Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO)

Transcriptie

1 Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) Een onderzoek naar de plaats van en een curriculum voor het Surinaamse VSO In opdracht van MinOV-BEIP SLO, 1 april 2011

2 Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) Een onderzoek naar een curriculum voor het Surinaamse VSO In opdracht van MinOV-BEIP Miriam Weekers, Jan Berkvens, Wout Ottevanger Met medewerking van IMWO SLO, 1 april 2011 Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

3 Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE... 3 GLOSSARIUM INLEIDING Kader van het onderzoek Geschiedenis van het speciaal onderwijs Suriname Samenstelling VSO Methodologie Respondentgroepen OVERZICHT VAN DATA Inleiding Statistische gegevens Gegevens uit de interviews met scholen Gegevens uit de interviews van betrokken partners Gegevens uit de interviews met bedrijven en bemiddelaars Potentiële doorstromers ANALYSE, CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN Inleiding Visie Leerdoelen en leerinhoud Leeractiviteiten De rol van de leerkracht Bronnen en materialen Groeperingsvormen Leeromgeving Tijd Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

4 4.10 Toetsing Begeleiding ALGEMENE CONCLUSIE Samenvattende conclusie De huidige situatie Het toekomstige VSO De structuur van het toekomstige VSO Het curriculum Tot slot Meerjarenplan Voorstel meerjarenplan VSO SAMENVATTENDE LIJST VAN AANBEVELINGEN REFERENTIES BIJLAGEN Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

5 Glossarium ADEKUS Anton de Kom Universiteit van Suriname AVO Algemeen Vormend Onderwijs BEIP Basic Education Improvement Project BNO Bureau Nijverheidsonderwijs BSO Bureau Speciaal Onderwijs CARICOM Caribbean Common Market CO Afdeling Curriculum Ontwikkeling DT Diagnostisch Team EBGS Evangelische Broedergemeente Suriname EBO Elementair Beroepsonderwijs (ENO en ETO) ECD Early Childhood Development EFA Education For All ENO Elementair Nijverheidsonderwijs ETO Elementair Technisch Onderwijs ETS Eenvoudige Technische School GLO Gewoon Lager Onderwijs HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs ICT Informatie en Communicatie Technologie IDB Inter-American Development Bank IMEAO Instituut voor Middelbaar Economisch en Administratief Onderwijs IMWO Instituut voor Maatschappijwetenschappelijk Onderzoek IOL Instituut voor de Opleiding van Leraren KO Kleuteronderwijs LBGO Lager Beroepsgericht Onderwijs LOM Leer- en Opvoedingsmoeilijkheden MBO Middelbaar Beroepsonderwijs MinOV Ministerie van Onderwijs en Volksontwikkeling MLK Moeilijk Lerende Kinderen NAR-G Nationale Adviesraad Gehandicaptenbeleid NATIN Natuurtechnisch Instituut NGO s Niet Gouvernementele Organisaties O&P Afdeling Onderzoek en Planning PCU Project Coordination Unit (BEIP) PI Pedologisch Instituut PLOS Ministerie van Planning en Ontwikkelingssamenwerking RKBO Rooms Katholiek Bijzonder Onderwijs SAO Stichting Arbeids Ontwikkeling SEP Surinaams Educatief Plan SO Speciaal Onderwijs SLO Stichting Leerplanontwikkeling SPO II Sectorplan Onderwijs TANA Stichting Towards a New Alternative UNESCO United Nations Education, Scientific and Cultural Organization UNICEF United Nations Children s Fund VOJ Voortgezet Onderwijs op Juniorenniveau VOS Voortgezet Onderwijs op Seniorenniveau VSO Voortgezet Speciaal Onderwijs ZMLK Zeer Moeilijk Lerende Kinderen Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

6 1 Inleiding 1.1 Kader van het onderzoek Het Ministerie van Onderwijs en Volkshuisvesting (MinOV) verbetert via het Basic Education Improvement Project (BEIP) het basisonderwijs in Suriname. BEIP heeft Stichting Leerplanontwikkeling (SLO) gevraagd om in het kader van het toekomstige basisonderwijs een curriculumraamwerk en leerlijnen op te stellen om de inhoud van het onderwijs vorm te geven. Het project is gefinancierd middels een lening van de Inter-American Development Bank (IDB). Voor de inrichting van de bovenbouw van het toekomstige basisonderwijs zijn tussen september 2010 en maart 2011 verschillende onderzoeken uitgevoerd. Zo zijn vertegenwoordigers van het Voortgezet Onderwijs Junioren (VOJ) en Senioren (VOS), het Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO), het beroepsonderwijs (MBO) en vertegenwoordigers van de arbeidsmarkt bevraagd. Het onderzoek is door de MinOV afdelingen Onderzoek en Planning (O&P) en Curriculum Ontwikkeling (CO), het Instituut voor Maatschappijwetenschappelijk Onderzoek (IMWO) van de Anton de Kom Universiteit van Suriname (ADEKUS) en een deskundige op het gebied van speciaal onderwijs uitgevoerd. Het onderzoek naar de plaats en inrichting van het voortgezet speciaal onderwijs (VSO) ligt nu voor u. Er is voor gekozen om voor het VSO een apart onderzoek in te richten, vanwege de speciale behoeften van de leerlingen en leerkrachten. Hoewel het Elementair Nijverheidsonderwijs (ENO) en Elementair Technische Onderwijs (ETO) niet onder het VSO vallen, zijn ze wel binnen dit onderzoek bevraagd, omdat in de structuur van het toekomstige onderwijs deze twee onderwijsinstellingen buiten het 11-jarig basisonderwijs geplaatst zijn. Tijdens het onderzoek bleek dat er voor het VSO geen vastgesteld, geaccordeerd en gecontroleerd curriculum bestaat. Onlangs uitgevoerd onderzoek door Gobind (2011) naar het klassenmanagement en pedagogisch klimaat in het Surinaamse speciaal onderwijs en de trainingsinhouden van scholingstrajecten voor leerkrachten bevestigt veel van de bevindingen van het in dit rapport beschreven onderzoek. Het onderzoek van Gobind gaat dieper in op het pedagogisch klimaat dan dat dit onderzoek doet. De beide rapporten zijn dan ook een goede aanvulling op elkaar. 1.2 Geschiedenis van het speciaal onderwijs Suriname De geschiedenis van het speciaal onderwijs in Suriname begint met een advies dat in 1946 door de heer Haens (inspecteur overzeese gebiedsdelen) aan de overheid is gedaan over het buitengewoon onderwijs. Samengevat luidde het advies dat het buitengewoon onderwijs toen buiten de zorg van de regering viel, omdat het zware financiële offers zou vragen om dit onderwijs goed aan te bieden. In 1962 verscheen een rapport van Professor Hart de Ruyter, waarvan de kern was dat er een groep van circa 1500 kinderen tussen de 6 en 15 jaar niet gebaat was bij gewoon lager onderwijs. Vanaf 1946 werden er echter verschillende scholen opgericht voor Moeilijk Lerende Kinderen (MLK), Zeer Moeilijk Lerende Kinderen (ZMLK), kinderen met leer en opvoedingsmoeilijkheden (LOM), en kinderen met visuele, auditieve en motorische beperkingen. Thans beslaan deze scholen het hele gebied van lagere en middelbare scholen. Met de oprichting van de Nationale Adviesraad Gehandicaptenbeleid NAR-G, het Bureau Speciaal Onderwijs (BSO) en het Pedologisch Instituut (PI) is er meer aandacht voor het speciaal onderwijs gekomen. In 1994 heeft de Surinaamse overheid het verdrag van Salamanca (Unesco, 1994) ondertekend. Het verdrag zegt dat elk kind ongeacht zijn of haar beperking recht heeft op volwaardig onderwijs. Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

7 De scholen voor speciaal onderwijs vallen niet allemaal onder beheer van het MinOV. Sommige van de scholen zijn stichtingsscholen. Het MinOV ondersteunt alle scholen door inzet van leerkrachten, lesmateriaal en, waar het gaat om de openbare scholen, bij het onderhoud van schoolgebouwen. Ook biedt het MinOV in de vorm van een zorgnetwerk aan de scholen begeleiding en ondersteuning voor leerkrachten, leerlingen en ouders. 1.3 Samenstelling VSO Het VSO wordt verzorgd op een 9-tal VSO scholen (gegevens BSO), waarvan 6 in Paramaribo, 1 in Para, 1 in Wanica en 1 in Nickerie. Het aantal leerlingen bedroeg in Het aantal leerkrachten wordt bij benadering geschat op 140. Exacte gegevens zijn bij benadering, maar niet geregistreerd door MinOV. 2.1 Methodologie De vragen die met het onderzoek beantwoord moesten worden zijn verdeeld in drie groepen: 1. Welke competenties 1 moeten afgestudeerden van het 11-jarig basisonderwijs bezitten om aan de samenleving deel te kunnen nemen en voorbereid door te stromen naar vervolgopleidingen of het beroepenveld? a. In welke mate moeten leerlingen het vermogen hebben om zich zelf te ontplooien? b. Welke sociale vaardigheden moeten leerlingen bezitten en in welke mate? c. Welke burgerschapscompetenties moeten leerlingen bezitten en in welke mate? d. Welke competenties moeten leerlingen bezitten om succesvol te zijn op vervolgopleidingen? e. Welke competenties moeten leerlingen bezitten om succesvol te zijn op de arbeidsmarkt? 2. In hoeverre voldoet het huidige onderwijs daar nu al aan? a. In welke mate bezitten leerlingen nu aan het einde van het VSO het vermogen om zichzelf te ontplooien? b. Welke sociale vaardigheden bezitten leerlingen nu aan het einde van het VSO en in welke mate? c. Welke burgerschapscompetenties bezitten leerlingen nu aan het einde van het VSO en in welke mate? d. Welke competenties bezitten leerlingen nu aan het einde van het VSO om succesvol te zijn op vervolgopleidingen? e. Welke competenties bezitten leerlingen nu aan het einde van het VSO om succesvol te zijn op de arbeidsmarkt? 3. Wat zou er moeten gebeuren om de gewenste situatie te bereiken? a. Welke competenties zouden er in een heringerichte bovenbouw VSO verder ontwikkeld moeten worden? b. Welke consequenties heeft dat voor de inrichting van het onderwijs in de bovenbouw van het 11- jarig basisonderwijs, inclusief het VSO? Competenties zijn beschreven als het geheel van kennis, vaardigheden en houdingen welke een leerling moet bezitten om effectief te kunnen functioneren. Voor het onderzoek is er gebruik gemaakt van een kleinschalige maar brede survey benadering, waarbij naast een aantal kwantitatieve data ook kwalitatieve data zijn verzameld. Gezien het krappe tijdpad is purposive sampling toegepast, om zoveel mogelijk relevante data te kunnen verzamelen. Omdat de samples niet erg groot waren, is gestreefd naar triangulatie om zo zinvol mogelijke conclusies en aanbevelingen te kunnen doen. Verschillende instrumenten zijn gebruikt 1 Competenties vormen het geheel van cognitieve kennis, vaardigheden en houdingen. Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

8 (instrumenttriangulatie), maar ook zijn meerdere respondentgroepen bij het onderzoek betrokken (respondenttriangulatie). Het instrumentarium bestond uit de volgende instrumenten: Vragenlijsten Focusgroepen Interviews. Het instrumentarium is in samenspraak met de andere onderzoeksgroepen (IMWO, CO en O&P) ontwikkeld. Waar mogelijk zijn vragenlijsten met elkaar ontworpen en bediscussieerd. 2.2 Respondentgroepen In dit onderzoek is een keuze gemaakt om de groep VSO leerlingen te bevragen die een aannemelijke kans heeft om terug of door te stromen naar vervolgonderwijs. Deze groep leerlingen is tussen de jaar. Tabel 1 toont de instrumenten per respondentgroep welke in dit onderzoek zijn gebruikt. Tabel 1 Instrumenten per respondentgroep Enquête Focusgroep Interview Scholen Schoolleiders X X Leerkrachten X Leerlingen X Ouders X X MinOV organen X X NGOs X X Bedrijven X X Internationale organisaties X De bezochte scholen zijn: VSO Flora, VSO Stizona, VSO Thomson, VSO Ilse Labadie, VSO TJG, VSO De Kans, ENO en ETO. De bezochte MinOV instellingen behoren tot het zorgnetwerk en zijn: Pedologisch instituut, Bureau Speciaal Onderwijs en Inspectie VOJ. De bezochte NGOs zijn: Stichting projecten, Stichting Sucet, en Tana. De bezochte bedrijven, of organisaties voor arbeidsbemiddeling, zijn: Unu Pikin, Bouwbedrijf Ramlal, Tuincentrum Tweede Rijweg en Stichting Arbeidsontwikkeling (SAO), KKF en De Drie Ankers (als intermediair voor bedrijven). De internationale organisaties Unicef en Unesco zijn ook bevraagd. Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

9 3 Overzicht van data 3.1 Inleiding De verzamelde data zijn samengevat weergegeven op de volgende pagina s. De volledige datasets en de data van de partnerorganisaties en de bedrijven zijn geanonimiseerd en integraal opgenomen in de bijlagen. Allereerst worden de statistische gegevens weergegeven. Hierna volgen de overzichtstabellen van kwalitatieve items. De eerste overzichtstabel geeft de gegevens weer van respondenten uit de verschillende scholen voor VSO. De tweede tabel bevat uitspraken van de partners in VSO. De derde tabel geeft weer wat bevraagde bedrijven als belangrijke zaken benoemen. De laatste tabel geeft weer hoeveel leerlingen in het VSO aanwezig waren in het schooljaar en welk percentage daarvan potentieel terug zouden kunnen stromen naar het regulier onderwijs. 3.2 Statistische gegevens De Onderwijsstatistieken; indicatoren en trends (MinOV, 2010) zijn voor de VSO-sector nog niet volledig. In een artikel in De Ware Tijd ( Het speciaal onderwijs, 2011), zijn een aantal data genoemd, waarvan de herkomst niet bekend is. Dit bevestigt het vermoeden dat de exacte aantallen leerlingen en leerkrachten in deze onderwijssector onbekend zijn. Om toch een beeld te geven van de situatie, is eigen telefonisch onderzoek uitgevoerd. De gegevens over aantallen leerkrachten, leerlingen en potentieel terugkerende leerlingen zijn dan ook alle bij benadering, zie tabel 2. In het schooljaar zaten er op het VSO 396 leerlingen, inclusief 22 leerlingen van het Project De Kans. 285 (72%) zijn jongens, 111 (28%) meisjes. Zij worden onderwezen door 91 leerkrachten. Gobind (2011) heeft in zijn onderzoek SO en VSO scholen geconcludeerd dat het overgrote deel van het onderwijzend personeel in het speciaal onderwijs vrouw is: 88%. Uit tabel 2 blijkt dat de verhouding in het VSO wat minder scheef is. Een zeer kleine minderheid van het personeel heeft een specifieke opleiding voor speciaal onderwijs gevolgd. Volgens dezelfde officiële Onderwijsstatistieken zijn er 2 ETS/ETO/EBO scholen en 2 Nijverheidsscholen (ENO), maar er zijn een aantal scholen die ENO klassen hebben. Van een van deze scholen met een ENO-klas waren de gegevens niet te achterhalen. In totaal volgen er, 431 leerlingen in deze sector van het onderwijs. De verhouding man/vrouw is klassiek naar stroming ingedeeld: slechts 1 meisje volgt technisch onderwijs, geen enkele jongen nijverheidsonderwijs. De verdeling van de leerkrachten is vergelijkbaar. Tabel 2 Aantallen leerlingen en leerkrachten in de sector VSO/Nijverheidsonderwijs (bij benadering) School Leerlingen Leerkrachten Totaal Man Vrouw Totaal Man Vrouw VSO ENO ETO Totaal Tabel 3 toont de mate waarin leerkrachten en bedrijven de algemeen vormende competenties van groot belang achten (in procenten). De tweede groep gegevens toont de mate waarin leerkrachten, bedrijven en leerlingen vinden dat deze competenties goed of voldoende beheerst worden (in procenten). Voor sommige items geldt dat bij de bedrijven geen percentage gegeven kon worden, omdat de respons onvoldoende was. Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

10 Tabel 3 Mate van belang en beheersing van competenties Item Mate van belang (groot) (%) Beheersing (goed/voldoende) (%) Leerkrchtn Bedrijven Leerkrchtn Bedrijven Leerlingen N=18 n=5 n=18 n=5 n=88 Zelfbewustzijn Doorzettingsvermogen Assertiviteit Zelfreflectie Ontwikkelings- en exploratiedrang Oplossingsgerichte instelling Creatief denken Respect voor zichzelf en anderen Samenwerken Trots zijn op eigen land 90 x 29 x 89 Respect tonen voor democratische waarden 83 x 37 x 77 Bewust zijn van plaats in de wereld 83 x 23 x 75 Respect voor religies en culturen 89 x 46 x 74 Milieubewust leven 88 x 41 x 79 Betrouwbaar zijn 93 x 40 x 88 Informatie verzamelen en verwerken Kritisch kunnen denken Kunnen onderzoeken Kunnen plannen Probleemoplossend kunnen denken ICT vaardig zijn Belangstelling hebben Motivatie Georganiseerd en netjes werken De tabellen 4 tot en met 7 geven wensen van leerlingen aan. Dit waren open vragen, waarop leerlingen meerdere antwoorden mochten geven. Sommige leerlingen hebben vragen niet beantwoord, waardoor het aantal reacties steeds wisselt. Tabel 4 geeft de toekomstwensen van de leerlingen weer. Van de 84 leerlingen hebben 76 leerlingen aangegeven wat ze na het VSO willen doen. Tabel 4 Toekomstwensen leerlingen Doorleren Werken Combinatie Aantal % Aantal % Aantal % Leerlingen n= De genoemde beroepen zijn militair, politieagent, kapper, automonteur, elektricien, brandweer, de zorg en werken op kantoor. Tabel 5 geeft aan voor welke vakonderdelen de leerlingen meer aandacht zouden willen in het VSO. Daarnaast hebben leerlingen aangegeven voor welke vaardigheden ze graag meer aandacht zouden willen hebben. Deze gegevens zijn opgenomen in tabel 6. Tot slot zijn de leerlingen bevraagd op aandachtswensen voor gedrag en houdingen. Tabel 7 geeft daarvan de resultaten weer. Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

11 Tabel 5 Aandachtswensen vakken door leerlingen Onderdeel N % Praktijkvakken Computeronderwijs Taal 8 12 Rekenen 5 8 Alle vakken 3 4 Sport 2 3 Totaal Tabel 6 Aandachtswensen vaardigheden door leerlingen Vaardigheden N % Praktijkvaardigheden Leren te leren Respectvol met elkaar omgaan 8 17 Lezen 1 4 Totaal Tabel 7 Aandachtswensen gedrag en houdingen door leerlingen Gedrag en houdingen N % Gehoorzaam zijn/rustig zijn/goed gedrag/respect hebben Agressie 9 33 Communiceren 3 11 Alles is goed/niets 3 11 Op kleding letten 2 8 Totaal De tabellen 8 tot en met 10 geven de gebieden aan waarvan de leerkrachten vinden dat ze meer aandacht behoeven. Tabel 8 geeft aan om welke kennis dat gaat, tabel 9 welke vaardigheden en tabel 10 welke gedragshoudingen. Tabel 8 Aandachtswensen vakken door leerkrachten Kennis N % Taal 4 25 Rekenen 4 25 Meer praktische kennis 3 19 Actuele kennis 1 6 Totaal Tabel 9 Aandachtswensen vaardigheden voor leerlingen door leerkrachten Vaardigheden N % Praktisch handelen 7 51 Creativiteit/creatief denken 2 14 Computeronderwijs 2 14 Zelfbewustzijn, respect 2 14 Omgaan met geld Tabel 10 Aandachtswensen houdingen van leerlingen door leerkrachten Gedrag en houdingen N % Beleefdheid/manieren 8 42 Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

12 Respect hebben voor 6 32 elkaar/verdraagzaamheid Communicatie 2 11 Bewust keuzes kunnen maken 1 5 Motivatie 1 5 Kennis van ziektes 1 5 Totaal Tabel 11 geeft aan hoe belangrijk bedrijven de beheersing van de kennisonderdelen Nederlands, rekenen en wiskunde vinden, en hoe goed deze beheerst worden door de leerlingen die zij binnenkrijgen. Omdat de aantallen respondenten te klein zijn om hier percentages op te betrekken, is de gemiddelde beoordeling weergegeven. Tabel 11 Belang en tevredenheid door bedrijven over de beheersing van kennisonderdelen door leerlingen Onderdeel Belang Beheersing Nederlands Redelijk tot groot Matig Rekenen Redelijk tot groot Matig Engels Gering tot redelijk Matig tot niet 3.3 Gegevens uit de interviews met scholen De onderstaande tabel (tabel 12) toont de antwoorden door de verschillende respondentgroepen op de scholen: de schoolleiders, leerkrachten, leerlingen en ouders. In totaal zijn 6 schoolleiders (4 VSO, 1 ETO en 1 ENO), 9 leerkrachten, 37 leerlingen en 3 ouders geïnterviewd. Tabel 12 Antwoorden tijdens de interviews van respondenten op de scholen Vragen Schoolleiders Leerkrachten Leerlingen Ouders In hoeverre bent u/je tevreden over het huidig VSO onderwijs Programma? Meer integratie van praktische en theoretische vakken. Hoe belangrijk is het behaalde diploma? Regulier diploma mogelijk maken in samenwerking met reguliere scholen? Niet alle vakken zijn volledig. Meer onderwijs op maat in het Programma. Geen zittenblijvers. Er zijn vakinhouden die belastend zijn en niet doeltreffend. Meer practicum en educatieve tochten. Alle vakinhouden op het programma zijn van belang. Meer expressievakken. Ik wil doorleren en douane worden. Ik wil politie worden dit kan ook niet via het VSO. Ik wil door leren Steeds dezelfde vakken. Meer informatie over wat nog meer kan. Thuis heeft ze en computer. Krijgt mijn zoon het vakkenpakket van zijn nivo. Ze leert mij het ook, textiel. De einddoelen zijn niet duidelijk, er is geen stimulans om verder te leren. Nieuwsgierige kinderen worden beperkt. Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

13 Vragen Schoolleiders Leerkrachten Leerlingen Ouders Kunt u/je aangeven waarom? Geen richtlijnen voor een schoolprogramma. Weinig tot geen basismateriaal. Het programma is niet geschikt voor alle leerlingen. Niet alle leerkrachten zijn deskundig. Leren uit boeken 2 e,3 e,4 e, 5 e, jaar GLO is niet altijd voordelig. Aanvullend materiaal komt vaak uit Nederland. Te veel theorie, te weinig praktijk. Schrap de vakken die niet doeltreffend zijn. Te weinig expressie vakken om te leren presenteren en moeilijkheden op te lossen. Het programma kan niet altijd doorgaan omdat materialen ontbreken. Leerlingen moeten soms spullen van huis meenemen. De stage op tijd leren kennen. Stagetijd is tekort Ik wil door studeren voor een hoger niveau. De school bereidt ons helemaal niet goed voor. Ik kan niet naar ATV. Geen beroepskeuze. Meer evaluatie momenten met de school. Geen rekening gehouden met verschil in niveau. Persoonlijker contact leerkracht en ouder. Kunnen kinderen officieel een opleiding volgen na VSO. Leerkrachten geven elke leerling dezelfde lesstof. Geen toetsing voor de kinderen voor verdere studie. Welke vakken op het VSO zijn het belangrijkst en waarom? Welke vakinhou-den zou u/je willen toevoegen? Alle vakken, maar het gaat om de manier waarop je het geeft. Alle vakinhouden op maat. Speciale studie-uren om een onderwerp uit te leggen, uit te voeren en te evalueren. Educatieve tochten. Praktisch handelen (wegen met een weegschaal). Technisch tekenen om de praktijk beter te begrijpen. Hypromy technology. Modernere methodes en materialen. Gewasbescherming (chemisch). Dans, drama, concentratieoefeningen. Lezen. Theoretische vakken, taal en aardrijkskunde. Vooral de praktijkvakken: Metaal, houtbewerking, elektrotechniek. Electro. Lichamelijke opvoeding. Ik wil douane worden. Engels. Spaans. ICT. Omgaan met straffen en belonen. Vakken die de kinderen zelf kiezen. Vakken hoe om te gaan met straffen en belonen. Welke vakinhou-den zou je willen schrappen? Schrappen van vakinhouden die belastend zijn en niet doeltreffend. Met welke vakinhou-den ervaren de leerlingen moeilijkheden/vind jij moeilijk? Waar had de vorige school meer aandacht aan moeten besteden? Vindt u dat er voldoende contact is met de vorige school? 10. interessante opmerking-en? De terugstroming naar het regulier onderwijs. Ik weet niet op welke school ze heeft gezeten. Wetgeving voor speciaal onderwijs. Het curriculum op de kweekschool moet veranderen. Programma om ouders te betrekken. Lezen, schrijven. Het catalogiseren van organisme. Dictee en tekst. Het zuiver zingen. Rekenen. Kniptechniek. Materialenkennis, meten en wegen. Technisch tekenen. Juf, die kinderen hier doen zo gehandicapt. Lezen en schrijven. Theoretische vakken. Als de school het niet weet dan ga ik naar het Minov. Vakken met straffen en belonen. De kinderen toetsen op hun niveau. Vakkenpakket afstemmen op vervolgonderwijs. Je kan geen brief schrijven aan een leerkracht die achterlijk is. Er is een verschil tussen kinderen met gedragsproblemen en kinderen met leerproblemen. Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

14 3.4 Gegevens uit de interviews van betrokken partners Tabel 13 geeft de antwoorden weer uit de interviews van de betrokken partnerorganisaties. In totaal zijn 7 instanties bevraagd. Tabel 13 Verzameling van antwoorden van partnerorganisaties Items 1. Hebben jullie activiteiten georganiseerd met betrekking tot doorstroom naar vervolgopleidingen en/of beroepenveld? 2. Vindt u dat VSOleerlingen goed zijn voorbereid op doorstroming naar vervolgopleidingen en/of beroepenveld? 3. Waar ligt voor u de nadruk: op sociale vaardigheden, houdingen of vakinhouden? 4. Wat zou u graag willen bespreken wanneer het gaat om verbeterde aansluiting / doorstroming? 5. Is er behoefte aan meer of andere inhouden? 6. Werkt u samen met collega-instellingen als het gaat om het curriculum/de doorstroming en de aansluiting? 7. Welke competentie uit de lijst vindt u het belangrijkste? Gegevens De intentie om activiteiten te organiseren is er. Sommige organisaties organiseren activiteiten, maar doen dat meestal geïsoleerd. Ondersteuningstrajecten, job coaching, beurzen, ondersteuning aan onderwijsgevenden, testen en verwijzing. Situatieanalyses, inventarisatie van drop-outs en het verzorgen van het onderschrijven van internationale verdragen worden verzorgd door de bilaterale organisaties. Er zijn geen geïnstitutionaliseerde programma s, waar wel grote behoefte aan is. Geïsoleerde projecten hebben zelf programma s opgezet waarvan de kwaliteit en inhoud niet bekend zijn en niet gecontroleerd worden. Dit doet een groot beroep op de creativiteit en professionaliteit van de leerkracht. Het zorgnetwerk is niet voldoende ondersteunend. Leerlingen worden niet opgeleid op grond van de behoeften van het werkveld, maar het lijkt willekeurig en afhankelijk van de beschikbare middelen. Soms wordt gebruik gemaakt van gedateerde programma s. Er is te weinig ruimte voor praktische werkvormen en een tekort aan leerwerkplaatsen. Protocollen voor doorverwijzingen en de mogelijkheden daartoe zijn onduidelijk en onoverzichtelijk. Er worden vraagtekens gezet bij een juiste identificatie van zorgleerlingen in het GLO en de ondersteuning die de jonge leerlingen krijgen of niet krijgen. Er lijken duidelijke niveaustandaards te ontbreken. Een combinatie van sociale vaardigheden en vakinhouden. Alternatieve werkmethoden waar praktijk en theorie met elkaar gecombineerd worden. Didactische werkvormen gericht op het verbeteren van houdingen en het versterken van het zelfvertrouwen en talent. Samenwerking tussen overheid en de NGOs, zowel inhoudelijk als financieel. Versterking van met name het zorgnetwerk. Duidelijke afspraken tussen de verschillende organisaties. Deskundigheidsbevordering van leerkrachten. Het versterken van de status van BSO en het eerder aanmelden van leerlingen voor zorg. Een leerlingvolgsysteem als communicatiemiddel tussen betrokken instanties. Een duidelijk beeld van wat er in de maatschappij aangeboden wordt aan deze leerlingen, met een sterkere rol voor de job coaches. Een duidelijk beeld van de aansluiting op het beroepenveld ontbreekt. Meer leren van internationale organisaties en voorbeelden. VSO en passend onderwijs ontbreken in de districten en het binnenland, waardoor leerlingen die speciale zorg nodig hebben in dat deel van het land niet bediend worden. Officiële status van het SO ontbreekt. Op beleidsniveau moet de status van het SO bevestigd worden. Ruimte voor praktijk (leerwerkplaatsen) gecombineerd met theorie en sociale vaardigheden. Afstemmen op de potentie en talenten van het kind, gericht op het ondersteunen van het leren zien van de eigen mogelijkheden van de kinderen. Expressievakken kunnen daar goed bij ondersteunen. Sommige organisaties werken in afzondering van andere projecten en de overheid. Andere organisaties werken samen collega-ngos. Het ministerie zou samenwerking moeten bevorderen en de ouderparticipatie versterken. Een goede procesbewaking ontbreekt maar is onontbeerlijk. Bevoegdheid moet bij de juiste personen en de juiste instantie liggen. Procesbewaking en aansluiten bij internationale projecten. In zichzelf geloven, netjes georganiseerd werken, zelf initiatieven nemen. Het onderwijs is curriculumgericht, maar zou kindgericht moeten zijn. Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

15 Items 8. Interessante opmerkingen Gegevens Waarom is de GLO-toets in klas 5 afgeschaft? Geen didactische begeleiding van leerkrachten. Leerlingen moeten de school zinvol en minder saai vinden. Afschaffing afzonderende SO klasjes in het GLO, in plaats daarvan interne begeleiding (passend onderwijs). Vakken vullen bij de Chinees door lyceum studenten geeft VSO leerlingen minder mogelijkheden. Meer kinderen kunnen doorstromen naar het reguliere onderwijs als er scherpere observatie is in het reguliere en speciaal onderwijs. Wat nodig is politieke wil. Het kind zit voor spek en bonen in de klas. Kinderen die ondersteuning nodig hebben in de districten en het binnenland gaan lang niet allemaal naar school. 3.5 Gegevens uit de interviews met bedrijven en bemiddelaars Tabel 14 geeft de antwoorden weer van de bedrijven en bemiddelaars, die gegeven zijn tijdens de interviews. Tabel 14 Antwoorden van bedrijven en bemiddelaars Items 1. U ontvangt leerlingen uit het VSO. Hoe zijn zij voorbereid op werken in het bedrijfsleven? Items 2. Welke vaardigheden/ kennis/houdingen beheersen de leerlingen die u in dienst hebt genomen en welke hiaten ziet u? 3. Waar ligt voor u de nadruk: op sociale vaardigheden, houdingen of vakinhouden? 4. Heeft u contact met afleverende scholen over de voorbereiding op werken? 5. Wat zou u met afleverende scholen bespreken als het gaat om verbeterde aansluiting en doorstroming? 6. Interessante opmerkingen Gegevens Hebben wel kennis van het vak, zijn aardig als mens en zijn vrij in de omgang. Ze hebben extra begeleiding nodig op de werkplek, in aanvulling op wat er al in het onderwijs wordt gedaan aan hygiëne, normen, waarden en discipline. Discipline is een probleem. Gegevens Vakkennis over hout, metaal, tuin en huishoudkunde zijn aanwezig. Instrumentele vaardigheden als schrijven, lezen en rekenen zijn vaak zwak. Ze komen op tijd, maar zijn niet altijd berekenbaar (concentratieproblemen). Assertief op verkeerde momenten (soms blokkades). Weinig individuele aandacht en minimale voorbereiding op bedrijven. Waar job coaches zijn worden leerlingen voorbereid op het huishoudelijk reglement, veiligheidsvoorschriften etc. Goed in sociaal contact. Bedrijven vinden dat leerlingen weinig voorbereid zijn op het werken in het bedrijfsleven. Vakbeheersing, gecombineerd met sociale vaardigheden en klantgerichtheid. De meeste organisaties hebben contacten met scholen, al dan niet via job coaches of vanuit de eigen organisaties. Het lijkt erop dat als er job coaches bij betrokken zijn, het traject verbetert. Het bedrijfsleven wenst afstemming met de overheid (MinOV), dit is nog niet voldoende gelukt. Kwaliteitsbewaking van vakkennis en het werkproces van te voren bespreken en bewaken. De discipline van de leerlingen verbeteren. Meer contact met bedrijven over hun voorwaarden en de begeleiding die ze bieden op het werk. In het bedrijf valt de individuele begeleiding abrupt weg. Suriname zou lid kunnen worden van de CANTA en NTA (Caribische instellingen die kwaliteitsbewaking van vakkennis als taak hebben). 3.6 Potentiële doorstromers De onderstaande tabellen geven een overzicht van geschatte aantallen leerlingen per onderzochte school die met begeleiding terug zouden kunnen keren naar het reguliere onderwijs in schooljaar Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

16 Tabel 15 Aantal leerlingen en percentage potentiële terugkeerders in het VSO School Aantal leerlingen Aantal potentiële terugkeerders Stizona % Thompson % Flora % TJG % Ilse Labadie % De Kans % Totalen % Percentage potentiële terugkeerders Tabel 16 Aantal leerlingen en percentage potentiele terugkeerders in het ETO School Aantal leerlingen Aantal potentiële terugkeerders ETO % ETO % Totalen % Percentage potentiële terugkeerders Tabel 17 Aantal leerlingen en percentage potentiële terugkeerders in het ENO School Aantal leerlingen Aantal potentiële terugkeerders ENO % ENO % ENO % ENO 4 Gegevens ontbreken Totalen % Percentage potentiële terugkeerders Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

17 4 Analyse, conclusie en aanbevelingen 4.1 Inleiding Voor de analyse is gebruik gemaakt van het in figuur 1 afgebeelde curriculaire spinnenweb van Van den Akker (2003). Het spinnenweb beschrijft de tien componenten die van belang zijn voor een evenwichtig curriculum. De tien componenten beschrijven de visie, de leerdoelen en leerinhoud, de leeractiviteiten, de professionaliteit van de leerkracht, de bronnen en materialen, de betrokken groepen leerlingen en ordening daarvan, de leeromgeving, beschikbare tijd en de toetsing. Alle componenten staan met elkaar in verbinding en zijn afhankelijk van elkaar. Voor de analyse van het VSO is daar ondersteuning en zorg aan toegevoegd. Figuur 1 Het curriculaire spinnenweb Per component is, waar mogelijk, een opvallende uitspraak van een of meerdere respondenten weergegeven. Vervolgens worden per component conclusies getrokken op grond van de in het voorgaande hoofdstuk vermelde gegevens, waarna per onderdeel aanbevelingen gedaan worden. Na de laatste component wordt een algemene samenvattende conclusie gegeven. 4.2 Visie Als de school het niet weet, dan ga ik naar het MinOV! Opmerking van een 17-jarige leerling tijdens een van de interviews op scholen. Hoewel het internationale verdrag van Salamanca voor inclusief onderwijs (Unesco, 1994) door Suriname is ondertekend, ontbreekt wetgeving, status en een duidelijke visie op de plaats en rol van het speciaal onderwijs. De overheid voert geen duidelijke regie en levert geen eenduidige richtlijnen voor VSO, waardoor veel instellingen van het speciaal onderwijs geïsoleerd van elkaar en de rest van het onderwijs functioneren. Sommige NGOs en scholen werken wel samen, en geven aan dat

18 bepaalde zorginstellingen en structuren functioneren. De verschillende bureaus en ondersteunende organisaties die functioneren, zouden dat meer in samenhang moeten doen. De partners geven aan een structuur en samenwerking (zowel inhoudelijk als financieel) tussen partners en overheid op prijs te stellen. Ook het bedrijfsleven, dat leerlingen opneemt, zou dergelijke samenwerking willen. Op internationaal niveau zijn er veel initiatieven waar bij aangesloten zou kunnen worden. Zo kan er geleerd worden van en met andere landen, aansluiting gezocht worden bij internationale initiatieven en kwaliteitsborging gegarandeerd worden. Alle betrokkenen geven aan dat programma s lang niet altijd op maat worden aangeboden en vaak niet bepaald wordt op welk niveau een leerling zal uitstromen of doorstromen. Het speciaal onderwijs lijkt niet gericht op terugstroming naar het reguliere onderwijs. Leerlingen geven aan dat ze niet begeleid worden in beroepskeuze of op mogelijke vervolgopleidingen en dus niet voldoende voorbereid worden op wat er na de school gaat gebeuren. Het onderwijs is eerder aanbodgericht dan dat het zoveel mogelijk probeert aan te sluiten bij de leerbehoeften van de leerlingen. Omdat er op de arbeidsmarkt en in de maatschappij als geheel sprake is van diploma-inflatie, worden leerlingen afkomstig uit het speciaal onderwijs vaker uit de arbeidsmarkt gedrukt. Een van de partners merkte op dat vakken vullen bij de supermarkt steeds vaker door lyceumstudenten gebeurt, waar dat voorheen ook een plaats was waar VSO leerlingen geplaatst konden worden. Dit impliceert de noodzaak voor een evenwichtiger verdeling en afstemming van arbeidskansen. Ouders geven aan dat niet op alle scholen een kindvriendelijk klimaat heerst. Partnerorganisaties benadrukken dat het onderwijs meer kindgericht zou moeten zijn en geven aan dat er veel meer aangesloten kan worden op de potenties, talenten en mogelijkheden van de leerlingen. Deze wens komt overeen met de uitspraken hierover in het Surinaams Educatief Plan (SEP) (MinOV, 2002), Sectorplan Onderwijs (MinOV, 2009) en het daarop gebaseerde curriculumraamwerk (MinOV- BEIP/SLO, 2011). Niet alle doelgroepen van het speciaal onderwijs lijken duidelijk omschreven te zijn, wat geleid heeft tot een brede en ondefinieerbare populatie, waar ook leerlingen een plek hebben gevonden waarvan niet zeker is of ze daar thuishoren. Ouders bevestigen dit beeld door op te merken dat er verschillen zijn tussen kinderen met gedragsproblemen en kinderen met leerproblemen, die nu met elkaar in het speciaal onderwijs zijn beland. Aanbevelingen 1. Nemen van de regie door MinOV 2. Vastleggen van een visie, missie en doelstellingen voor het speciaal onderwijs 3. Vastleggen van richtlijnen voor het proces van instroming, doorstroming en uitstroming naar opleidingen en bedrijfsleven 4. Opstellen van selectiecriteria voor een betere determinatie van leerlingen die speciaal onderwijs nodig hebben 5. Determineren huidige populatie en leerlingen die niet in het VSO thuishoren met het oog op het terugleiden naar het reguliere onderwijs of laten uitstromen naar adequaat vervolgonderwijs of banen in het bedrijfsleven 6. Uitvoering geven aan het verdrag van Salamanca door gericht te werken aan onderwijs op maat middels stromingen (tijdelijk verblijf in het speciaal onderwijs en terugstroom naar het regulier onderwijs) 7. Versterken en stimuleren van de samenwerking met partners en afdelingen 8. Aansluiting zoeken bij internationale initiatieven welke gericht zijn op kwaliteitsborging en aansluiten bij de neergelegde visie en doelstellingen 9. Op maat aanbieden van kindvriendelijk en leerlinggericht onderwijs, waarbij aangesloten zou moeten worden bij de mogelijkheden en talenten van leerlingen 10. Opstellen van een manier om leerlingen voor te lichten op het gebied van beroepskeuze, doorleer- en doorstroommogelijkheden 11. Versterken van het imago speciaal onderwijs 12. Voorkomen van diploma-inflatie en versterken van de uitstroommogelijkheden binnen de maatschappij. Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

19 4.3 Leerdoelen en leerinhoud Als ze op hun werk de gebruiksaanwijzing van het gereedschap niet kunnen lezen, dan stopt het werk. Ze zijn assertief op het verkeerde moment en soms hebben ze blokkades. Opmerkingen van een werkgever over de taalvaardigheden van leerlingen. De scholen geven aan dat er meer integratie van praktijk en theorie moet plaatsvinden. Niet alle vakken worden (volledig) aangeboden, terwijl er ook vakken worden aangeboden die tot ballast gerekend kunnen worden. Expressievakken zouden opgenomen moeten worden in het curriculum, zodat meer aandacht bestaat voor creatief denken. Inhoud zou op maat moeten worden aangeboden. Leerkrachten benoemen naast de behoefte aan betere praktijkmogelijkheden, creativiteit en het verhogen van de concentratie van leerlingen. Ouders en leerlingen geven aan dat er in een aantal gevallen geen duidelijke onderwijsdoelen zijn en dat er niet altijd sprake is van een divers samengesteld vakkenpakket. Soms zijn ouders niet zeker van het niveau dat aan de kinderen wordt aangeboden. Ze merken op dat alle leerlingen dezelfde lesstof krijgen in plaats van dat er differentiatie plaatsvindt. Er kunnen geen vakken gekozen worden. Ouders vinden dat het vakkenpakket te eenzijdig op vakkennis is gericht, terwijl sociale vaardigheden en bijvoorbeeld het om kunnen gaan met en kunnen uiten van emoties ook belangrijk zijn. Leerlingen geven aan dat ze naast de instrumentele vakken als taal en rekenen, vooral praktijkvakken belangrijk vinden. Deze overtuiging wordt door de leerkrachten en bedrijven gedeeld. Graag zouden de leerlingen ook lichamelijke opvoeding, andere talen en ICT in het curriculum opgenomen zien worden. Zowel leerkrachten en leerlingen geven aan dat taal en rekenen/wiskunde moeilijk zijn en meer aandacht zouden behoeven. De beheersing van het Nederlands en rekenen wordt vooral door de bedrijven en leerkrachten als een groot probleem gezien. Zij zijn matig tot niet tevreden over de beheersingsgraad van deze vakken. Engels wordt door de bedrijven als slecht beheerst gezien, maar zij vinden het belang van dit vak, in vergelijking met het belang van Nederlands en rekenen, minder belangrijk. Het beheersen van algemeen vormende competenties wordt door leerkrachten en bedrijven over het algemeen van groot belang geacht. De respons van bedrijven was op een aantal items niet voldoende om deze in percentages uit te drukken. Bedrijven hebben aangegeven over die items geen mening te hebben. Leerkrachten scoren hoog op het belang van alle competenties, voor bedrijven geldt dat een aantal items in het oog springt. Zelfreflectie, creatief denken, samenwerken, motivatie en georganiseerd werken worden door de bedrijven erg belangrijk geacht, gevolgd door doorzettingsvermogen en assertiviteit. Minder, maar nog steeds belangrijk, worden ontwikkelingsdrang, oplossingsgerichte instelling, informatieverzameling en verwerken, kunnen Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

20 onderzoeken en ICT vaardig zijn gevonden. Opvallend is dat zowel de bedrijven als de leerkrachten het beheersen van creatief denken van de leerlingen hoog beoordelen, maar het oplossingsgericht handelen als laag. Dit doet vermoeden dat creatief denken niet in verband gebracht wordt met oplossingsgericht handelen, maar anders wordt geïnterpreteerd. Opvallend bij de beoordeling van de beheersingsgraad is, dat leerlingen over het algemeen een bijzonder positief beeld van de beheersing hebben: alle items worden hoog gewaardeerd, het item zelfbewustzijn zelfs met 94%. Hun leerkrachten en bazen zijn echter een stuk minder tevreden. Deze discrepantie is opvallend en zegt iets over het zelfreflecterend vermogen van de leerlingen en de mate waarin ze hierin opgeleid zijn. Leerkrachten zijn het minst tevreden over de metacognitieve vaardigheden (kritisch kunnen denken, kunnen onderzoeken, kunnen plannen en probleemoplossend kunnen denken) door hun leerlingen. De bedrijven vinden doorzettingsvermogen, assertiviteit, respect voor zichzelf en anderen, informatie verzamelen en verwerken, kunnen onderzoeken en georganiseerd en netjes werken zwak. Leerkrachten en bedrijven beoordelen de beheersing van zelfreflectie, ontwikkelingsdrang en ICT vaardig zijn ongeveer gelijk (minder dan 10% verschil). Grotere verschillen (meer dan 30%) zijn te vinden bij doorzettingsvermogen, assertiviteit, oplossingsgerichte instelling, respect voor jezelf en anderen, samenwerken, kritisch kunnen denken, belangstelling hebben en motivatie. Verder is opvallend dat het beheersen van de metacognitieve vaardigheden (van informatie verzamelen tot netjes en georganiseerd werken) door leerkrachten lager wordt beoordeeld dan door de bedrijven, terwijl belangstelling hebben en motivatie door de bedrijven relatief positief worden beoordeeld (50%). Dit duidt erop dat leerlingen in het VSO moeite hebben met het leren leren in de meer theoretisch en disciplinaire omgeving van de school, maar in de wereld van werk gemotiveerder zijn en meer belangstelling hebben dan als ze zich op school bevinden. Uit de interviews blijkt dat het beheersen van sociale vaardigheden door de bedrijven als uiterst belangrijk wordt geclassificeerd, evenals klantgerichtheid, discipline en concentratie. Ook instrumentele vaardigheden als taal en rekenen worden als belangrijk gezien. Voor al deze vaardigheden geldt dat ze versterkt zouden moeten worden. Veelal zit het met de vakkennis wel goed, hoewel ook daarvan gevonden wordt dat er kwaliteitsborging moet plaatsvinden. De meeste instellingen geven aan een combinatie van vakkennis en algemene competenties belangrijk te vinden. De partners merken op dat leerinhouden niet zijn vastgesteld en het curriculum aan de individuele scholen worden overgelaten. In een aantal gevallen worden daar gedateerde programma s voor gebruikt. Niveaustandaards lijken te ontbreken. Naast praktijkleren ziet men graag ook een combinatie van vakinhouden en algemeen vormende competenties. Daarbij noemt men specifiek dat leerlingen moeten leren in zichzelf te geloven, netjes georganiseerd moeten leren werken en moeten leren zelf initiatief te nemen. Aanbevelingen 1. Ontwikkelen van een gedifferentieerd, relevant en samenhangend curriculum met creatieve vakken, ICT en bewegingsonderwijs en aandacht voor algemeen vormende competenties. In het curriculum moet rekening gehouden worden met leerlingen die zullen doorstromen naar de arbeidsmarkt en leerlingen die (begeleid) terug kunnen stromen naar het reguliere onderwijs. Aansluiting bij het curriculum van het toekomstige basisonderwijs is voor de laatste groep van belang. 2. Inventariseren van bestaande programma s 3. Leren van en aansluiten bij deze bestaande goede initiatieven 4. Maken van keuzes in het huidige aanbod en schrappen van ballast (afhankelijk van de opleiding) 5. Aandacht besteden aan algemeen vormende competenties 6. Opzetten en uitvoeren van een onderzoek om na te gaan waarom leerkrachten/bedrijven en leerlingen zo n andere beleving hebben van de beheersing van algemeen vormende competenties (met name zelfreflectie en zelfbewustzijn zouden bekeken moeten worden in dit kader, evenals de leeractiviteiten en leeromgeving: hoe krijgen de competenties in de praktijk vorm binnen het onderwijs?) Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

21 7. Stimuleren van het meer aandacht besteden aan metacognitieve vaardigheden (het leren leren) 8. Betrekken van het bedrijfsleven kan sterker betrokken worden bij het samenstellen van het leerprogramma, om beter aan te sluiten bij de gewenste competenties 9. Uitbreiden van praktijkmogelijkheden om het onderwijsprogramma minder theoretisch te maken 10. Creëren van meer uniformiteit en afstemming tussen de programma s van aansluitend onderwijs en de arbeidsmarkt. 4.4 Leeractiviteiten Een schoonmaakster, dat willen we! Antwoordden de leerlingen van een van de scholen op de vraag wat voor leeractiviteiten ze graag zouden willen. Er verder op ingaand bleek dat de leerlingen vonden dat ze veel te vaak de school als leeractiviteit moesten schoonmaken. Scholen en partners geven aan graag praktischer invulling te geven aan het onderwijs, waarbij ook de omgeving van de school benut zou kunnen worden (bijvoorbeeld educatieve tochten etc.). Alternatieve nieuwe werkmethoden moeten daarbij niet geschuwd worden. Meer aandacht kunnen geven in de diepte en werken vanuit samenhang worden ook belangrijk gevonden. Stage en leerwerktrajecten zouden verder uitgebouwd en effectiever benut kunnen worden. Ook wordt het inzetten op ICT in het onderwijs genoemd, waarbij ouders aangeven dat de voorzieningen op school soms minder goed zijn dan thuis. Juist moderne ICT middelen bieden de mogelijkheid onderwijs op maat te bieden en op een meer activerende manier leerlingen te benaderen. Een partner geeft aan dat het onderwijs zinvol en minder saai moet worden. Wat betreft leeractiviteiten betekent dit, dat activiteiten meer activerend en uitdagender zouden moeten worden. Algemeen vormende competenties zouden bij zoveel mogelijk leeractiviteiten een plaats moeten krijgen. Ook is het belangrijk leerlingen voor te bereiden op zelfstandig functioneren. Burgerschap, zelfstandig kunnen wonen en zelfredzaamheid zouden een plek moeten krijgen in het onderwijsprogramma. Aanbevelingen 1. Stimuleren van het praktischer invullen van de leeractiviteiten 2. Aansluiten bij de onderwijsvernieuwingen die door het ministerie worden ingezet, waarbij activerende didactiek en meer activerende werkvormen aandacht krijgen (MinOV-BEIP en MinOV-Progress trainingen, invoering SWP) 3. Incorporeren van algemeen vormende competenties in de leeractiviteiten 4. Inzetten op meer gebruik van moderne media (ICT) 5. Aanbieden van modules gericht op zelfstandigheid en zelfredzaamheid 6. Uitbreiden van mogelijkheden voor stages en leerwerktrajecten. Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79

22 4.5 De rol van de leerkracht In zijn groep blinkt mijn zoon uit, maar de juffrouw heeft geen tijd voor hem en ze weet niet wat ze met hem aan moet. Opmerking van een ouder over de ondersteuning van haar zoon door een leerkracht. Schoolleiders geven aan dat niet alle leerkrachten deskundig zijn. Ouders zeggen dat zij graag een persoonlijker contact met leerkrachten zouden willen onderhouden. Daarnaast maken zij zich zorgen over het feit dat leerkrachten niet voldoende differentiëren, dus elke leerling dezelfde lesstof voorschotelen. Dit wordt ondersteund door de schoolhoofden die aangeven dat vakken op andere manieren gegeven zouden kunnen worden en dat onderwijs meer op maat en praktischer verzorgd moet worden. Alle respondenten vinden dat leerkrachten voor speciaal onderwijs een daarop toegespitste opleiding zouden moeten krijgen. Deze opleiding voor speciaal onderwijs was er in het verleden wel, maar is opgeheven. Opvallend is dat leerkrachten de vragen over de gewenstheid van aandacht voor houdingen vooral beantwoorden vanuit disciplinair en orde oogpunt: 74%. De richting die de overheid in haar beleidsstukken aangeeft, gaat juist uit van versterking van algemeen vormende competenties als leren te leren, burgerschap, opbouwen van gezonden relaties etc. Uit de eenzijdige beantwoording van de vragen door leerkrachten kan geconcludeerd worden dat bijscholing op het gebied van het aanleren en stimuleren van algemeen vormende competenties noodzakelijk is. Aanbevelingen 1. Opzetten van een gedegen opleiding voor leerkrachten speciaal onderwijs komen 2. Aanbieden van deskundigheidsbevordering voor de huidige groep docenten in het speciaal onderwijs, enerzijds op grond van door hun gewenste bijscholing, anderzijds op grond van een tevoren bepaald kwalitatief hoogwaardig programma voor speciaal onderwijs leerkrachten 3. Inzetten op differentiëren, praktische werkvormen en diagnostisering 4. Ondersteunen van leerkrachten om hun eigen rol en kwaliteiten te versterken en van daaruit het pedagogische klimaat te versterken 5. Bevorderen van het aanleren van algemeen vormende competenties. 4.6 Bronnen en materialen Het lesmateriaal komt van het MinOV maar ook van wie daar maar iets aan toe te voegen heeft. Opmerking van een schoolhoofd over het lesmateriaal. Scholen geven aan dat als er gewerkt wordt met methodes, het vaak gaat om boeken uit het GLO. Hierdoor is het risico groot dat het niveau van de leerling niet uitstijgt boven dat niveau, terwijl op grond van de inclusief onderwijs gedachte leerlingen juist zoveel mogelijk terug zouden moeten stromen naar het reguliere onderwijs. Er zou eerder gedacht moeten worden aan stromingen, gericht op terugstroom naar regulier algemeen onderwijs of doorstroom naar regulier vervolgonderwijs of de arbeidsmarkt. De GLO methodes zijn niet geschreven op de doelgroep in het VSO en zullen dan ook Naar een curriculum voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO) draft /79