Werkt u al aan mantelzorg?

Transcriptie

1 Werkt u al aan mantelzorg? Tegenwoordig vinden we het belangrijk dat zoveel mogelijk mensen participeren in de maatschappij. Eén van de manieren om dit te doen is door arbeid te verrichten. Tegelijkertijd is een andere trend gaande: er wordt meer en meer een beroep op mensen zelf gedaan om eerst voor zichzelf en de sociale omgeving te zorgen, om zo de druk op de professionele zorg te verlagen (zie figuur 1). Wanneer iemand zorgt voor iemand uit de sociale omgeving, zoals een partner, familie, vrienden of buren, dan wordt dit mantelzorg genoemd. Het is zorg waaraan iemand zich uit liefde, vriendschap, verbondenheid, betrokkenheid en plichtsgevoel niet wil of kan onttrekken. Mantelzorg gaat verder dan gebruikelijke zorg, zoals het opvoeden van een kind of het verzorgen van een partner met griep. Mantelzorg kan zwaar op iemand drukken. Zeker als de mantelzorger ook een betaalde baan heeft. Naast het zorgen voor de ander willen mantelzorgers ook blijven participeren in de maatschappij. Om te voorkomen dat mantelzorgers overbelast raken en zelf zorgvragers worden, is het nodig hen te ondersteunen in hun zorgtaken. Wat kunt u verwachten in deze handreiking? Deze handreiking gaat over de ondersteuning aan mantelzorgers in Drenthe. Specifiek gaat het over wat werkgevers kunnen doen om mantelzorgers te ondersteunen. Veel mantelzorgers hebben naast hun zorgtaken een betaalde baan. Eén op de acht werknemers combineert mantelzorgtaken met arbeid. Bijna de helft van deze werkende mantelzorgers voelt zich overbelast en ervaart problemen met het combineren van zorg en arbeid. Werkende mantelzorgers kunnen verschillende hulpbronnen aanboren: hun eigen omgeving, hun werkgever, de gemeente en vrijwilligersorganisaties. Op landelijk niveau is er wet- en regelgeving die raakt aan al deze bronnen. Daarom behandelt deze handreiking eerst de wet- en regelgeving. Daarna gaan we kort in op wat een mantelzorger zelf kan doen om overbelasting te voorkomen. Tot slot geven we in deze handreiking tips aan werkgevers met betrekking tot de vragen: wat kunnen ze doen voor werk nemers die mantelzorger zijn en waarom zouden ze dat moeten doen? 1

2 Welke vragen zijn er? Werkt u al aan mantelzorg?...1 Wat kunt u verwachten in deze handleiding?...1 Mantelzorg, wat houdt dat in?...3 Wat is mantelzorg?...3 Wat speelt er in Nederland?...3 Wat speelt er in Drenthe?...4 Wat speelt er nu in Drenthe?...4 Wat speelt er in de toekomst?...5 Welke wet- en regelgeving is er rondom mantelzorg?...6 Wat kunnen mantelzorgers zelf doen?...7 Wat is respijtzorg?...7 Welke andere hulpmiddelen zijn er?...7 Hoe kunnen werkgevers mantelzorgers ondersteunen?...8 Wat kunnen werkgevers op de werkvloer doen?...9 Wat kunnen werkgevers buiten de werkvloer doen?...9 Wat wil de Drentse werknemer?

3 Mantelzorg, wat houdt dat in? Wat is mantelzorg? Als het over mantelzorgers gaat, worden verschillende definities gehanteerd. In elk geval gaat het om: Niet-gebruikelijke zorg Niet-professionele zorg Zorg aan naasten, zoals familie, vrienden en buren Daarnaast is een veelgebruikte afbakening dat de zorg voor meer dan acht uur per week en/of minimaal drie maanden verleend wordt. In de rest van deze handreiking wordt ook uitgegaan van die afbakening. Gaat het specifiek over werkende mantelzorgers, dan wordt vaak het gegeven gebruikt dat één op de acht werknemers mantelzorger is. Dit betreft mantelzorgers tussen de 18 en 65 jaar oud, die minimaal acht uur per week en/of minimaal drie maanden lang mantelzorg verlenen. Het is bekend dat een aantal mantelzorgers minder gaan werken om zo hun mantelzorgtaken te kunnen blijven uitvoeren. Daarom wordt ook wel uitgegaan van het gegeven dat 71 procent van de mantelzorgers minimaal één uur in de week werkt. Beide definities leiden uiteraard tot verschi llende inschattingen van het aantal werkende mantelzorgers. In deze handreiking gaan we uit van beide gegevens, zodat een genuanceerd beeld naar voren komt. Precieze aantallen zijn niet te geven. Zelfs met een voorzichtige schatting is duidelijk dat er sprake is van grote aantallen werkende mantelzorgers. Wat speelt er in Nederland? Van alle mantelzorgers tussen 18 en 65 jaar in Nederland heeft 71 procent een betaalde baan (van minstens één uur per week). Gemiddeld besteden zij 17 uur per week aan mantelzorgtaken. Bijna de helft van deze werkende mantelzorgers voelt zich overbelast en ervaart problemen in het combineren van werk en zorg. Iets meer dan de helft (55 procent) maakt mantelzorgtaken bespreekbaar op het werk. In 2007 zijn tussen de en werkende mantelzorgers geminderd of tijdelijk of definitief gestopt met werken. Organisaties waar veel vrouwen of ouderen werken hebben het meest te maken met mantelzorgers. Dit komt omdat vrouwen vaker dan mannen mantelzorger zijn (61 procent van de gevallen). Hetzelfde geldt voor ouderen. Bijna de helft van de mantelzorgers is tussen de 45 en 65 jaar. Deze leeftijdscategorie verricht naast de zorg voor het gezin en het werk vaak mantelzorgtaken voor de ouders (de zogenaamde sandwich-generatie). Om zorg en arbeid te combineren leveren werkende mantelzorgers vooral vrije dagen in (30 procent). Daarnaast maakt 26 procent gebruik van kortdurend zorgverlof. Onbetaald langdurig verlof wordt nauwelijks gebruikt. Gaan we uit van het gegeven dat één op de acht werknemers mantelzorger is, dan spreken we over ongeveer een miljoen werkende mantelzorgers in heel Nederland. 3

4 Highlights Tussen de 1 miljoen en 1.8 miljoen werkende mantelzorgers Tussen de en mantelzorgers gestopt met werken door hun mantelzorgtaken Iets meer dan de helft van de werkende mantelzorgers voelt zich overbelast Bijna de helft van de werkende mantelzorgers bespreekt hun mantelzorgrol niet op werk Wat speelt er in Drenthe? Om een indruk te geven van de Drentse situatie zijn de landelijke gegeve ns vertaald naar de Drentse gemeenten. Wat speelt er nu in Drenthe? Uitgaande van het gegeven dat één op de acht werknemers mantelzorger is, wordt in tabel 1 per gemeente uitgerekend hoeveel werkende mantelzorgers er zijn. Tabel 1: aantal werkende mantelzorgers per gemeente (1 op 8) 2010 Werkzame beroepsbevolking* Aantal werkende mantelzorgers** Aa en Hunze Assen Borger-Odoorn Coevorden Emmen Hoogeveen Meppel Midden-Drenthe Noordenveld Tynaarlo Westerveld De Wolden * Bron: Statline CBS. Personen (15 tot 65 jaar) die in Nederland wonen en betaald werk hebben van twaalf uur of meer per week. **Afgerond op 100-tallen. 4

5 In tabel 2 zijn de resultaten berekend uitgaande van het gegeven dat 71 procent van de mantelzorgers één uur of meer per week werkt 1. Tabel 2: aantal werkende mantelzorgers per gemeente (71 procent) 2011 Inwoners (18 65 jaar) Mantelzorgers* Aantal werkende mantelzorgers* Aa en Hunze Assen Borger-Odoorn Coevorden Emmen Hoogeveen Meppel Midden-Drenthe Noordenveld Tynaarlo Westerveld De Wolden *Afgerond op 100-tallen. Zoals gezegd zijn dit twee uiterste schattingen. Hoe dan ook, het gaat steeds om duizenden mensen! Wat speelt er in de toekomst? In de toekomst zal dit aantal alleen maar toenemen. De dubbele vergrijzing (én meer ouderen én een langere levensverwachting) zorgt ervoor dat er een steeds groter beroep op zorg gedaan zal worden. Gecombineerd met de tendens dat we steeds langer thuis willen wonen en we een minder groot beroep op de professionele zorg kunnen doen, is de schatting dat in 2030 de behoefte aan mantelzorg met 8 procent is gestegen. Daarbij komt ook dat we langer moeten doorwerken. Door dit alles stijgt het aantal werkende mantelzorgers van 1 op de 8 naar 1 op de 4 werknemers! Highlights Gemeente Westerveld heeft het minst aantal werkende mantelzorgers: tussen de en Gemeente Emmen heeft de meeste werkende mantelzorgers: tussen de en In de toekomst wordt waarschijnlijk 1 op de 4 werknemers mantelzorger 1 In Drenthe zijn in mantelzorgers van 18 tot 65 jaar die minimaal acht uur per week en/of minimaal drie maanden lang zorgen. Op een totale bevolking van (2008) van 18 jaar en ouder is dit 19.4 procent. In tabel 2 is per gemeente deze 19.4 procent van de totale bevolking van 18 jaar tot 65 jaar genomen. Zo is per gemeente een schatting gemaakt van hoeveel mantelzorgers er zijn. Gemiddeld w erkt 71 procent van de mantelzorgers minimaal één uur per w eek. Zo is per gemeente het aantal werkende mantelzorgers uitgerekend. 5

6 Welke wet- en regelgeving is er rondom mantelzorg? In Nederland is er geen specifiek beleid voor werkende mantelzorgers. Sinds erkent de overheid wel het recht op maatschappelijke participatie van de mantelzorger (VWS 2001 en 2005) en beschouwt ze mantelzorgers als taakcombineerders. Hierdoor kunnen ze gebruik maken van de regelingen die vallen onder de Wet Zorg en Arbeid Via indicatiestelling van de zorgvrager zijn er verschillende mogelijkheden voor mantelzorgers: Indicatiestellers kunnen werkwensen van mantelzorgers in hun overwegingen betrekken. Respijtzorg (de zorg aan een zorgbehoevende met als doel om diens mantelz orger(s) te ontlasten en vrijaf te geven) is bij de indicatiestelling AWBZ indiceerbaar onder de functie Begeleiding. Flexibiliteit is belangrijk om arbeid en zorg te combineren. Er zijn verschillende mogelijkheden: De Wet Arbeid en Zorg 2001 bepaalt dat werknemers die langer dan een jaar in dienst zijn een flexibel werkarrangement kunnen vragen passende bij hun persoonlijke omstandigheden. Een werkgever is verplicht een verzoek in dit kader op redelijke wijze te behandelen, maar ze hebben het recht te weigeren wanneer dit in het belang van de organisatie is. Mantelzorgers kunnen gebruik maken van het recht op deeltijd werken. Er zijn verschillende verlofregelingen gebundeld in de Wet Arbeid en Zorg 2001: o o o Calamiteitenverlof; Kortdurend zorgverlof; Langdurig zorgverlof. Andere verlofmogelijkheden kunnen uit de Levensloopregeling gefinancierd worden. De mogelijkheden tot financiële compensatie zijn door maatregelen van het kabinet beperkt: Het persoonsgebonden budget (via AWBZ), wanneer er een verblijfsindicatie is. De Wet Werk en Bijstand biedt de mogelijkheid om onder bepaalde voorwaarden tijdelijke ontheffing van de sollicitatieplicht te bieden aan werkloze en gedeeltelijk arbeidsgeschikte mantelzorgers. Mij is onduidelijk hoe dit zal zijn bij de Wet Werk naar Vermogen. Voor mensen met een WIA- of WW-uitkering is een mantelzorgforfait ingesteld. Het kalenderjaar waarin mantelzorg is verleend telt mee als een half jaar arbeidsverleden. Naast bovengenoemde wet- en regelgeving is er de Wet Poortwachter 2003, die werkgevers aanzet om strenger toe te zien op de aanpak van ziekte en re-integratie. Highlights Geen specifieke wetgeving voor mantelzorgers. Wetten waar mantelzorgers wel onder vallen zijn: Wet Zorg en Arbeid AWBZ Wet Werk en Bijstand WIA en WW Wet Poortwachter Wet Werk naar Vermogen 6

7 Wat kunnen mantelzorgers zelf doen? Mantelzorgers die merken dat zij overbelast raken, kunnen zelf verschillende stappen ondernemen om dit te voorkomen. Hiervoor is belangrijk dat zij weten dát ze mantelzorger zijn en dat er hulpmiddelen zijn waar zij aanspraak op kunnen maken! Helaas beseffen veel mantelzorgers niet dat ze mantelzorger zijn en doen zij onvoldoende beroep op mogelijkheden ter ontlasting van de zorg. Mantelzorg zien zij als 'iets dat je gewoon doet'. Bewustwording op gang brengen bij mantelzorgers is daarom een belangrijke eerste stap in het voorkomen van overbelasting. Wat is respijtzorg? Mantelzorgers die overbelast zijn of dreigen overbelast te raken, kunnen allereerst hun eigen omgeving, zoals familie, vrienden en buren aanspreken. Bijvoorbeeld: een broer van de mantelzorger neemt even de zorgtaken over, zodat de mantelzorger even een kopje thee kan drinken bij haar vriendin. Wanneer de eigen omgeving niet (voldoende) kan bijdragen, dan komen andere partijen in beeld. Denk hierbij aan vrijwilligersorganisaties, professionele hulporganisaties en de gemeentelijke voorzieningen. Om de zorg tijdelijk over te laten nemen, kunnen mantelzorgers respijtzorg vragen. Dit is zorg die door professionals of vrijwilligers wordt geboden aan de zorgvrager en tevens de mantelzorger ontlast. Respijtzorg is te regelen via: Vrijwilligerszorg aanvragen kan via een Contactpunt mantelzorg of Steunpunt mantelzorg bij mantelzorgers in de buurt. De hulp wordt door vrijwilligers geboden. AWBZ-zorg aanvragen kan via Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ). Huishoudelijke zorg aanvragen kan via de gemeente. Voor vrijwilligerszorg is geen indicatiestelling nodig, voor de andere vormen wel. Welke andere hulpmiddelen zijn er? Naast vervangende zorg hebben mantelzorgers soms ook extra vergoedingen, hulpmiddelen en vervoer nodig. De extra kosten kunnen (deels) worden gedekt door: Het mantelzorgcompliment Een Persoonsgebonden Budget Aftrek via de belasting Bijzondere bijstand Tegemoetkoming gehandicapt kind (TOG) Wet tegemoetkoming chronisch zieken en gehandicapten (Wtcg) Zorgverzekering Hulpmiddelen kunnen worden aangevraagd via de thuiszorgwinkel. Vervoer met bijvoorbeeld een regiotaxi verloopt via de gemeente. 7

8 Highlights Mantelzorgers kunnen zelf ondersteuning vragen bij hun directe omgeving, de gemeente en (vrijwilligersorganisaties) voor: Respijtzorg Financiële hulp Hulpmiddelen Vervoer Hoe kunnen werkgevers mantelzorgers ondersteunen? Wat kunnen werkgevers op de werkvloer doen? Werkende mantelzorgers ervaren verschillende problemen in het combineren van arbeid en zorg. Ze ervaren vaak een tekort aan tijd, wat kan resulteren in overbelasting. Zorgtaken kunnen er ook voor zorgen dat mensen hun werk niet meer kunnen do en zoals eerder. Minder werken, stoppen met werken en inkomensderving zijn daarvan de mogelijke gevolgen. Ook komt het voor dat mantelzorgers wel willen werken, maar niet kunnen vanwege te intensieve mantelzorgtaken thuis. Werkende mantelzorgers hebben allereerst een betrouwbare en dekkende opvang voor de zorgvrager nodig gedurende de tijden dat zij werken. Daarnaast hebben zij behoefte aan flexibiliteit op het werk. Soms is financiële compensatie ook belangrijk om de extra gemaakte zorgkosten te dekken of hulp te regelen. Zowel werkgevers als werknemers spelen een rol in het realiseren van verlof. Een probleem rondom mantelzorg op de werkvloer laat zich goed verwoorden in de uitspraak: De werkgever ziet het niet en de mantelzorger zegt het niet. Werkgevers zijn vaak niet bekend met (bovenstaande) wet- en regelgeving voor mantelzorgers. Een aantal voorbeelden van maatregelen die werkgevers kunnen nemen om mantelzorgers te helpen zorg en arbeid te combineren zijn: Flexibele begin- en eindtijden Thuis- en telewerken Deeltijd werken Zelfroosteren Gemaksdiensten/persoonlijke dienstverlening Levensfasegericht personeelsbeleid Duobanen Gecomprimeerde werkweek CAO á la carte Thermometer Trainen in het bespreekbaar maken van mantelzorg Voor wat hoort wat (vrijgenomen uren later inhalen) Op 20 mei 2010 sloten de vakcentrales FNV, CNV en MHP een convenant waardoor mantelzorg een gesprekspunt wordt bij CAO-onderhandelingen. 8

9 Wat kunnen werkgevers buiten de werkvloer doen? Naast direct werk-gerelateerde ondersteuning, kunnen werkgevers mantelzorgers ook op andere wijze ondersteunen. Werkgevers kunnen bijvoorbeeld helpen bij de zoektocht van mantelzorgers naar hulp, ondersteuning, hulpmiddelen, respijtzorg en financiële compensaties. Mantelzorgers ervaren het zoeken naar hulp vaak als tijdrovend en belastend. Werkgevers die hierbij hulp bieden, helpen niet alleen de mantelzorger maar ook zichzelf. Een ontlaste mantelzorger presteert beter op het werk. Uit een onderzoek onder ongeveer 500 werknemers in Drenthe blijkt dat oplossingen in het combineren van zorg en arbeid met name worden gezocht in flexibele arbeidsvoorwaarden. Wat wil de Drentse werknemer? Van de Drentse werkgevers stelt 86 procent flexibele arbeidsvoorwaarden ter beschikking voor werknemers met zorgtaken. Zij bieden oplossingen waaraan werknemers het meest behoefte hebben, zoals: Tijdsordening (indelen eigen tijd); Flexibele begin- en eindtijden; Werken in deeltijd; Zelfroosteren; Thuis- en telewerken. Een belangrijk aandachtspunt is dat de ondersteuning thuis goed geregeld moet zijn als de mantelzorger aan het werk is. Flexibele werktijden kunnen hierbij helpen: mantelzorgers kunnen dan beter afstemmen met bijvoorbeeld familie of vrienden. Als werkgever kunt u mantelzorgers er ook op wijzen dat de gemeente bij kan springen, bijvoorbeeld door respijtzorg aan te bieden. Zowel werkgevers als mantelzorgers hebben baat bij goed mantelzorgbeleid op de werkvloer. Mantelzorgers raken minder snel overbelast en zullen meer plezier beleven aan hun werk. Werkgevers krijgen in ruil voor goed mantelzorgbeleid meer tevreden, gemotiveerde en energieke werknemers terug. Een win-win situatie! Highlights Als werkgever kunt u op verschillende manieren werkende mantelzorgers ondersteunen. Belangrijke aandachtspunten zijn: Weet wie een mantelzorger is Weet wat mogelijk is binnen de wet- en regelgeving Ondersteun mantelzorgers niet alleen op het werk, maar ook in de thuissituatie 9

10 Gebruikte bronnen Oudijk, D. et al. (2010). Mantelzorg uit de doeken. SCP, Den Haag. Visser, G. en Morée, M. (2007). Mantelzorg en arbeid. Facts en trends. Expertisecentrum Informele Zorg, Utrecht. Visser, de S., Engelen, M. en Janssens, M. (2009). Werken en zorgen in Drenthe. Taakcombinatie en tijdbeleid in het Drentse bedrijfsleven. Research voor Beleid, Zoetermeer. Geraadpleegde internetsites (zomer 2011 geraadpleegd): Colofon 2010 STAMM CMO STAMM CMO is het kenniscentrum en adviesbureau voor de sociale sector in en buiten Drenthe. Voor meer informatie of advies over mantelzorg, mantelzorg en arbeid of wet- en regelgeving rondom mantelzorg kunt u terecht op Tekst: Erwin Matijsen Redactie: Marja Janssens STAMM CMO Eemland 5b Postbus AZ Assen T: E: info@stamm.nl 10