Bipolaire Stoornissen en ADHD: Overlap en comorbiditeit

Transcriptie

1 Bipolaire Stoornissen en ADHD: Overlap en comorbiditeit Ralph Kupka Hoogleraar Bipolaire Stoornissen VU Medisch Centrum, Amsterdam Academische Werkplaats Bipolaire Stoornissen, GGZ ingeest Behandelcentrum Bipolaire Stoornissen, Altrecht

2 Potentiële belangenverstrengeling Spreker Bedrijf Product Wetenschappelijk onderzoek R.W. Kupka AstraZeneca n.v.t. Unrestricted research grant Astra Zeneca, n.v.t. BMS, Eli Lilly, Anders, nl: Spreker honorarium

3 Bipolaire stoornissen om mee te beginnen

4 Bipolaire en unipolaire stoornissen manie depressie Bipolaire I stoornis hypomanie depressie Bipolaire II stoornis Cyclothyme stoornis Depressieve stoornis depressie Dysthyme stoornis

5 Bipolar Disorder: the simple version Mania Interval Depression Manic-Depressive Cycle

6 I=Interva Bipolar Disorder: M-D-I course NIMH-LifeChart from the Stanley Foundation Bipolar Network M=Mania D=Depression 1 year

7 Bipolar Disorder: single and biphasic episodes NIMH-LifeCharts from the Stanley Foundation Bipolar Network Patient a Patient b Patient c Patient d Patient e 1 year

8 Bipolar Disorder: rapid cycling and mixed episodes NIMH-LifeCharts from the Stanley Foundation Bipolar Network Patient f Patient g Patient h 1 year

9 Bipolar Disorder: heterogeneous longitudinal course NIMH-LifeCharts from the Stanley Foundation Bipolar Network Patient 1 Patient 2 Patient 3 Patient 4 5 years

10 Bipolar Disorder: manic, depressive and mixed episodes with ultradian cycling(female, 48) NIMH-LifeCharts from the Stanley Foundation Bipolar Network 1 year

11 Bipolar Disorder: long-lasting mixed episode/ ultradian cycling (female, 40) NIMH-LifeCharts from the Stanley Foundation Bipolar Network 1 year

12 Prototypical Bipolar Disorder: rapid cycling NIMH-LifeChart from the Stanley Foundation Bipolar Network 1 jaar 1 year

13 Polarity and Cyclicity are key elements of bipolar disorder Mania Depression 1 jaar 1 year

14 Mood disorders in DSM-IV emphasis on polarity MOOD DISORDERS BIPOLAR UNIPOLAR BIPOLAR I BIPOLAR II CYLOTHYMIA MAJOR DEPRESSION DYSTHYMIA

15 Mood disorders oodwin Jamison proposal (2008): emphasis on cyclicity (recurrence) MOOD DISORDERS RECURRENT >3 episodes DEPRESSIVE DISORDERS < 3 episodes BIPOLAR UNIPOLAR MAJOR DEPRESSION DYSTHYMIA Bipolar I psychotic psychotic Bipolar II Non-psychotic Non-psychotic Cyclothymia

16 Unipolar to bipolar conversion Major depressive disorder bipolar II disorder bipolar I disorder

17 Age at first symptoms (Stanley Foundation Bipolar Network) Depression first 60 age first (hypo)manic symptoms (hypo)mania first Depressionage precedes first depressive (hypo-)mania symptoms in many patients

18 Mood disorders: dimensional approach to DSM-IV Dysthymia Cyclothymia Unipolar Depression Bipolar II Bipolar I

19 Bipolaire stoornissen en ADHD

20 Classificatie van Bipolaire Stoornissen en ADHD Kinderen Volwassenen DHD ipolaire Stoornissen DSM IV criteria gebaseerd op kinderen Geen specifieke criteria Geen specifieke criteria DSM IV criteria gebaseerd op volwassenen

21 Classificatie van Bipolaire Stoornissen en ADHD Kinderen Volwassenen DHD ipolaire Stoornissen DSM IV criteria gebaseerd op kinderen?? DSM IV criteria gebaseerd op volwassenen

22 Classificatie van Bipolaire Stoornissen en ADHD Kinderen Volwassenen DHD Geaccepteerd en gevalideerd Geaccepteerd en gevalideerd ipolaire Stoornissen Controversieel Geaccepteerd en gevalideerd

23 Prevalentie van Bipolaire Stoornissen en ADHD Kinderen Volwassenen DHD 2% 12% 1% 7% Cross national: 3.4% NCS R: 4.4% NL: 5% ipolaire Stoornissen Controversieel (0.3%??) Bipolaire spectrum tot 4%?? 1% 2% Bipolaire I stoornis ca.1% Bipolaire spectrum tot 5%

24 Lifetime prevalentie van bipolaire sstoornissen en ADHD in Nederland (NEMESIS-2) (de Graaf, ten Have, van Dorselaar 2010) bipolair I en II 1,2 1,4 CIDI 2.0 DSM - IV mannen vrouwen ADHD 1,5 4, %

25 Lifetime prevalentie van bipolaire stoornissen en ADHD in Nederland (NEMESIS-2) (de Graaf, ten Have, van Dorselaar 2010) 1,9 2,4 bipolair I en II 0,9 1 0, jaar jaar jaar ADHD 2,8 2,2 4, jaar jaar %

26 Beginleeftijd van bipolaire stoornissen en ADHD bij kinderen, adolescenten en volwassenen Childhood Adolescence Adulthood ADHD? Bipolar disorder Bestaat adolescent/adult-onset ADHD? Waarschijnlijk niet. Bestaat childhood-onset bipolaire stoornis? Waarschijnlijk wel, maar zeldzaam.

27 Is er continuiteit van bipolaire stoornissen en ADHD van de kinderleeftijd naar volwassenheid? Nog onvoldoende evidentie Childhood Adolescence Adulthood ADHD? Blijft ADHD in de volwassenheid bestaan? Bipolar disorder In een deel van de gevallen, met nadruk op aandachtsstoornis Gaat de childhood-onset bipolaire (spectrum) stoornis (smalle of brede fenotype / met of zonder ADHD symptomen) over in een ernstige vorm van de klassieke bipolaire I stoornis (met of zonder rapid cycling)?

28 Comorbiditeit van Bipolaire Stoornissen en ADHD bij volwassen patiënten rimaire diagnose Bipolaire stoornis ADHD omorbide ADHD 9.5% 15.9% 2 studies (N=963) omorbide ipolaire stoornis 5.1% 47.1% 3 studies (N=257)

29 Comorbiditeit van Bipolaire Stoornissen en ADHD in epidemiologisch onderzoek (NCS-R) CS R: lifetime prevalentie ADHD 4,4% OR = 2,7 OR = 7,4 18,6 19,4 38,4 % vrouw, 61,6% man 10 7,8 veel comorbiditeit 5 3,1 meer comorbiditeit als de ADHD op volwassen leeftijd nog aanwezig is 0 depressie bipolair geen ADHD ADHD

30 Is er een verband tussen Bipolaire Stoornissen en ADHD? Verschillende mogelijkheden: ADHD en bipolaire stoornissen zijn twee verschillende aandoeningen maar kunnen wel samen voorkomen ADHD en bipolaire stoornissen zijn beide een manifestatie van eenzelfde onderliggende stoornis Er is een complexe interactie tussen beide stoornissen, ze zijn verschillend maar niet onafhankelijk van elkaar De overlap c.q. comorbiditeit is een artefact van het huidige diagnostische systeem Kent & Craddock, 2003

31 ADHD oegenomen spraak erhoogd afleidbaar oeite om de aandacht vast te houden chteloos fouten maken otorisch onrustig an niet blijven zitten ondrennen an niet rustig spelen of ontspannen oortdurend bezig, doordraven erstorend, opdringerig gedrag oor zijn beurt praten oortijdig antwoord geven Overlappende symptomen van ADHD en (hypo)manie (HYPO)MANIE Toegenomen spraak Verhoogd afleidbaar Psychomotorische agitatie Toegenomen activiteit Verlies van sociale remming Kent & Craddock, 2003

32 Niet overlappende symptomen van ADHD en (hypo)manie ADHD ergeetachtig bij dagelijkse bezigheden aakt vaak dingen kwijt ermijdt geestelijke inspanning ijkt niet te luisteren als aangesproken oeite om taken te organiseren oeite aanwijzingen op te volgen en ken af te maken pka Bipolaire Stoornissen en ADHD 13 oktober 2011 Kent & Craddock, 2003 (HYPO)MANIE Opgeblazen zelfgevoel, grootheidsideeën Toegenomen doelgerichte activiteit Gedachtevlucht, verhoogd associatief Afgenomen slaapbehoefte Toegenomen libido Overmatig bezig zijn met aangename activiteiten met pijnlijke gevolgen

33 Verschillend beloopspatroon van ADHD en (hypo)manie ADHD Continu aanwezig (HYPO)MANIE Episodisch aanwezig Afgewisseld met depressieve episoden

34 Verschillend beloopspatroon van ADHD en (hypo)manie ADHD Continu aanwezig (HYPO)MANIE Episodisch aanwezig Afgewisseld met depressieve episoden comorbiditeit Zoek de (hypo)manie

35 Bipolair en ADHD: familie studies (Faraone et al, 1997, meta analyse) Kind met ADHD Ouder met bipolaire stoornis 15% Controle 5% Kinderen met ADHD Controles 1 e graads verwant met bipolaire stoornis 2.6% 1.3%

36 Bipolair en ADHD: CZS morfologie (Biederman et al, 2008) Volwassenen (18-59): ADHD n=26; BP n=18; ADHD+BP n=31; controles n=23 ADHD: kleiner neocorticaal volume and grijze stof volume BP: groter thalamisch volume, kleiner links orbito-prefrontaal volume ADHD+BP: elementen van beide neuroanatomische afwijkingen Dit suggereert dat ADHD en BP selectief bijdragen aan veranderingen in hersenvolumes

37 Behandeling van Bipolaire stoornissen en ADHD

38 Medicijnen bij bipolaire stoornissen Lithium (Camcolit, Priadel ) Anticonvulsiva: Valproinezuur (Depakine ) Carbamazepine (Tegretol ) Lamotrigine (Lamictal ) Antipsychotica Klassieke antipsychotica Atypische antipsychotica Antidepressiva (TCA, SSRI, SNRI, RIMA, MAO i) Benzodiazepinen

39 Episode Interval Episode MANIE Respons Terugval Recidief manie DEPRESSIE Remissie Omslag Herstel Recidief depressie Acute behandeling Vervolgbehandeling Onderhoudsbehandeling Acute behandeling

40 Behandeling van comorbide bipolaire stoornis en ADHD Kan het gebruik van stimulantia bij kinderen manische verschijnselen of zelfs een begin van een bipolaire stoornis induceren? Geen overtuigend bewijs hiervoor. Bemoeilijkt comorbide ADHD de behandeling van een bipolaire stoornis? Wel als deze onbehandeld blijft. Wat is de beste volgorde van medicamenteus behandelen? Eerst een stemmingsstabilisator, dan een stimulans Wat te doen bij manie en ADHD? Eerst de manie behandelen Wat te doen bij bipolaire depressie en ADHD? Eerst de depressie behandelen (stemmingsst. + bupropion?)

41 Conclusies (1) ADHD is primair een stoornis die ontstaat in de kindertijd en in een deel van de gevallen persisteert in de volwassenheid Bipolaire stoornissen ontstaan meestal in de adolescentie en de volwassenheid Het is nog niet duidelijk of de breed-gedefinieerde bipolaire stoornis van de kinderleeftijd equivalent is aan de klassieke bipolaire stoornis Er is symptomatische overlap tussen ADHD en bipolaire stoornissen Er is een sterke comorbiditeit van ADHD en bipolaire stoornissen op de kinderleeftijd, en in mindere mate ook op de volwassen leetijd Bipolaire stoornissen manifesteren zich cyclisch / episodisch, ADHD is een constante aanwezige aandoening Familiestudies suggereren een verband tussen bipolaire stoornissen en ADHD

42 Conclusies (2) Het is mogelijk dat het toegenomen gebruik van stimulantia en antidepressiva bij kinderen de incidentie van manische symptomen in de hand werkt en de beginleeftijd van een latente bipolaire stoornis vervroegt Zowel ADHD als bipolaire stoornissen zijn geassocieerd met een verhoogd risico voor alcohol- en drugsgebruik, die het beloop verder kunnen verslechteren Bij comorbide ADHD en bipolaire stoornis moeten beide behandeld worden, te beginnen met het meest op de voorgrond staande symptomencomplex