Levenskunst op school. Strategisch Beleidsplan

Transcriptie

1 Levenskunst op school Essay over een andere cultuur van Strategisch Beleidsplan omgaan met jezelf en anderen Joep Dohmen ledenservice belangenbehartiging dienstverlening

2 Levenskunst op school Essay over een andere cultuur van omgaan met jezelf en anderen Joep Dohmen

3 Levenskunst op school. Essay over een andere cultuur van omgaan met jezelf en anderen, is een uitgave van de Verenigde Bijzondere Scholen (VBS), mogelijk gemaakt door een subsidie van het ministerie van OCW Joep Dohmen / VBS Den Haag, januari 2013 Druk: Dima Drukkerij B.V., Rijswijk 2

4 Voorwoord Op 21 november 2012 organiseerde de VBS in het kader van het project De school als waardegemeenschap een middagsymposium over Levenskunst in het onderwijs. Keynote speaker was prof. dr. Joep Dohmen, hoogleraar wijsgerige en praktijkgerichte ethiek aan de Universiteit voor Humanistiek en bekend auteur op het gebied van de levenskunst. Dohmen brak in zijn voordracht een lans voor een cultuur van waarden en deugden op scholen in primair en voortgezet onderwijs. Twee co-referenten uit onze achterban (uit het vo en po) reageerden op zijn betoog, waarna een levendige discussie volgde met de deelnemers aan het symposium. Deze publicatie is een bewerking van zijn lezing. Joep Dohmen laat zien hoe de actuele filosofie van de levenskunst een belangrijke bijdrage kan leveren aan het vormingsideaal binnen het onderwijs. Uitgangspunt van zijn betoog is de sterk veranderde, posttraditionele en neoliberale samenleving waar school, ouders en leerlingen de laatste decennia samen terecht in zijn gekomen. Daarin staat niet langer emancipatie, maar identiteit centraal. De belangrijkste levenskwesties gaan niet langer over losmaking en bevrijding, maar betreffen identiteitsvragen over oriëntatie en zingeving: wie ben ik, waar kom ik vandaan? Wat is de juiste richting van mijn leven? Hoe vinden we die samen? Bij de beantwoording van deze vragen speelt de school als waardegemeenschap een hoofdrol. Vanuit zijn expertise uit de actuele filosofie laat hij zien dat en hoe levenskunst, opgevat als een praktisch, en concreet leerproces, een fundamentele inhoudelijke bijdrage kan leveren aan een morele cultuur binnen het moderne onderwijs. Dohmen verzorgde in het voorjaar van 2012, in samenwerking met de Stichting Humanistisch Centrum voor Onderwijs en Opvoeding (HVO) en de VBS, een succesvolle leergang 'Atelier van de Humanistische Levenskunst' voor docenten en leidinggevenden in het voortgezet onderwijs. In 2013 krijgt dit een vervolg. Ook wordt nagedacht over een leergang voor het primair onderwijs. Een aantal leden heeft al belangstelling getoond. De VBS organiseerde, evenals de collega besturenorganisaties en de PO-Raad, gedurende het najaar van 2012 verschillende activiteiten in het kader van het project De school als waardegemeenschap. Het project is een initiatief geweest van de besturenorganisaties en de sectorraden en heeft als doel de ruimte voor diversiteit in waardeoriëntatie breed onder de aandacht te brengen van scholen in het primair en voortgezet onderwijs, goede initiatieven te ontsluiten en scholen handvatten en inspiratie te bieden. Deze publicatie is mogelijk gemaakt door een subsidie van het ministerie van OCW. Mr. Simon Steen algemeen directeur VBS 3

5 Voor Nico Stuij 4

6 Inhoud Inleiding 7 Onze nieuwe leefwereld 11 De wending naar de nieuwe levenspolitiek 12 Agenda van de nieuwe levenspolitiek 13 Conclusie 14 De veranderde levenswereld van jongeren 17 Individualisering 17 Actorschap 17 Verruiming van de leefwereld 18 Conclusie: het risicovolle leven van de jongeren 19 De terugkeer van de levenskunst 23 Het concept levenskunst 23 Levenskunst als de bewuste vormgeving van je eigen leven 25 Filosofie als levenskunst 26 Het leidende principe van de zorg voor zichzelf 27 De invulling van de zelfzorg 28 Levenskunst voor jongeren 33 Socratische pedagogiek 34 Is levenskunst haalbaar als propedeuse voor jongeren? 37 Nog twee dingen: eerst mededogen 41 Twee dingen: ook oog hebben voor tragiek 44 Conclusie: samen op weg naar een nieuwe cultuur van het zelf 44 Over de auteur 47 Literatuur 49 5

7 6

8 Inleiding Over het ontstaan van een nieuw type mens Er is in de afgelopen decennia iets veranderd in het lezen, het luisteren en het kijken van de meeste mensen. Ik ben opgegroeid met het idee dat je een boek las, naar muziek luisterde, een schilderij bekeek, niet zomaar voor je plezier, maar omdat je er beter van zou kunnen worden. Ik deed dat alles helemaal niet tegen mijn zin, want aan het besef dat ik er beter van zou worden, beleefde ik een enorm plezier. Heel veel mensen dachten er net zo over, en als ze er niet over dachten, deden ze vaak alsof. Dat kwam omdat in de twintigste eeuw alle kerken en partijen, de bonden en de bladen ervan uitgingen dat de mensen verheven moesten worden, op een hoger plan getild. Hoe ze dan wel opgetild moesten worden, welke kant op en hoe hoog, daarover liepen de meningen faliekant uiteen. Maar al dat meningsverschil onttrok aan het oog dat ze allemaal streefden naar de verheffing van hun aanhang. En stuk voor stuk hadden ze een stellig idee hoe hun achterban te verheffen, waren ze overtuigd van hun gelijk, en benaderden ze hun volgelingen met gezag. Dat gold voor communisten evengoed als voor katholieken, voor calvinisten evenzeer als voor socialisten. Het gold zelfs voor de woeste rebelse provo s, die ervan overtuigd waren dat ze het klootjesvolk konden verlichten met een combinatie van anarchie en artisticiteit. Haast al die bewegingen zijn uiteengevallen, de idealen zijn vervlogen en het morele gezag is verkruimeld. De verheffing heeft het veld moeten ruimen voor de verleiding. De meeste mensen kijken of lezen of luisteren meestentijds niet omdat ze iets willen leren, of desnoods willen afleren, omdat ze zich in iets willen verdiepen of naar iets hogers streven, maar omdat ze zich willen vermaken. Ze willen nu meteen en moeiteloos iets leuks meemaken. (Abraham de Swaan, NRC 19 oktober 2012) Volgens de emeritus socioloog Abraham de Swaan wilde in de 20 e eeuw iedereen nog de mens verheffen, in elk geval de eigen aanhang, maar dat is voorbij want de meeste mensen willen voortaan liever instant genot. Misschien valt zo n geluid wel juist in de herfst, samen met de herfstbladeren, want precies een jaar eerder verscheen het boek Dikker en platter, een tijdsbeeld van journalist H.J.A. Hofland en fotograaf Roel Visser ( 5 oktober 2011). Wat horen we van de grote cultuurwatcher Henk Hofland? Sinds ongeveer een halve eeuw komt volgens Hofland in de westerse beschaving een nieuwe mens tot ontwikkeling. Het is nog altijd een wezen met hoofd, hart en ledematen, dat zijn werk doet en zijn geld wil verdienen. De algemeen gedeelde nieuwe materiële voorspoed, waarin alle lagen van de bevolking sinds enkele decennia delen, is de grondslag geworden voor een nieuwe, 7

9 ongeschreven ideologie: die van het consumentisme. Deze gesel, want dat is het volgens Hofland, werkt een groeiende ongelijkheid in de hand en heeft een corrumperende werking tot diep in de economie en de politiek, en uiteindelijk op het hele aanzien van de samenleving. Hoflands ziet dus het ontstaan van een nieuw type mens. Hij (of zij) is grof en vaak erg dik. Hij of zij wordt vaak etend, drinkend, pratend en rokend op straat aangetroffen. Hij neemt veel ruimte in. Hij is vaak getatoeëerd. Hij lapt de verkeersregels aan zijn laars. Hij heeft een kort lontje. Hij slaat er meteen op los als iets hem niet bevalt of als hij zijn zin niet meteen krijgt. Mijn collega hoogleraar Harry Kunneman sprak al in 2007 van het dikke ik, ter aanduiding van de snel groeiende klasse van zelfgerichte en zelfingenomen lieden! (Kunneman, 2005) Consumentisme is dus de nieuwe ideologie. Het nieuwe universele gebod is: gij zult genieten! Gij zult gelukkig zijn! We stuiten op een nieuwe moraal in de vorm van een hedonisme waarin geluk eerst en vooral als een reeks prettige sensaties en ervaringen wordt opgevat. Het wezenskenmerk van de nieuwe mens die zich door actief tot het consumentisme heeft bekeerd is: een oeverloze begeerte naar alles wat onder de noemer leuk en lekker valt. Wat hem ook maar als begerenswaardig voorkomt, zal hij hoe dan ook meteen in zijn bezit willen krijgen, van een hamburger tot een landhuis. Begeren in het algemeen veroorzaakt een bewustzijnsvernauwing. Hofland toont zich daar ontzet over, precies als De Swaan een jaar later. Hofland ontdekt de collectieve overtuiging dat iedere sterveling het fundamentele recht heeft op alles was het begeren waard is. Een jaar vóór Hofland, ook alweer in de herfst, verscheen van mijn hand het boek Brief aan een middelmatige man (Dohmen, 2010). Daarin schreef ik, geheel in lijn met mijn beide illustere navolgers, maar misschien net wat fundamenteler: De afgelopen decennia zijn we in een nieuwe, posttraditionele samenleving terechtgekomen waarin traditie, religie en moraal steeds meer zijn geërodeerd door de opkomst van de markt, van wetenschap en techniek, en de invloed van de media. De klassieke gemeenschapsvormen zijn vervangen door een massamaatschappij waarin mensen structureel geïndividualiseerd worden en ieder voor zich een eigen levensstijl moet voeren. Van de richtlijnen voor een goed eigen leven heeft intussen niemand bericht gekregen. We hebben geen flauw idee wat dat is, een eigen houding of levensstijl, en bij gebrek daaraan vlucht menigeen in een commerciële lifestyle. Net als vele anderen heb ik de afgelopen jaren een toenemend onbehagen gevoeld bij al die succesverhalen van mensen die de zin van hun bestaan uitdrukken in termen van materieel bezit, aandelen, geld en onroerend goed, van villa s, hummers, cruiseschepen en privé-jets. Voor deze poenerige stijl van leven krijgen ze alle aandacht en erkenning in de door henzelf gefinancierde commerciële media. Hun zorgeloze leven van succes en plezier wordt als de best mogelijke van alle levens opgevoerd. Tegelijkertijd blijkt een andere, steeds grotere groep mensen slecht opgewassen tegen de eis van autonome zelfbeschikking. Deze mensen blijken nauwelijks in staat 8

10 om voortdurend zelf de juiste keuzes te maken en zich te handhaven in de ratrace om de beste plaatsen. Ze raken in een depressie en worden vervolgens gemedicaliseerd. Hun leven wordt bedreigd door een biografische ineenstorting. Tussen beide groepen in probeert de gewone burger zo goed en zo kwaad hij kan om zich te handhaven. Er bestaan weinig algemeen gedeelde voorstellingen en ideeën over hoe moderne individuen in een massamaatschappij met elkaar een zinvolle samenleving kunnen vormen. (Dohmen, 2010) Ook ik vind dat de traditionele programma s van morele educatie (lees: verbetering) vervangen zijn door het dictaat van de markt, door hedonisme en consumentisme, en dat alles geleid door de neoliberale ideologie van vrijheid, blijheid. Wat is hier aan de hand? Een socioloog, een literator en een filosoof maken cultuurpessimistische geluiden. Zo te horen gaat het om drie oude mannelijke knorrepotten die een herfstdip hebben. Dat zou zomaar kunnen. Maar natuurlijk is er wel wat meer aan de hand. Veel meer zelfs. Ik denk dat het van groot belang is om uit te zoeken wat precies. Want als het er in ons land niet meer om gaat om mensen te verbeteren, dan hebben al diegenen die hart hebben voor het onderwijs, een groot probleem. Wat is immers dan nog hun bestaansrecht, als het er niet meer om gaat om jonge mensen te helpen verbeteren? In dit essay zal ik laten zien waar de huidige morele crisis volgens mij vandaan komt en hoe die zich ook in de leefwereld van jongeren heeft genesteld. Daarna zal ik laten zien wat levenskunst is en hoe deze moraal een halt kan toeroepen aan het verval. Want dat is in mijn ogen het geval, wanneer het bestaan van mensen, ook van jonge mensen, gereduceerd wordt tot belevenissen, lol en verveling. Ten slotte zal ik laten zien welke rol levenskunst voor jonge adolescenten zou kunnen spelen. Ik zou het natuurlijk prachtig vinden als levenskunst een vak werd op school. Maar dat is niet mijn inzet. Ik zou liever zien dat levenskunst in het onderwijs door alle betrokkenen op eigen wijze in cultuur wordt gebracht. Dit is niet meer (maar ook niet minder) dan een schets. De concrete uitwerking moet uiteraard door de betrokkenen in het onderwijs zelf worden uitgewerkt. Ik denk dat het kan en ik hoop dat het gebeurt. 9

11 10

12 Onze nieuwe leefwereld Ik zelf ben geboren vlak voor de tweede helft van de twintigste eeuw ( ) in een Brabantse provincieplaats (Tilburg). Wij hadden in de jaren vijftig één auto in de straat, een zwarte Ford van slager Coolen. We hadden geen tv en hebben de moord op Kennedy in 1963 samen met een man of twintig uit de straat bij de overburen gezien. Af en toe kwam de pastoor op bezoek en rookte van mijn vader een sigaar. We hadden nog geen telefoon, laat staan internet. Onze straat vormde de uiterste rand van een nieuwbouwwijk, je kon bij ons vandaan dwars door de velden van Gilze-Rijen naar Breda lopen. Ik herinner me uit mijn jeugd vooral de ruimte, de leegte en die traagheid. Het leek alsof alles nog moest worden ingevuld. Wat is er gebeurd? In 1958, ten tijde van de Koude Oorlog, publiceerde de sociaal-liberaal Isaiah Berlin het boek Twee wegen van vrijheid. Daarin wees hij op het grote belang van ideeën en morele richtlijnen voor de ontwikkeling van de westerse cultuur. Hij concentreerde zich op een van de meest fundamentele concepten van de moderniteit, vrijheid. Onder de vele uitwerkingen varianten onderscheidt hij twee kerngestalten: negatieve en positieve vrijheid. Onder negatieve vrijheid verstaat hij zelfbeschikking en niet-inmenging. Over deze negatieve vrijheid zegt Berlin: Een mens tot iets dwingen is hem van zijn vrijheid beroven [ ] Gewoonlijk wordt gezegd dat ik vrij ben in die mate waarin geen mens of instantie van mensen zich met mijn handelen bemoeit [ ]. Het criterium voor onderdrukking is de rol die andere mensen, al dan niet opzettelijk, direct of indirect, spelen bij het frustreren van mijn wensen. Met vrijheid in deze zin bedoel ik dat anderen zich niet in mijn zaken mengen. Hoe ruimer het gebied van niet-inmenging, des te groter mijn vrijheid. (Berlin, 1996, 41) Berlin onderscheidt deze negatieve vrijheid van positieve vrijheid als zelfbepaling. Zijn invulling van het begrip positieve vrijheid levert een zeldzaam treffende beschrijving van ons laatmoderne zelfbewustzijn: Ik wil dat mijn leven en mijn beslissingen van mij zelf afhangen, niet van om het even van welke krachten van buiten. Ik wil het instrument zijn van mijn eigen, niet van andermans wilshandelingen. Ik wil een subject zijn, geen object; ik wil worden bewogen door redenen, door bewuste bedoelingen die van mij zijn en niet door oorzaken die mij als het ware van buitenaf overvallen. Ik wil iemand zijn, niet niemand. Een doener beslissend, niet iemand over wie beslist wordt. Zelfsturend en niet door externe factoren of door andere mensen gestuurd, alsof ik een ding ben, een dier of slaaf, niet in staat een menselijke rol te spelen, dat wil zeggen om eigen doeleinden en strategieën te formuleren en te realiseren. (Berlin, 1996, 52) 11

13 Een subject zijn, iemand zijn, zelf beslissen - dat wordt het nieuwe parool. Toch koos Berlin destijds, uit angst voor paternalisme vanwege partij, staat en kerk voor een opvatting van vrijheid als niet-inmenging. Berlins briljante en ook vandaag nog uiterste leesbare boek was programmatisch bedoeld en ging niet in op belangrijke vragen die zijn werk opriep: hoe is het moderne individu in staat tot zelfbeschikking (negatieve vrijheid) hoe is het mogelijk voor iemand om vreemde krachten te weerstaan en op eigen kracht te beslissen? Hoe kunnen moderne mensen hun eigen doeleinden formuleren en strategieën realiseren en hun persoonlijke autonomie (positieve vrijheid) vormgeven? Dat is jammer want daar komt het vandaag wel op aan! In de recente geschiedenis van de westerse samenleving heeft het idee van de negatieve vrijheid zich doorgezet. De jaren zestig en zeventig betekenden voor het vrije westen de doorbraak van de emancipatiegedachte en het einde van zogenaamd natuurlijke, hiërarchische verhoudingen. Het waren de decennia van de bevrijdingsbewegingen: arbeiders, studenten, patiënten, vrouwen, homo s en vele andere onderdrukte groeperingen. De inmenging van de werkgevers, de hoogleraren, de medische stand, mannen, hetero s werd door hen opgevat als willekeur en hun regels en voorschriften werden niet langer als vanzelfsprekend geaccepteerd. De liberale claim van vrijheid als afwijzing van iedere vorm van inmenging wordt zowel in het publieke domein als ook in het privédomein, hoe langer hoe meer als evident beschouwd. Vrijheid is in de tweede helft van de twintigste eeuw vrijwel identiek geworden aan anything goes. De wending naar de levenspolitiek De afgelopen decennia zien we op het niveau van de publieke moraal een belangrijke verschuiving en wending, door de socioloog Anthony Giddens treffend getypeerd als de opkomst van de levenspolitiek (Giddens, 1991, 209). De afgelopen decennia is de westerse cultuur in een nieuwe fase van de posttraditionele samenleving terechtgekomen waarin de invloed van traditie, religie en moraal is teruggedrongen door de opkomst van de markt, van wetenschap en techniek, en de invloed van de media. Vooraanstaande sociologen en filosofen als Ulrich Beck, Zygmunt Bauman, Anthony Giddens, Jürgen Habermas en Charles Taylor spreken over de posttraditionele of de seculiere samenleving (Bauman, 1998; Beck, 2002; Giddens 1991; Habermas, 1985; Taylor, 2007). De klassieke gemeenschapsvormen zijn vervangen door een improvisatie - maatschappij waarin mensen systematisch geïndividualiseerd worden en elk individu van overheidswege geacht wordt 12

14 een eigen levensstijl te voeren. Daarmee komen de vragen naar de mogelijkheidsvoorwaarden van negatieve en positieve vrijheid opnieuw naar boven. Hoewel de oude strijd om emancipatie zowel feitelijk als principieel nooit definitief gestreden is, zien we onder de systeemdruk van markt, wetenschap, technologie en media, een duidelijke verschuiving van een emancipatiestrijd naar een levenspolitiek: de vraag naar de betekenis van de eigen identiteit. De vraag Wie is mijn onderdrukker klinkt voor onze oren erg ouderwets en gedateerd. Mijn studenten althans begrijpen die vraag nauwelijks, want ze voelen zich bijna volmaakt vrij. Hun nieuwe levensvragen gaan over identiteit en oriëntatie: wie ben ik, wat is mijn herkomst, wie wil ik zijn en hoe moet ik mijn bestaan vormgeven? Blijkbaar is het helemaal niet eenvoudig om zelf, in principe zonder inmenging en steun van anderen, eigen doeleinden en strategieën te kiezen. Dat het niet alleen om nieuwe morele vragen maar ook om een levenspolitiek gaat, duidt op het feit dat ik als individu geacht wordt me op eigen wijze te leren verhouden tot de eisen van de moderne instituties. Volgens de individualiseringsthese van de socioloog Beck gaat het in de laatmoderne individualiteit minder om individu zijn (being individual), dan wel om het complexe proces van individu worden (becoming individual), en dus om de allesbehalve eenvoudige taak om een eigen leven te leiden: Er bestaat in het westen nauwelijks een meer verspreid verlangen dan dat om een eigen leven te leiden. Als een reiziger in Frankrijk, Finland, Polen, Zwitserland, Engeland, Duitsland, Hongarije, Amerika of Canada zou vragen wat mensen daar werkelijk beweegt en wat ze willen bereiken, dan kan het antwoord zijn: meer geld, werk, liefde, God of wat dan ook, maar het zou ook in toenemende mate de belofte van een eigen leven zijn. [ ] Het is amper overdreven om te zeggen dat het dagelijks gevecht om een eigen leven te leiden de collectieve ervaring van de westerse wereld is geworden. (Beck en Beck-Gernsheim, 2002, 22). In dat dagelijks gevecht om een eigen leven zoekt het laatmoderne individu onophoudelijk naar een houvast op tal van gebieden: inkomen, opvoeding en onderwijs; gezondheid, wonen, veiligheid en de verhouding tot gezag; relaties, respect en zelfrespect, verlangens en ervaringen van angst en schaamte. In algemene zin gaat het gevecht om onze plaats in een groter geheel, nu alle klassieke gemeenschapsvormen in een globaliserende wereld in grote vaart verdwijnen. De vraag is hoe moderne individuen erin slagen om hun positieve vrijheid te ontwikkelen, het gevecht om een eigen leven te voeren tot een goed einde te brengen en samen een nieuwe gemeenschap van weerbare individuen te vormen. Agenda van de nieuwe levenspolitiek De moderne levenspolitiek bestaat uit het antwoord op drie vragen: 13

15 1. Wie is mijn expert? Op dit moment in de geschiedenis komt het er voor moderne mensen op aan om de ingewikkelde, voortdurend veranderende informatie over de stand van zaken op alle levensterreinen zo slim en genuanceerd mogelijk te lezen. Dat betekent permanente scholing en bijscholing. Daarbij staat ons een heel leger experts en adviseurs ter beschikking. De eerste taak van de nieuwe levenspolitiek is de reflectieve zoektocht naar een goede adviseur, een goede raadgever of therapeut op wiens expertise men kan vertrouwen. 2. Met wie verbind ik mij? De tweede taak van de nieuwe levenspolitiek is het afstemmen op betrouwbare anderen (Beck, 2002, 22ff; Dohmen, 2008, 184ff; Giddens, 1991, 88ff). De posttraditionele samenleving kent een pluralisering van de leefwereld. Vroeger was het duidelijk uit welk milieu men kwam, welke omgangsvormen daarbinnen heersten, en waar de strikte scheidslijnen liepen. Maar de oude gemeenschappen verdwijnen en de verschillen in gender, ras en in etnisch opzicht worden geherwaardeerd, waardoor de milieus zelf snel veranderen. Bovendien ontstaan via internet wereldwijde contactvormen, zakelijk en privé onder het motto: You have to be organised. 3. Wat is mijn levensstijl? Het laatmoderne individu is veroordeeld om te kiezen en moet daarom een eigen levensstijl ontwikkelen: the only choice we have is to choose (Giddens, 1991, 185). Het begrip levensstijl herinnert aan Bourdieus habitus begrip. Een levensstijl is een set van min of meer routineuze praktijken ten aanzien van scholing, voeding, gezondheid, kleding, vrije tijdsbesteding, handel- en ontmoetingswijzen. In zo n levensstijl zijn een aantal gewoontes, vaardigheden en oriëntaties verenigd. Expertise, netwerken van relaties en levensstijl, dat zijn de drie meest belangrijke manieren waarop het zelfvertrouwen en het wederzijds respect van laatmoderne individuen gestalte kan krijgen. Hier concentreer ik me op de vraag: hoe kunnen jongeren een eigen levensstijl ontwikkelen die verder gaat dan de commerciële lifestyle waar De Swaan, Hofland en ikzelf samen met zoveel andere burgers in ons land, meer dan genoeg van hebben. Conclusie De westerse cultuur is na de Tweede Wereldoorlog langzaam opgeschoven van een emancipatiepolitiek naar een levenspolitiek. Nieuwe levensvragen gaan meer over oriëntatie en lifestyle dan over het gevaar van inmenging. De collectieve ervaring is het dagelijks gevecht om het eigen leven. Ideologisch gezien is de overgang gemaakt van een standaardbiografie naar een keuzebiografie. De 14

16 kwaliteit van het moderne leven staat onder druk vanwege de zware impact van de markt die maar één boodschap heeft: consumeer! Tegelijk zijn er de vele sociaal-maatschappelijke scripts, uitgedrukt in een bureaucratische oerwoud van regels. Intussen ontbreekt het aan overtuigende culturele narratieven die jongeren de weg kunnen wijzen. De vraag is natuurlijk wat dit betekent voor het moderne leven van adolescente jongeren! 15

17 16

18 De veranderde leefwereld van jongeren De Nederlandse pedagoog Arjan Dieleman heeft samen met enkele collegae in zijn boek Leefwerelden van jongeren een goed overzicht gegeven van de gewijzigde omstandigheden waarin het moderne leven van jongeren zich voltrekt ((Hermes, Naber en Dieleman, 2008). Dieleman constateert belangrijke veranderingen in betekenis van het begrip jeugd. De laatste decennia is met name de kernbetekenis van het begrip jeugd sterk aan het verschuiven. Dat hangt samen met diverse maatschappelijke ontwikkelingen en de veranderende kijk op jong zijn. Zo is de overgang naar volwassenheid de laatste 30 jaar een stuk langer en ingewikkelder geworden. De belangrijkste wijzingen in de actuele leefwereld van jongeren zijn de individualisering, het actorschap en de verruiming van de leefwereld. - Individualisering De meest dominante ontwikkeling is die van de individualisering die zich op alle levensterreinen doorzet. Voor jongeren van nu betekent deze ontwikkeling dat ze voortdurend op hun eigen verantwoordelijkheid worden aangesproken, eigen keuzes moeten maken en tal van mogelijkheden tegen elkaar af moeten wegen. De enige keuze die je niet hebt, aldus de Engelse socioloog Giddens, is dat je je eraan kunt onttrekken. Ofwel : the only choice you have is to choose. Je bent gedwongen te kiezen. De standaardbiografie heeft plaats moeten maken voor de keuzebiografie. Van jongeren wordt verwacht dat ze eigen keuzes maken en zelf sturing geven aan hun leven. Dit punt van individualisering leidt tot veel misverstanden, alsof moderne jongeren geen peergroeps- of gezinsleven meer zouden kennen, en daardoor ineens a-sociaal zouden zijn, narcistisch en zelfgericht. De Groningse hoogleraar Timmermans heeft dat in een inaugurele rede heftig bestreden ( Timmermans, 2010). Toch is dat niet het punt waar het om draait. Natuurlijk bestaan er nog allerlei verschillende soorten gemeenschapsvormen, maar de identiteit van jongeren is daar niet langer vanzelfsprekend van afgeleid, integendeel. De eigen identiteit moet door elke jongere zelf reflexief tot stand worden gebracht, uiteraard te midden van, met en tegenover anderen. Daar gaat het om. - Actorschap In de sociale wetenschappen wordt doorgaans het begrip socialisatie gebruikt om aan te geven dat en hoe jongeren de maatschappelijke invloeden ondergaan en verwerken. Inmiddels neemt het besef toe dat in de westerse wereld op vele levensterreinen, socialisatie-vraagstukken 17

19 plaatsmaken voor agency-vraagstukken. In toenemende mate draait het om eigen initiatief, motivatie, zelfred- en werkzaamheid en eigen verantwoordelijkheid. Vooral de laatste tien jaar neemt de aandacht voor het actor-perspectief van jongeren zelf, toe. Het onderzoek spitst zich steeds meer toe op de vraag hoe jongeren zelf, te midden van alle maatschappelijke en individuele veranderingen, betekenis en zin kunnen geven aan hun jong zijn; hoe ze vanuit eigen betekenissen handelen en hoe ze hun directe omgeving waarnemen en invloed uitoefen. Als gevolg daarvan verandert onze kijk op de jongeren als een passief object van socialisatie, in een visie op jongeren als een actieve actor, die mede vormgeeft aan zijn eigen leven. - Verruiming van de leefwereld Met leefwereld bedoelt Dieleman het alledaagse doen en laten dat voor het merendeel van de jongeren bestaat uit bezigheden thuis, op school en in de vrije tijd. De leefwereld kan opgevat worden als een aaneenschakeling van gedragingen, gedachten, gevoelens, waarderingen en belangstelling. De laatste decennia is de diversiteit en de uitgebreidheid van die leefwereld voor jongeren sterk toegenomen, en dat heeft in principe tot meer ervaringsmogelijkheden geleid. De actuele levensruimte wordt bovendien sterk beïnvloed door sterk veranderde levensomstandigheden. Treffend voorbeeld is de nieuwe expertsamenleving, met name in de informatie- en communicatietechnologie. Drie veranderingen in deze technologische ontwikkeling vallen op vanwege hun diepe doorwerking op de leefwereld van jongeren. - de zogenaamde miniaturisering. Dertig jaar geleden waren computers met een beetje rekencapaciteit grote apparaten die in aparte ruimtes moesten worden opgesteld. Nu gaat hetzelfde aantal megabytes al in een binnenzak. - de nieuwe technologie is een massaproduct op de markt geworden, voor (bijna) iedereen betaalbaar. - de verhouding tot de imaginaire wereld. Vroeger was de tv een apparaat waarmee je alleen beelden kon ontvangen, nu is het scherm een middel geworden voor actieve betrokkenheid en allerlei interactie. De meeste jongeren (en enkele ouderen) zitten op facebook, hun digitale poging tot identiteitsvorming. Een en ander heeft enorme gevolgen voor de communicatiemogelijkheden en concrete interactie tussen jongeren. Informalisering Een andere belangrijke ontwikkeling in de leefwereld van jongeren is de informalisering van de 18

20 betrekkingen, het proces van liberalisering en versoepeling van omgangsvormen en omgang met regels. Er is veel meer ruimte voor ongedwongenheid en spontaniteit. Dat biedt jongeren gelegenheid om sneller contact te maken, waar vroeger hiërarchische verhoudingen dat in de weg stond. De keerzijde is verlies van respect voor gezag. Net als iedereen moet de docent vandaag zijn gezag elke dag opnieuw verdienen. Populaire cultuur Een verdere belangrijke ontwikkeling is de sterke toename van de betekenis en de invloed van populaire cultuur sinds de jaren 60. Sinds die tijd hebben de populaire (niet klassieke) muziek, de vrijetijdskleding en allerlei vormen van vermaak zich steeds meer verspreid onder alle lagen van de bevolking. Niet langer is de hoge cultuur leidend, integendeel. De low culture, de beeldcultuur, de populaire muziek, modetrends en computerspellen zijn geaccepteerd geraakt en zijn zelfs de dominante cultuur geworden. Sociale netwerken en lichte gemeenschappen Ten slotte bevinden jongeren zich steeds vaker op allerlei sociale netwerken en in lichte gemeenschappen. Door nieuwe communicatiemiddelen en lossere omgangsvormen beschikken jongeren over meer mogelijkheden in het leggen van contacten. Daardoor maken ze deel uit van tamelijk uitgebreide sociale netwerken, veel groter dan in vroegere generaties het geval was. Deze verruiming gaat gepaard met een verschuiving in de verhouding tussen wat door de Amerikaanse socioloog Granovetter strong ties en weak ties genoemd wordt. De strong ties staan voor een sterke en hechte verbindingen die intensief worden onderhouden, zoals de bindingen met de naaste familie of een vaste vriendengroep. Met de weak ties worden bedoeld de zwakke verbindingen die minder frequent en diepgaand worden aangegaan. Deze verbindingen zijn gebaseerd op kortdurende persoonlijke en sociale contacten en minder op substantiële levenskeuzes. Beide soorten banden zijn belangrijk voor de identiteitsvorming van moderne jongeren. Conclusie: het risicovolle leven van jongeren De standaard levensloop heeft plaatsgemaakt voor de zogenaamde keuzebiografie. De individuele levensloop is veel meer afhankelijk van eigen keuzes, waarbij een beroep wordt gedaan op eigen initiatief en verantwoordelijkheid. Terecht noteert Dieleman dat het begrip individualisering verwijst naar het proces waarin mensen steeds meer als individu verantwoordelijk gesteld worden voor allerlei handelingen en hun gevolgen. Individualisering is dus paradoxaal genoeg juist geen individuele keuze: mensen worden geïndividualiseerd. De overheid is mede-regisseur van deze nieuwe individualisering. Individualisering verwijst dus al helemaal niet naar de egoïstische 19

21 neiging van mensen die weinig of geen morele en sociale beperkingen in de weg worden gelegd: het is een maatschappelijk en cultureel, sociaal gestuurd proces. Op psychologisch niveau gaan deze maatschappelijke veranderingen gepaard met nieuwe aanspreekvormen en verwachtingen die kunnen worden samengevat onder het begrip expressief individualisme. Jongeren zijn diep vertrouwd met de moraal van individuele groei, persoonlijke autonomie, de expressie (uitdrukking) en ontplooiing van de eigen potenties. Deelname aan de samenleving komt niet meer vanzelfsprekend tot stand, maar vraagt om keuzes en doordenking, een ontwikkeling die de socioloog Giddens heeft samengevat onder de noemer reflexieve moderniteit. Jongeren mogen niet alleen, maar moeten via introspectie, zelfreflectie en de zoektocht naar de geschikte experts, ontdekken hoe en wat ze denken, voelen en willen, en wat ze op grond daarvan moeten doen. Dit appèl op individuele autonomie en zelfexpressie is op vele levensdomeinen overgenomen. In brede zin wordt dit neoliberale gedachtengoed van de moderne keuzebiografie bejubeld als het kostbare goed van de verworven vrijheid. In een pittige beschouwing hebben de beroemde Duitse sociologen Beck en Beck-Gernsheim weinig heel gelaten van al te hoge verwachtingen en illusies over de hedendaagse processen van individualisering (Beck en Beck Gernsheim, A life of one s own, 2002, 22ff). Het moderne leven van jong en oud moet vorm krijgen in de bureaucratische en institutionele jungle van de moderniteit, veilig ingebed in een netwerk van netwerken en regelingen. Deze instituties en bureaucratie dwingen mensen tot zelforganisatie en thematisering van hun biografieën. Om de ratrace vol te houden, moet elke individu en dus ook iedere jongere, actief zijn, inventief, beschikken over veel hulpbronnen. Je moet je eigen ideeën ontwikkelen, sneller en creatiever dan de ander zijn en dat niet op één gelegenheid, maar dag na dag, constant. Individuen worden de actoren, bouwers, jongleurs, stagemanagers van hun eigen biografie en identiteit en ook van hun eigen sociale verbanden en netwerken. Daarmee loopt het eigen leven altijd het risico van een biografische ineenstorting. Er is geen vanzelfsprekende verbinding meer met traditionele hulpbronnen, waardoor voortdurend het risico van eenzame uitsluiting bestaat. Zelden worden nog sociale en maatschappelijke factoren aangewezen als oorzaak, meestal zijn het persoonlijke factoren. Maar dan verwijst de notie je eigen leven in hoge mate naar je eigen succes en je eigen falen, en dus ook naar de eigen verantwoordelijkheid voor het eigen falen. Een eigen leven leiden betekent immers dat je veroordeeld bent tot continue activiteit, ook als het om een falend leven gaat. De gebeurtenissen van het leven worden tegenwoordig niet allereerst voornamelijk aan oorzaken van buitenaf toegeschreven, maar aan oorzaken die bij het individu liggen: aan foute beslissingen, omissies, gebrek aan talent, aan capaciteiten, aan doorzettingsvermogen, neiging tot compromissen, kortom: al wat hoort bij een winner of loser. Het nieuwe falen is het persoonlijk falen. 20

22 Sociale crisisfenomenen zoals structurele werkeloosheid of maatschappelijke ongelijkheid worden als een risicolast op de schouders van individuen geworpen. Maatschappelijke problemen worden langzaam maar zekere als psychologische disposities gezien, ook door de loser zelf! De jongere zelf wil doorgaans niets liever dan de vrijheid om zelf te beslissen, ook al gaat loopt hij daarmee zijn eigen ondergang tegemoet. Intussen overziet hij niet welke de maatschappelijke en persoonlijke voorwaarden moeten zijn opdat hij een werkelijk vrije actor kan zijn. Hij overschat vaak zijn speelruimte en als het mis gaat, denkt hij dat het aan hemzelf ligt. Hij (zij) heeft gefaald. In het licht van globalisering, detraditionalisering en individualisering, kortom in onze risicosamenleving, wordt duidelijk dat het actuele bestaan een even riskante als experimentele aangelegenheid is geworden. Overgeërfde recepten over hoe te leven en stereotype rollen, falen als leidraad voor de toekomst. Er zijn geen historische modellen meer hoe je je eigen leven moet leiden. In deze constellatie riskeren moderne jongeren, zoals Beck, Dieleman en vele anderen terecht hebben opgemerkt, een leven van schuldgevoelens, angsten, conflicten en neuroses. De maatschappelijke organisatie van de samenleving en het persoonlijk leven wordt niet langer serieus genomen. Ik vat deze inleiding samen. We leven in een laatmoderne posttraditionele orde, door Giddens als reflexieve moderniteit gekwalificeerd. Individualisering, actorschap en zelfverantwoordelijkheid zijn daarin noodzakelijke manieren van leven. Moreel gezien domineert de ideologie van negatieve vrijheid en keuzevrijheid. Mijn eigen leven en mijn keuzes zijn geheel en al mijn zaak. Jongeren kunnen niet terugvallen op klassieke vormen van gemeenschap, behalve, gelukkig nog, op die van het gezin als laatste haven in een harteloze wereld. Als de adolescent het niet meer redt, dreigt de biografische ineenstorting (Beck). Het is precies deze maatschappelijke werkelijkheid die ruimte biedt aan de vlucht in het dikke ik. In deze werkelijkheid domineert de markt met haar verleidingen tot consumptie en genot. Hoe moeilijker het alledaagse leven wordt, des te meer wordt de zin van het bestaan gezocht in de belevenis. Het aloude ideaal van zelfontplooiing en morele verbetering staat zwaar onder druk. Daarom ga ik op zoek gaan naar een tegencultuur, in de vorm van een moraal van levenskunst. 21

23 22

24 De terugkeer van de levenskunst Wat is dat eigenlijk, levenskunst? Wanneer ik pretendeer dat levenskunst vandaag belangrijk is voor jong en oud, moet ik natuurlijk eerst uitleggen wat ik versta onder levenskunst. Ik zie levenskunst als een actuele moraal die zeer goed aansluit, kritisch en positief, bij de huidige individualisering. Ik behandel eerst de betekenis van het complexe begrip levenskunst, of zoals men tegenwoordig ook wel zegt: bestaansethiek. Steeds meer filosofen van de levenskunst denken na over het huidige leven en hoe de filosofie kan helpen om ons ingewikkelde leven vorm en richting te geven. Hierna zal ik ingaan op de vraag wat de levenskunst of bestaansethiek voor jongeren kan betekenen (Dohmen, 2012). Het concept levenskunst Levenskunst is een lastig begrip dat veel misverstanden wekt. Dat is niet verwonderlijk. Over allerlei kunsten als schilderkunst en beeldhouwkunst zijn hele bibliotheken volgeschreven; hetzelfde geldt voor architectuur, muziek, dans en fotografie. Dit zijn verschillende, min of meer goed omschreven praktijken met eigen regels, criteria en stijlvormen. Het zijn kunstvormen waarover allerlei informatie beschikbaar is en waarover men zich een oordeel kan vormen. Het is dus mogelijk om in een leerproces schilder, beeldhouwer, componist, balletdanser of fotograaf te worden. Maar het is helemaal niet duidelijk naar welke praktijk het woord levenskunst verwijst. Het begrip levenskunst roept dus vele vragen op. Bijvoorbeeld de vraag of er wel een praktijk mee correspondeert en of het leven wel te leren valt. Veel plannen die we maken, vallen in het water, en de rest lukt ons wellicht bij toeval. Misschien is die hele levenskunst wel een fictie? Moeten we misschien niet erkennen dat het leven ons gewoon overkomt? Sceptici merken graag op dat het leven niet te leren valt. De menselijke natuur is volgens hen zwak, gammel en slecht. Mensen kunnen met vallen en opstaan hooguit enige levenservaring opdoen. Sommigen lukt het beter dan anderen en dat is alles. Het leven is niet maakbaar, zegt men dan. Of: de mens is onverbeterlijk. Dat zeggen de cultuurpessimisten. Die zullen wij hier niet volgen. Wat zou dat trouwens kunnen zijn: een kunstwerk van ons leven maken? Dan zouden we toch eerst moeten weten wat voor kunstvorm de levenskunst is. Stel dat iemand aan ons vraagt: Schildert u? of Bespeelt u een instrument?, dan is het antwoord gemakkelijk te geven, omdat we precies 23

25 weten welke praktijk ermee wordt bedoeld. Bij de vragen Doet u aan levenskunst? of Bent u een levenskunstenaar? is dat niet het geval. Daarom weten we er ons niet goed raad mee. Levenskunst klinkt bovendien nog eens erg pretentieus. Wie durft er nu openlijk van zichzelf te beweren dat hij een levenskunstenaar is? Toch hebben we wel enig idee wat levenskunst zou kunnen zijn. Het zou bijvoorbeeld kunnen gaan over genieten. Sommige mensen lijken voor het geluk geboren, het lot lacht hen toe. Zij hebben succes en genieten een aangenaam leven. Dat zijn de zondagskinderen, de bon vivants. Zij blijven verschoond van alle pijn en tegenslag waar de meeste stervelingen vroeg of laat mee te maken krijgen. De kunstenaar en schrijver Jan Wolkers was voor veel Nederlanders een toonbeeld van levenslust. Levenskunst is dan het vermogen om in voor- en tegenspoed van het leven te blijven genieten. We kunnen ook denken aan volhouden, de kunst van het overleven. Ieder mens treft een aantal obstakels op zijn levensweg, maar sommige mensen lijken voor het noodlot geboren. Desondanks weet een enkeling ook in de moeilijkste omstandigheden het hoofd boven water te houden. Alom bekend zijn de indrukwekkende getuigenissen van de overlevenden in de concentratiekampen, zoals Viktor Frankl, Primo Levi, Abel Herzberg of Imre Kertész. Overleven gaat niet alleen over de dood, maar ook over volhouden, uithouden, verdragen. Of we kunnen denken aan morele helden zoals de Zuid-Afrikaan Nelson Mandela. Vijfentwintig jaar zat hij gevangen op Robbeneiland. Na zijn vrijlating slaagde hij erin om, tegen alle doemscenario s in, een bloedbad tussen blank en zwart te voorkomen. Levenskunst verwijst dan naar de verbinding van je eigen leven met dat van anderen. Je leven daadwerkelijk inzetten voor de gemeenschap is een toonbeeld van morele levenskunst. En dan zijn er nog succesvolle mensen die erin slagen om allerlei uiteenlopende activiteiten met elkaar te combineren. Enkele jaren geleden overleed een bekend persoon uit de Amsterdamse grachtengordel. Een landelijk dagblad kopte: Het einde van een levenskunstenaar. De man leidde een dag- en een nachtleven. Hij was architect en werkte zelf ook daadwerkelijk mee aan de realisering van zijn projecten. Daarnaast schreef hij liedjes, boeken en gedichten, musiceerde op het podium en vond ook nog tijd voor een dynamisch liefdesleven. Hij stierf op zijn veertigste aan een hartaanval, maar de man had tenminste groots en meeslepend geleefd, zo luidde het commentaar. Levenskunst is dan het vermogen om alles uit het leven te halen wat erin zit. Dat hoor je vaak: ik wil er alles uithalen. Blijkbaar zit er veel in en dat moet er dan allemaal uit. Zelfexpressie is in. Genieten, volharden, moreel zijn, alles uit het leven halen, misschien zijn dat voorbeelden van levenskunst. Dan zouden we toch wel graag willen weten hoe iemand erin slaagt altijd maar weer te genieten, te volharden, morele moed te hebben, en alles eruit te halen Als dit levens- 24

26 kunstenaars zijn, wat is dat dan voor kunst waarmee zij hun verschillende levens hebben vormgegeven? Nog een andere lastige vraag: wanneer is het leven zo geslaagd dat we kunnen spreken van een kunstwerk? Toen Wittgenstein stierf zei hij: Vertel aan de mensen dat ik een mooi leven heb gehad. Misschien heeft er nooit een filosoof geleefd die het zichzelf en anderen zo moeilijk heeft gemaakt als Wittgenstein. Wat bedoelde deze filosoof met een mooi leven? Bij levenskunst gaat het immers niet om willekeurig welke levensvorm, maar om een leven dat een bepaalde glans en luister bezit. We spreken immers over prachtige schilderijen, foto s, muziekstukken en gebouwen als kunstwerken. Maar kan een leven ook een kunstwerk zijn, en zo ja, wanneer is dat dan het geval? Levenskunst als de bewuste vormgeving van je eigen leven Ik zal proberen om op deze lastige vragen enkele antwoorden te formuleren. Sommige zijn van recente datum, maar andere zijn al meer dan 2500 jaar oud. Ik doe meteen maar een flinke gooi. Levenskunst gaat over vormgeven. Ze is de kunst om aan je leven een bepaalde, liefst geslaagde vorm te geven. Dat moet elk individu zelf voor zichzelf doen. Uiteraard kan men ook anderen helpen bij diens vormgeving. Tal van denkers zoals Plato, Augustinus, Plotinus, Montaigne, Nietzsche en recentelijk nog Alexander Nehamas en Michel Onfray hebben zich aan de specifieke vergelijking gewaagd tussen de levenskunstenaar en de beeldhouwer. Zowel de beeldhouwer als de levenskunstenaar verrichten een scheppende activiteit en brengen op stijlvolle wijze een bepaalde vorm aan in een min of meer vormeloos element. Of de vergelijking helemaal opgaat, een mens is geen steen, laat ik hier in het midden, maar de analogie geeft een idee. Levenskunst is een bepaalde vorm geven aan je leven, en anderen kunnen je daarbij helpen, of in het slechtste geval daarbij tegenwerken. Elk individu moet het ten slotte hoe dan ook zelf doen. Levenskunst is dus een ontwikkelingstaak. Ze is ook de poging om jezelf te verbeteren, dus een goede vorm te geven. Welke vorm dat is en hoe die vormgeving eruit ziet, dat zijn dan belangrijke vervolgvragen. Volgens Abraham de Swaan en volgens Hofland is dat echter een gepasseerd station en geven we tegenwoordig die poging vandaag op. We gaan liever voor instant genot. In zijn Filosofie van de levenskunst: Inleiding in het mooie leven (2001) hanteert de Duitse filosoof Wilhelm Schmid de volgende definitie: Onder levenskunst wordt fundamenteel de mogelijkheid en de inspanning begrepen om op gereflecteerde wijze het eigen leven te leiden en het niet onbewust, zomaar voorbij te laten gaan. Hier wordt levenskunst dan een bewust vormingsproces. In het moderne leven willen mensen liever niet geleefd worden. Sinds de Verlichting 25

27 kent het moderne individu een diep verlangen om, bevrijd van het juk van staat en religie, aan zijn leven een eigen vorm te geven. Voor die tijd ging men uit van een gegeven menselijke natuur, de blauwdruk van het mens-zijn. De vorm van de mens stond eigenlijk al vast en wij moesten het plaatje gewoon goed invullen. Sinds de Verlichting echter moeten wij de vorm zelf ontdekken. En sinds de Romantiek komt daar nog eens de notie van verschil bij. Ieder mens is uniek en moet op waarachtige wijze zijn eigen vorm proberen te vinden. Levenskunst is dan de poging om min of meer autonoom (zelfstandig), en authentiek (waarachtig) aan je leven jouw eigen vorm te geven. Hiermee heb ik inmiddels al enkele zinvolle bepalingen van levenskunst gegeven. En ook al weten we nog lang niet hoe dat moet, toch begrijpen we nu al enigszins waar levenskunst over gaat: over bewuste vormgeving en daarmee over verbetering van je eigen leven. Uiteraard gaat het dan meteen ook over de grenzen aan die vormgeving. Dat is nu juist wat we in de levenskunst moeten onderzoeken. Dit onderzoek is echter niet geheel nieuw: de westerse filosofie heeft de levenskunst tweeënhalfduizend jaar geleden ontdekt. Filosofie als levenskunst Onafhankelijk van elkaar hebben twee Franse filosofen, Michel Foucault en Pierre Hadot, enkele decennia geleden opgemerkt dat filosofie zelf (!) oorspronkelijk betekende: een manier van leven. Filosofie als levenskunst is dus van meet af aan niet een of andere vage abstractie, gerepresenteerd met het beeld van de filosoof Thales die naar de hemel keek en in een put donderde, maar een concrete manier van leven. Integendeel: filosofie is oorspronkelijk levenskunst. Zij is ontstaan in de klassieke Oudheid in de leefgemeenschappen rond Pythagoras (550 voor Christus). Daar opende men de dag met zelfonderzoek, deed men ter bevordering van de gemeenschapszin allerlei spirituele oefeningen en sloot men de avond ook weer af met rituelen van bezinning. De Grieken en later de Romeinen oefenden zich in allerlei aspecten van levenskunst: vormen van zelfkennis het ontwikkelen van aandacht omgaan met emoties zelfbeheersing vormgeven van verlangens / willen omgaan met tijd vormen van deugden (moed, matigheid, prudentie) leren lezen leren spreken leren luisteren 26

28 leren zwijgen vriendschap en, tenslotte, de voorbereiding op de dood. We herkennen onmiddellijk het belang van zulke omgangsvormen, met onszelf en met anderen, en dan kunnen we ons natuurlijk onmiddellijk afvragen: hoever zijn we hier tegenwoordig eigenlijk niet vandaan geraakt? De klassieke levenskunst nodigt ons uit te overdenken waaraan wij, van jong tot oud, vandaag werkelijk behoefte hebben bij de vormgeving van ons (samen)leven, en waarom wij daaraan zo achteloos voorbijgaan. Het einde van de klassieke levenskunst wordt gemarkeerd door de late kerkvaders (450 na Christus). Toen Augustinus opmerkte: Bouw jezelf en je bouwt een ruïne, was het met de levenskunst gedaan en brak het tijdvak van de pastorale zorg aan. Het leidende principe van de zorg voor zichzelf In de periode van duizend jaar tussen Pythagoras en de kerkvaders heeft zich dus in tal van filosofische scholen de rijke geschiedenis van de levenskunst ontwikkeld. In al die scholen stond het principe van de zelfzorg centraal. De intellectuele vader van dat principe is Socrates. Socrates was degene die de filosofie terugbracht naar een oplossing van aardse problemen. De mens wordt in het bestaan geworpen zonder dat hij erom gevraagd heeft en er al even ongevraagd weer uitgegooid. Zo n avontuur roept natuurlijk vragen op, vandaar Socrates lijfspreuk: Een leven zonder zelfonderzoek is het niet waard geleefd te worden. Wil iemand dat zijn leven de moeite waard is, dan zal hij er onderweg over na moeten denken en zichzelf moeten leren kennen. Het zou mooi zijn, aldus Socrates, als wijsheid iets was dat zou kunnen stromen van iemand die vol is naar iemand die leger is. Maar zo gaat het niet. Van alle waarheden uit de hele geschiedenis is deze misschien wel de belangrijkste: ieder mens moet zijn eigen praktische wijsheid opdoen. Ieder mens zal voor zichzelf moeten zorgen, om te beginnen door zichzelf te leren kennen. Dat is een les die elke opvoeder elke dag opnieuw moet leren. Ken jezelf is volgens Socrates de eerste stap van de zelfzorg op weg naar een goed leven. Volgens Michel Foucault heeft Socrates met behulp van het principe van zelfzorg (souci de soi) de basis gelegd voor een echte cultuur van levenskunst. In De zorg voor zichzelf (1984) schrijft Foucault: De zorg voor zichzelf die bij Socrates in hoog aanzien stond, is door de filosofie vervolgens opgenomen en door haar in het middelpunt geplaatst van de levenskunst die filosofie pretendeert te zijn. Dit thema heeft zijn oorspronkelijke grenzen 27

29 overschreden en heeft zo stap voor stap de omvang en vormen aangenomen van een werkelijke cultuur van het zelf. Hieronder dient men te verstaan dat de zorg voor zichzelf als beginsel algemene verspreiding vond. Wittgenstein heeft ooit opgemerkt dat de taal ons vaak de verkeerde kant op stuurt. Dat geldt in hoge mate voor het woord levenskunst. De term zorg brengt een andere, veel bredere oriëntatie in het spel dan kunst of dan kunde. Deze brede oriëntatie heeft bovendien als voordeel dat ze de term levenskunst weghaalt uit de sfeer van de succesagenda. Zelfzorg betekent dat je als het ware een stap terugdoet en jezelf gaat toerusten voor dat proces van vormgeving dat echte levenskunst is. Wat wij volgens mij vandaag moeten doen, is onszelf en onze leerlingen toerusten met zelfzorg. We moeten elkaar leren om goed voor onszelf te zorgen. Dat is uiteraard geen oproep tot kale zelfgerichtheid of narcisme, en ook niet tot een verwaarlozing van de ander, integendeel. Juist levenskunst en zorg voor zichzelf stelt mensen in staat om individuen steeds beter hun eigen levensvorm te ontwikkelen. Daarmee zijn ze meer weerbaar in de risicosamenleving, en bovendien beter in staat tot goede relaties en tot goed burgerschap. De invulling van de zelfzorg Michel Foucault is er door zijn vroeg dood, hij stierf op 56 jarige leeftijd aan aids, niet meer in geslaagd om zijn filosofische levenskunst goed uit te werken. Op grond van zijn aantekeningen heb ik een reconstructie gemaakt van zijn bestaansethiek. Hoe je voor jezelf moet zorgen, komt in grote lijnen hierop neer. Zorg voor zichzelf is een holistisch concept. Dat klinkt vaag maar het is eerder diep. Mensen zijn nu eenmaal complexe wezens met cognitie en emotie, met verlangens en behoeften, met een eigen wil, met allerlei talenten en vaardigheden. Bovendien zijn we sociale wezens die voortdurend in positieve en negatieve zin met elkaar interacteren. De samenhang van al die aspecten moet goed worden doordacht. Aandachtig waarnemen, reflecteren dan wel overdenken, fantaseren en je verbeelden, emoties en gevoelens hebben, verlangens koesteren, echt willen, evalueren, besluiten, oefenen en handelen, haken steeds op elkaar in en vormen een fundamentele, onlosmakelijke samenhang. Uiteraard kunnen al deze aspecten afzonderlijk worden onderscheiden, maar in het werkelijke leven vormen ze een organische samenhang. In een goede bestaansethiek worden ze onderscheiden en samen gedacht. Dit zijn de verschillende onderscheiden aspecten van de zelfzorg: 1. Zelfkennis/ beeldvorming van jezelf/ jezelf leren kennen Een van de beroemdste gezegden uit de westerse filosofie is ongetwijfeld Socrates Ken jezelf. De mens die zichzelf slecht of niet kent, is niet in staat tot een goed leven. Hij heeft een slecht 28