RELIGIE & MORAAL zusjes of geliefden?

Transcriptie

1 RELIGIE & MORAAL zusjes of geliefden? Student: Jac de Groot Studentnummer: Datum: 24 december 2010 Docent: Dr. H. Tieleman Vak: Godsdienstige veranderingen in Nederland (GG-DK ) 1

2 Inhoud Inleiding... 3 Wat is religie en wat is moraal?... 4 Wat is religie?... 4 Wat is moraal?... 4 Religie, moraal en elkaars beïnvloeding Moraal wordt religie Religie wordt moraal... 7 Conclusie... 8 Bronvermelding... 9 Boeken... 9 Internet

3 Inleiding De titel religie en moraal, zusjes of geliefden? heb ik gekozen om de vraag of religie en moraal losse elementen, of aan elkaar gerelateerde elementen zijn, te beantwoorden. De probleemstelling die ik in dit essay wil behandelen luidt als volgt: Hoe verhouden religie en moraal zich tot elkaar? In de huidige Nederlandse samenleving lijkt het soms of burgers proberen de moraal los te koppelen van de vroeger algemeen aangenomen religie. Tevens wordt geprobeerd een nieuwe moraal te verkrijgen, die niet specifiek aan één religie gebonden is, maar die wel door de samenleving gedragen wordt. Om te onderzoeken hoe religie en moraal zich verhouden ga ik eerst kort in op wat religie is, vervolgens ga ik in op wat moraal is. Ten tweede wil ik kijken naar de manier waarop religie en moraal elkaar beïnvloeden. Ten derde wil ik op grond van het eerste en het tweede punt met de conclusie komen hoe religie en moraal zich tot elkaar verhouden. Waar mogelijk probeer ik ook de Nederlandse situatie in kaart te brengen. 3

4 Wat is religie en wat is moraal? Wat is religie? De Christelijke Encyclopedie (uitgave 2005) beschrijft dat religie etymologisch afstamt van het Latijnse woord religare, dat vertaald wordt met verbinden. 1 Vervolgens schrijft de Christelijke Enyclopedie dat er onderscheid gemaakt wordt tussen het heilige en het profane (seculier) als beslissend criterium. Een mens voelt zich verbonden met een heilige werkelijkheid en geeft in doen en laten antwoord op dit heilige 2. Dit heilige kan alles zijn: van een animistische natuurgodsdienst tot en met een monotheïstische godsdienst of een godloze zingeving. In de religie zijn een aantal structuurelementen te vinden, die in meerdere of mindere mate overal terugkomen: een dragend verhaal of mythe, media van ontmoeting met het heilige, een zede, de cultus en de riten. 3 Wikipedia (ik had even geen andere encyclopedie ter beschikking) beschrijft op de pagina over religie in de eerste regels religie als volgt: Onder religie (van het Latijn religio) wordt gewoonlijk een van de vele vormen van zingeving, of het zoeken naar betekenisvolle verbindingen, verstaan, waarbij meestal een hogere macht of opperwezen centraal staat. In bredere zin duidt het woord 'religie' op een algemenere vorm van spiritualiteit, gevoelens, gedachten met betrekking tot de zin van het leven. Deze religiositeit kan al dan niet beschouwd worden in relatie tot een macht, of manifestaties van een macht, of een (bewust) niet nader gedefinieerd beginsel, essentie of entiteit. 4 De Christelijke Encyclopedie noemt hier een zede als kenmerk van een religie. Dit lijkt de moraal te zijn. De Christelijke Encyclopedie veronderstelt de moraal (zede) als onderdeel van een religie. Wikipedia laat de link met de manier van leven in de eerste definitie weg. Wat is moraal? Andere bekende woorden die gebruikt worden als synoniem voor het woord moraal zijn ethiek en zede. Dr. G.C. de Kruijf zegt het volgende over ethiek: Ethiek kunnen we definiëren als de rationele reflectie op het menselijk leven onder moreel gezichtspunt, dat wil zeggen: hoe menselijke gedragingen, gewoonten en beslissingen in het licht van de begrippen goed en kwaad gesteld kunnen worden wat als goed of kwaad benoemd wordt, is dat ook goed? 5 In de moraal gaat het dus om de vraag wat is goed en wat is fout handelen? Hoe wordt consensus in een samenleving bereikt over wat goed en wat fout is? De Christelijke Encyclopedie stelt dat niet alleen vragen over goed en fout bij de moraal horen, maar ook economisch handelen met termen als efficiënt en inefficiënt, mooi en lelijk als begrippen bij de kunst en bij juridisch komen de termen wettig en onwettig naar voren. 6 1 Harinck, G., Christelijke Encyclopedie, Uitgeverij Kok, Kampen, 2005, deel III, p Idem 3 Idem 4 (bezocht op 24 december 2010) 5 Kruijf, dr. G.C. de, Christelijke Ethiek, Uitgeverij Meinema, Zoetermeer, 1999, p Harinck, G., Christelijke Encyclopedie, Uitgeverij Kok, Kampen, 2005, deel I, p

5 De Nederlandse filosoof Herman Philipse stelt in het Atheïstisch Manifest dat het een kenmerk van morele normen en waarden is, dat zij pretenderen te gelden voor alle mensen. 7 Even verderop in hetzelfde boek behandelt hij een tweetal modellen voor consensus over moreel handelen. Het eerste is het funderingsmodel en het tweede het evolutionaire rechtvaardigingsmodel. Het funderingsmodel gaat over termen als goed en fout. Goed en fout zijn vaststaande grootheden en dat kan ook niet veranderd worden. Het evolutionaire rechtvaardigingsmodel gaat over termen als beter en slechter. De keuze voor een handeling wordt dan ook pragmatischer. Iets is niet goed of fout, maar beter of slechter. De ene handeling heeft positieve gevolgen, de andere handeling negatieve gevolgen. Zolang een handeling positieve gevolgen heeft, geniet het voorkeur deze handeling uit te voeren, maar mocht er een handeling bij komen die betere gevolgen heeft, dan kan het gemakkelijk veranderd worden. Voor de rest van deze essay wil ik het evolutionaire rechtvaardigingsmodel laten voor wat het is, aangezien het bij de vraag over hoe religie en moraal zich tot elkaar verhouden enkel gaat over het funderingsmodel. 7 Philipse, H., Atheïstisch Manifest en De onredelijkheid van religie, Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 2005, p. 81 5

6 Religie, moraal en elkaars beïnvloeding Nu volgt min of meer het hoofddeel van deze essay waarin behandeld wordt hoe religie en moraal elkaar beïnvloeden en waarin onderzocht wordt of religie de bron van de moraal (het zusje) of de weerspiegeling (geliefde) van de moraal is. Zoals ik in het vorige hoofdstuk al stelde, ga ik verder op het funderingsmodel voor moraal. De moraal heeft dus een fundament waarop het steunt, om in een samenleving correct te kunnen functioneren. Eén van de fundamenten van een moraal (wellicht ook, wereldwijd gezien, nog het belangrijkste fundament van de moraal is de religie). De vraag die opkomt is: wat was eerst? Religie of moraal? Deze vraag is helaas niet te beantwoorden, omdat er nagenoeg geen inzichten zijn in het leven van de vroegste mensen op aarde. Wel zijn er bijvoorbeeld eeuwenoude graven gevonden waarin mensen in bepaalde houdingen liggen, bepaalde zaken meekrijgen voor het hiernamaals: denk aan het oude Egypte, maar ook aan de Klokbekercultuur en de hunebedbouwers in Nederland. Vanaf de vroegste geschiedenis van de mens is er blijkbaar al het gevoelen van een hiernamaals, dat op een bepaalde manier bereikt kan worden, mits men een uitvaart op de juiste wijze krijgt. In dit voorbeeld is reeds een duidelijke verwevenheid te zien tussen het geloof in een transcendente werkelijkheid en een bijbehorend handelen (religie en moraal). Hoewel dit voorbeeld per cultuur verschilt, zijn er ook voorbeelden te noemen van handelingen die in praktisch elke cultuur als correct of incorrect worden beschouwd. De gulden leefregel: Wat gij niet wilt, dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet, komt in praktisch elke religie terug. Ook zaken als een verbod op moord, doodslag, stelen, begeren, overspel worden in min of meer alle religies (zwaar) bestraft. Religie en moraal zijn dus van begin af aan al duidelijk met elkaar verbonden. De mogelijkheid van beïnvloeding is tweeërlei: 1. De moraal van een volk wordt tot een religie. 2. Een bestaande religie geeft een volk een moraal. 1. Moraal wordt religie De Stichting Urantia stelt dat religie een menselijk instituut is, dat zich maar lastig wil aanpassen aan veranderende moraal. 8 De woorden star en onverzettelijk worden hiervoor gebruikt. Als voorbeeld wordt aangehaald dat tot ver in de Brons- en IJzertijd de gebruiken van de Steentijd gebruikt werden. Bijvoorbeeld: het maken van een altaar door middel van niet-bewerkte stenen (Deuteronomium 27:6). Het veranderen van moreel inzicht wordt door de Stichting Urantia ook gezien als wijsheid en kennis, getuige het volgende citaat: Langzaam, zeker, doch ongaarne, volgt de religie (godsverering) in de voetstappen van wijsheid kennis geleid door de experiëntiële rede en verlicht door goddelijke openbaring. 9 Een volk lijkt door haar moraal dus de gevestigde religie 8 (bekeken op 24 december 2010) 9 Idem 6

7 aan te kunnen passen. Een min of meer recent voorbeeld hiervan zou de acceptatie van het homohuwelijk in sommige PKN-gemeenten kunnen zijn. Hoewel kerken zich eerst fel verzetten tegen de invoering van een homohuwelijk, volgden al snel na de wettelijke invoering ervan in enkele gemeenten de kerkelijke inzegening ervan. 2. Religie wordt moraal Dit tweede zou kunnen duiden op een vrijwillige bekering van volk tot een bepaalde religie. Een gedwongen bekering leidt niet zozeer tot de aanpassing van de moraal van een volk, maar tot aanpassing van de religie. Als voorbeeld kan genoemd worden de gedwongen bekering van Germanen tot het Christendom. Het Christendom heeft vele Germaanse feesten in het kerkelijk jaar ingeburgerd om zo de harten van de Germanen te winnen. Het tweede duidt, zoals ik al stelde, op een vrijwillige bekering, waarbij een bekeerde de hele santenkraam van zeden en gewoonten van de nieuwe religie overneemt. Hoewel het tegenwoordig niet meer bij hele etnische groepen gebeurt, kan dit in kleine afgelegen dorpsgemeenschappen in Afrika of Zuid-Amerika nog best mogelijk zijn. 7

8 Conclusie Het is lastig een conclusie te trekken vanuit bovenstaande gegevens, aangezien niet duidelijk beantwoord kan worden waar de moraal precies vandaan komt. Wel is duidelijk dat de moraal, die bij een bepaald volk leeft een (nieuw binnengekomen) religie kan veranderen, maar ook is duidelijk geworden dat een nieuw binnengekomen religie de moraal van een volk kan veranderen. Hierin lijken religie en moraal dus twee losstaande grootheden te zijn, die elkaar beïnvloeden en derhalve (vanuit de titel bezien) geliefden zijn. Anderzijds vanuit mijn eigen achtergrond bekeken, is God degene die ons laat zien wat goed en fout is. God is daarmee het fundament van de ethiek. Hij geeft daarbij ook regels hoe men goed kan leven. In dit model fungeert de religie als de bron van de moraal. De moraal is hier het zusje van de religie. Hoe de moraal bij een volk tot stand komt, is afhankelijk van wat algemeen geaccepteerd wordt. In de huidige Nederlandse samenleving is veel terug te vinden, wat vanuit het Christendom als goed geacht wordt, maar ook zijn post-christelijke opvattingen in de hedendaagse wetgeving terug te vinden, die op het meer pragmatische evolutionaire rechtvaardigingsmodel gebaseerd zijn. Hierbij wordt niet meer gekeken naar wat goed of fout is, maar wat beter of slechter is. Hoewel, mijns inziens, in deze wetgeving de fundamenten van de ethiek de gelijkheid en het zelfbeschikkingsrecht zijn. 8

9 Bronvermelding Boeken Harinck, G. Kruijf, G.C. de, Philipse, H. Christelijke Encyclopedie Christelijke Ethiek Atheïstisch manifest en De onredelijkheid van religie Internet 9