw. De afgelopen jaren zijn we echter vaker geconfronteerd met grote neerslaghoeveelheden.
Nadere informatie> Schatting van de verplaatsingssnelheid
>>> Context De Meteosat satelliet De Meteosat satellieten zijn geostationaire satellieten, dat wil zeggen dat de bewegingsrichting gelijk is aan die van de Aarde en de rotatieperiode dezelfde is als die
Nadere informatieQE in de eurozone: bezit van de zaak, einde van het vermaak?
QE in de eurozone: bezit van de zaak, einde van het vermaak? Komt er QE in de eurozone? Sinds enige maanden wordt er op de financiële markten gezinspeeld op het opkopen van staatsobligaties door de Europese
Nadere informatieKlimaatverandering. Urgentie in Slow Motion. Bart Verheggen ECN
Klimaatverandering Urgentie in Slow Motion Bart Verheggen ECN http://klimaatverandering.wordpress.com/ @Bverheggen http://ourchangingclimate.wordpress.com/ De wetenschappelijke positie is nauwelijks veranderd
Nadere informatieOntwikkeling leerlingaantallen
Ontwikkeling leerlingaantallen Elk jaar wordt op 1 oktober het leerlingaantal van elke basisschool geregistreerd door de Dienst Uitvoering Onderwijs (). Op basis van deze leerlingtelling wordt de bekostiging
Nadere informatieGeen eigen huis, maar wel een plek onder de zon?
Geen eigen huis, maar wel een plek onder de zon? Een nieuwe relatie tussen de woningvoorraad- en huishoudensontwikkeling Manon van Middelkoop & Andries de Jong (PBL) Aanleiding Amsterdam in cijfers 2012:
Nadere informatieReactie op SEO-studie naar welvaartseffecten van splitsing energiebedrijven
CPB Notitie Datum : 6 juli 2006 Aan : Ministerie van Economische Zaken Reactie op SEO-studie naar welvaartseffecten van splitsing energiebedrijven 1 Inleiding Op 5 juli 2006 heeft SEO, in opdracht van
Nadere informatieDE INVLOED VAN GELUK, PECH, BIED- EN SPEELTECHNIEK OP DE SCORE BIJ BRIDGE
DE INVLOED VAN GELUK, PECH, BIED- EN SPEELTECHNIEK OP DE SCORE BIJ BRIDGE Versiedatum: 30-8-2008 Jan Blaas Blz. 1 van 7 Versiedatum: 30-8-08 INHOUDSOPGAVE Inleiding... 3 Hoe groot is de invloed van pech
Nadere informatieEvolutie van de schadefrequentie 2001-2010 in de BA motorrijtuigen verzekering
Evolutie van de schadefrequentie 2001-2010 in de BA motorrijtuigen verzekering Inhoud 1. Aantal schadegevallen BA toerisme en zaken... 2 Schadefrequentie BA toerisme en zaken... 2 Schadefrequentie van
Nadere informatieVoorspellingen Peakoil Nederland. Realisten of doemdenkers?
Voorspellingen Peakoil Nederland Realisten of doemdenkers? Lievelde, Erve Kots, 27 Mei 2009 World Oil Production & Peaking Outlook *Eerste Rapportage Peakoil Nederland met analyse van de toekomstige olieproductie
Nadere informatieInternationale handel visproducten
Internationale handel visproducten Marktmonitor ontwikkelingen 27-211 en prognose voor 212 Januari 213 Belangrijkste trends 27-211 Ontwikkelingen export De Nederlandse visverwerkende industrie speelt een
Nadere informatieSalarissen en competenties van MBO-BOL gediplomeerden: Feiten en cijfers
Research Centre for Education and the Labour Market ROA Salarissen en competenties van MBO-BOL gediplomeerden: Feiten en cijfers ROA Fact Sheet ROA-F-2014/1 Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt
Nadere informatie«Bestaat er een verband tussen de leeftijd van de werkloze en de werkloosheidsduur?» (2 de deel)
«Bestaat er een verband tussen de leeftijd van de werkloze en de werkloosheidsduur?» (2 de deel) Tweede deel In de vorige Stat info ging de studie globaal (ttz. alle statuten bijeengevoegd) over het verband
Nadere informatieDemografische trends binnen de Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt): Een analyse van de ontwikkelingen van de ledentallen van de GKv
Trendanalyse GKv, drs. M.J. Wijma, Praktijkcentrum, Zwolle, mei 216. Demografische trends binnen de Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt): Een analyse van de ontwikkelingen van de ledentallen van de GKv Auteur:
Nadere informatiePERIODESCHRIFT AARDRIJKSKUNDE EUROPA EN DE WERELD
PERIODESCHRIFT AARDRIJKSKUNDE EUROPA EN DE WERELD HET KLIMAAT Het klimaat is, zo luidt de officiële definitie, het gemiddelde weer over een periode van 30 jaar. Dat wil zeggen dat het klimaat in een bepaald
Nadere informatieVierde kwartaal 2012. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Zeeland
Vierde kwartaal 2012 Conjunctuurenquête Nederland Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen Winstgevendheid Toelichting De Conjunctuurenquête Nederland
Nadere informatiePraktische toepassing van functies
Excellerend Heemraadweg 21 2741 NC Waddinxveen 06 5115 97 46 richard@excellerend.nl BTW: NL0021459225 ABN/AMRO: NL72ABNA0536825491 KVK: 24389967 Praktische toepassing van functies De laatste twee functies
Nadere informatieKlimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering 8-10-2012. Klimaatverandering
Zonne-energie 2012: prijs 21 ct per kwh; 2020 prijs 12 ct kwh Groen rijden; energiehuizen, biologisch voedsel Stimular, de werkplaats voor Duurzaam Ondernemen Stichting Stimular www.stimular.nl 010 238
Nadere informatieTornado en orkaan hv123. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/76067 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieToets_Hfdst2_WeerEnKlimaat
Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:02 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 11, 12, 12, 13, 13, 14, 14, 15, 16, 17, 18, 19,
Nadere informatieKredietverlening aan Vlaamse ondernemingen
Kredietverlening aan Vlaamse ondernemingen Monitoring Rapport: Januari 2012 Jan van Nispen Inleiding Sinds 2008 zijn woorden zoals crisis, financieringsproblemen, waarborgen en bailouts niet meer uit de
Nadere informatieAnalytics rapport: AmbiSphere
www.vanhaelewyn.be/webdesign Industrieweg 3 marketing@vanhaelewyn.be B-3001 HAASRODE (op afspraak) +32 (0) 495 61 58 05 Analytics rapport: AmbiSphere 1 november 2008 30 november 2008 V = vaststelling V
Nadere informatie