Handreiking WMO en auditieve beperkingen

Transcriptie

1 Handreiking WMO en auditieve beperkingen Tips hoe gemeenten in hun WMO-beleid aandacht kunnen besteden aan auditief beperkten Betreft: Handreiking WMO en auditieve beperkingen Auteur: Dovenschap Datum: 27 augustus 2007

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Doelgroep Mensen met een auditieve beperking Subgroepen Doven Slechthorenden Overige hoorproblemen Belangenorganisaties Informatie & Advies - Oorakel 10 3 Cliëntenparticipatie 11 4 Toegankelijkheid van de gemeente Individuele communicatie Telefonie Internet Bezoek aan balie of loket Communicatie in groepsverband 17 5 Verklarende woordenlijst 21 6 Contact 22 Deze handreiking is opgesteld door Dovenschap in samenwerking met de overige organisaties voor mensen met een auditieve beperking. Deze handreiking is samengesteld in het kader van het stimuleringsprogramma Lokaal Centraal. Dit stimuleringsprogramma wordt uitgevoerd door de provinciale Zorgbelangorganisaties onder coördinatie van Zorgbelang Nederland en is gericht op het stimuleren van cliëntenparticipatie in het kader van de Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO). Meer informatie over het stimuleringsprogramma Lokaal Centraal is te vinden op de website van Zorgbelang Nederland, Van deze handreiking is een samenvatting in brochurevorm beschikbaar. Deze brochure is in september 2007 door de provinciale Zorgbelangorganisaties onder alle Nederlandse gemeenten en de lokale WMO-raden verspreid. Deze brochure is aan te vragen bij Dovenschap te Houten en bij de provinciale Zorgbelangorganisaties. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 2

3 Samenvatting De gemeente moet openstaan voor alle doelgroepen, ook voor mensen met een auditieve beperking. Ten eerste door voor hen toegankelijk te zijn, voor bijvoorbeeld aanvraag van informatie of ondersteuning, daarnaast door ze te betrekken bij het bepalen van het WMO- of gehandicaptenbeleid. Er zijn verschillende manieren waarop u dit kunt bereiken of vergemakkelijken. De groep doven en slechthorenden is een grote groep (1,6 miljoen mensen in Nederland) en groeiend. Zij kampen dagelijks met problemen wat betreft toegang tot informatie en de toegankelijkheid van de samenleving. Daarnaast ondervinden zij communicatieproblemen als gevolg van hun auditieve beperking. Wordt er in uw gemeente voldoende rekening gehouden met de behoeften en problemen van mensen met een auditieve beperking? Wordt hieraan aandacht besteed in het beleid? U kunt deze mensen hier op een eenvoudige manier bij betrekken. Dit kan door structurele bijdragen (zitting in gemeente- of deelraden, vaste inspraakavonden, contact met cliëntenorganisaties), maar ook d.m.v. kortlopende projecten. Het belangrijkste is dat u aandacht heeft voor de knelpunten waar doven en slechthorenden mee te maken hebben. De gemeente moet toegankelijk zijn voor iedereen, ook voor doven en slechthorenden. Het moet voor hen mogelijk zijn individueel contact te leggen met de gemeente, voor bijvoorbeeld een hulp- of informatievraag. Maar ook tijdens openbare bijeenkomsten of vergaderingen zal er rekening gehouden moeten worden met aanwezige mensen met een auditieve beperkingen. In beide situaties zijn er andere aandachtspunten. En in beide situaties zijn er andere maatregelen van toepassing om de communicatie goed te laten verlopen. Voor een opsomming van en toelichting op deze mogelijke maatregelen, zie hoofdstuk 4 van dit document. Conclusies Er is een groeiende groep doven en slechthorenden in Nederland, onder wie veel ouderen. Zeker nu de WMO is ingegaan zullen zij steeds vaker bij gemeente aankloppen voor ondersteuning. Medewerkers van de gemeente moet leren omgaan met deze groep, en hun specifieke behoeften wat betreft communicatie. De groep mensen met auditieve beperking is onder te verdelen in verschillende subgroepen, grofweg doven, slechthorenden en mensen met overige gehoorproblemen. De problemen die zij tegenkomen verschilt per subgroep, maar ze ondervinden allen hinder van deze beperking in het dagelijks leven. Dit komt voornamelijk door het feit dat veel auditieve signalen langs hen heen gaan, terwijl deze door horenden als vanzelfsprekend worden opgevangen. Gemeenten kunnen veel doen, en zouden veel meer moeten doen, om de groep doven en slechthorenden te betrekken bij het vormen en voeren van beleid. Dit kan op verschillende manieren. Het belangrijkste is om contact te houden met (vertegenwoordigers van) de doelgroep. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 3

4 De gemeente kan ook veel doen om hun toegankelijkheid te verbeteren. Dit geldt zowel voor 1-op-1-situaties (de mogelijkheden om individueel contact te zoeken met de gemeente en de daaruitvolgende communicatie) als voor situaties in groepsverband (bijeenkomsten, vergaderingen, lezingen). In de verschillende situaties zijn verschillende mogelijkheden om de auditief beperkten tegemoet te komen. Deze worden weergegeven in schema s en toegelicht in de paragrafen 4.1 en 4.2. Voor meer informatie vanuit de doelgroep, kunt u altijd contact opnemen met de landelijke belangenorganisaties, of één van de regionale instanties. Deze samenvatting van de handreiking is in een folder verkrijgbaar. Deze is op te vragen bij Dovenschap en Zorgbelang Nederland. Dovenschap: de belangenvereniging voor doven in Nederland Postbus DD Houten tel: fax: teksttel: info@dovenschap.nl website: Zorgbelang Nederland Postbus GG Utrecht tel: fax: info@zorgbelang-nederland.nl website: Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 4

5 1 Inleiding Volgens de Wet maatschappelijke ondersteuning, die in januari 2007 is ingegaan, moet iedere burger deel kunnen nemen aan de samenleving. Waar dit niet kan, zorgen gemeenten voor de voorzieningen om dat mogelijk te maken. Mensen met een auditieve beperking vallen onder de prestatievelden 5 en 6 van de Wet maatschappelijke ondersteuning. De gemeenten hebben daarom ten aanzien van doven en slechthorenden twee taken. Ten eerste: het bevorderen van de deelname aan het maatschappelijke verkeer en van het zelfstandig functioneren van mensen met een auditieve beperking (prestatieveld 5). Ten tweede: het verlenen van voorzieningen aan mensen met een auditieve beperking ten behoeve van het behouden en het bevorderen van hun zelfstandig functioneren of hun deelname aan het maatschappelijke verkeer (prestatieveld 6). Deze handreiking wil de gemeenten in algemene trekken informeren over de doelgroep de mensen met een auditieve beperking en over de middelen die de gemeenten kunnen gebruiken om deze taken te vervullen. In het kader van de WMO komt de gemeente de burgers met een auditieve beperking op vier manieren tegen. Het meest specifiek wanneer de burger een aanvraag indient voor een individuele voorziening ter compensatie van de auditieve beperkingen die hij ondervindt in zijn zelfredzaamheid en zijn maatschappelijke participatie (art. 4 WMO). Vervolgens wanneer het gaat om het treffen van algemene voorzieningen voor auditief beperkten. Ten derde wanneer een burger met een auditieve beperking om welke reden dan ook bijvoorbeeld ter verkrijging van hulp in de huishouding contact zoekt met de gemeente. Ten slotte bij de burger- en cliëntenparticipatie, bedoeld in art. 11 WMO. In deze handreiking gaan wij niet expliciet in op individuele voorzieningen ter compensatie van auditieve beperkingen, hoewel de medewerkers van de gemeentelijke WMO-loketten voor die gevallen al veel aan deze handreiking kunnen hebben. Deze handreiking richt zich met name op de ambtelijke medewerkers die bij de uitvoering van de WMO worden geconfronteerd met burgers die auditief beperkt zijn, en op de politieke en ambtelijke beleidsmakers die verantwoordelijk zijn voor het WMO-beleid en/of het gehandicaptenbeleid. In hoofdstuk 2 gaan wij in op de doelgroep de auditief beperkten en de verschillende subgroepen waaruit deze doelgroep bestaat. In hoofdstuk 3 komt de burgerparticipatie van de auditief beperkte cliënten aan de orde. In hoofdstuk 4 besteden wij aandacht aan de toegankelijkheid van de gemeentelijke diensten voor mensen met een auditieve beperking. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 5

6 2 Doelgroep 2.1 Mensen met een auditieve beperking In Nederland zijn circa 1,6 miljoen menen die niet (alles) kunnen horen. Dat is dus ongeveer 1 op de 10 mensen. Deze groep is heel divers: hun auditieve beperking varieert van een licht gehoorverlies tot volledige doofheid. Daarnaast zijn er nog andere problemen die het gehoor kunnen belemmeren. Die 1,6 miljoen mensen ondervinden vooral hinder van hun gehoorbeperking in gesprekken in een groep van drie of meer personen. Een groot gedeelte hiervan, ongeveer mensen, hoort zo slecht dat ook een gesprek met één ander persoon ernstige problemen oplevert. Van deze beide groepen is ongeveer 20% 75 jaar of ouder. De groep doven en slechthorenden groeit, bijvoorbeeld door gehoorbeschadiging tijdens werk of vrije tijd. Jaarlijks lopen meer dan volwassenen een gehoorbeschadiging op tijdens hun werk en lopen meer dan jongeren ernstige gehoorschade op door bezoek aan disco`s of houseparty`s. Daarnaast is de ouderdomsdoofheid een groeiend probleem. Ongeveer 80% van de ouderen (ouder dan 85 jaar) is slechthorend. Door de vergrijzing komen er (relatief) steeds meer ouderen in Nederland. En daarmee groeit dus ook de groep slechthorenden. Veel slechthorenden kunnen nog gebruik maken van een hoorapparaat, dat het geluid in hun omgeving versterkt. Dit geeft enige steun bij het verstaan van spraak, maar dan nog vergt het voeren van gesprekken grote moeite. Doven hebben geen bruikbare hoorresten, waardoor zij in een gesprek met horenden afhankelijk zijn van spraakafzien (ook wel liplezen ). Hierbij moet gezegd worden dat slechts 40% van de woorden kan worden afgelezen. Naar de rest moet geraden worden. Doven en slechthorenden kunnen dus voor problemen komen te staan. Deze problemen liggen voornamelijk op het gebied van informatie en communicatie. Een auditieve handicap is relatief onzichtbaar; meestal kun je niet direct aan iemand zien of hij gehoorproblemen heeft. Hij mist echter veel informatie uit de omgeving, doordat zijn oren niet alle signalen opvangen. Ook is het voor hem vaak moeilijk te communiceren met horenden. De gangbare manier van communicatie (mondelinge communicatie) is vaak ook de enige manier die horenden kennen en gebruiken. En deze manier is juist niet toegankelijk voor iemand met een auditieve beperking. Naast deze communicatieve problemen kunnen doven en slechthorenden ook moeilijkheden hebben wat betreft zelfredzaamheid. Dagelijkse signalen zoals deurbel en telefoon kunnen zij immers niet horen. Hiervoor zijn gelukkig wel alternatieven voor handen: er zijn wek- en waarschuwingssignalen die werken met lichtsignalen of trillingen. Ook willen wij de mogelijke psychosociale problemen hier noemen, als gevolg van moeizame communicatie en mogelijk weinig contact met mensen. Mensen met een auditieve beperking worden dagelijks geconfronteerd met teleurstellingen; over de eigen prestaties, maar ook over het gebrek aan begrip vanuit de overwegend horende omgeving. Op dit soort problemen gaan wij in dit document echter niet verder in. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 6

7 Conclusie 1 Er is een groeiende groep doven en slechthorenden in Nederland, onder wie veel ouderen. Zeker nu de WMO is ingegaan zullen zij steeds vaker bij gemeente aankloppen voor ondersteuning. Medewerkers van de gemeente moet leren omgaan met deze groep, en hun specifieke behoeften wat betreft communicatie. 2.2 Subgroepen De algemene term mensen met een auditieve beperking beslaat een heel diverse groep. De diversiteit schuilt onder andere in de mate van gehoorverlies, tijdstip van gehoorverlies, gehoorsituatie van de omgeving, etc. Grofweg kan de groep in drie groepen verdeeld worden: doven, slechthorenden en mensen met overige gehoorproblemen. Zie onderstaand schema: Doven prelinguaal doven postlinguaal doven Slechthorenden Licht slechthorenden Matig slechthorenden Ernstig slechthorenden Overige gehoorproblemen tinnitus (oorsuizen) hyperacusis (overgevoeligheid voor geluid) ziekte van Ménière doven/slechthorenden met CI Doven Slechts 10 procent van de doven hoort echt helemaal niets, de overige 90 procent hoort wel hele harde, hoge of lage tonen, maar niet genoeg om te kunnen verstaan wat iemand zegt. Er is grofweg een tweedeling in pre- en postlinguaal. Dit betekent dat iemand doof is geworden vóór (prelinguaal) of nádat diegene de gesproken taal heeft kunnen verwerven (postlinguaal). Dit heeft gevolgen voor de manier waarop zij (kunnen) communiceren. Prelinguaal Prelinguaal doven zijn doof geboren of op zeer jonge leeftijd doof geworden. Zij hebben het gesproken Nederlands niet (volledig) kunnen verwerven. De enige taal die voor hen nog volledig toegankelijk is, is een gebarentaal. In Nederland is dat de Nederlandse gebarentaal (NGT). Dit is een zelfstandige, natuurlijke taal, met een eigen grammatica en woordenschat. Wanneer de kinderen voldoende aanbod krijgen in deze taal, bijvoorbeeld door volwassen NGT-gebruikers in de omgeving, zullen zij deze moeiteloos en volledig verwerven. Het Nederlands, gesproken en geschreven, zal in de meeste gevallen moeilijk blijven. Dit is voor prelinguaal doven hun tweede taal, waarvan bovendien de gesproken versie niet toegankelijk is. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 7

8 Postlinguaal Postlinguaal doven zijn op latere leeftijd doof geworden en hebben het Nederlands wel kunnen verwerven. Zij zijn dus bekend met de klank, grammatica en de woorden van deze taal. Voor veel postlinguaal doven is het lezen en schrijven in het normaal Nederlands geen probleem. Ook kunnen zij meestal goed spraakafzien ( liplezen ) en zichzelf verstaanbaar maken. Postlinguaal doven kunnen geleidelijk aan doof zijn geworden. Het gehoor werd dan steeds slechter, tot dit uiteindelijk helemaal wegviel. Dit noemen we laatdoofheid. Ook kan het zijn dat mensen bijvoorbeeld door een ziekte of ongeluk ineens doof zijn geworden. Dit is plotsdoofheid. Gebaren Zoals opgemerkt verwerven de meeste prelinguaal doven de Nederlandse gebarentaal (NGT). Doven onderling kunnen hiermee uitstekend communiceren met elkaar en binnen de dovenwereld zijn zij niet gehandicapt. De eerder genoemde communicatieproblemen komen dus eigenlijk alleen voor in situaties waarin doven en horenden met elkaar in aanraking komen. Niet alle doven zijn vertrouwd met het gebruik van gebaren in communicatie. Mensen die pas op zeer late leeftijd doof zijn geworden bijvoorbeeld, hebben aan het Nederlands altijd genoeg gehad en willen/kunnen niet nu nog een nieuwe taal leren. Postlinguaal doven die nog jong waren toen zij slechthorend of doof werden, hebben meestal wel gezocht naar nieuwe manieren van communiceren. Zij hebben een vorm van gebaren aangeleerd, bijvoorbeeld de NGT. Hiervoor moeten zij dus een compleet nieuwe taal leren. Zij kunnen echter ook kiezen voor het Nederlands met Gebaren (NmG). Voor postlinguaal doven is dit meestal makkelijker, omdat dit dichter bij hun moedertaal (het Nederlands) ligt. Het NmG is namelijk geen taal maar een communicatiesysteem: het volgt de woordvolgorde en grammatica van het Nederlands en wordt ondersteund met de gebaren uit de Nederlandse gebarentaal. Hiermee wordt het Nederlands dus zichtbaar gemaakt Slechthorenden Bij een gehoorverlies van db (decibel) wordt gesproken van slechthorendheid. Deze mensen horen zo slecht, dat ze uitsluitend met behulp van een hoorapparaat en extra inspanning een gesprek kunnen voeren. Maar ook het dragen van een hoortoestel maakt nooit dat ze weer normaal horen. Meestal helpt een hoortoestel op meer dan twee meter afstand niet meer bij het verstaan van spraak. Dit komt door de altijd aanwezige achtergrondgeluiden, die ook worden versterkt door het apparaat. Slechthorendheid komt op alle leeftijden voor. Bij jonge kinderen leidt dit vaak tot een (tijdelijke) taalachterstand, omdat niet al het gesproken taalaanbod bij hen binnenkomt. Bij voldoende aandacht en duidelijk aanbod hoeft dit echter niet tot blijvende taalproblemen te leiden. Op latere leeftijd kan slechthorendheid bijvoorbeeld ontstaan door regelmatige blootstelling aan harde geluiden. Denk hierbij aan lawaai op de werkvloer, of harde muziek in uitgaansgelegenheden. Op nog latere leeftijd krijgt men te maken met ouderdomsslechthorendheid. Ongeveer 80% van de ouderen (ouder dan 85 jaar) is slechthorend Overige hoorproblemen Slechthorendheid is soms het gevolg of bijverschijnsel van een ander gehoorprobleem. Bijvoorbeeld oorsuizen, of hyperacusis. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 8

9 Tinnitus Dit wordt ook wel oorsuizen genoemd. Mensen met tinnitus (officiële term: tinnitus aurium) horen geluiden die er niet zijn. Zo n geluid kan in alle mogelijke vormen voorkomen: ruisen, geluid als van de zee, fluiten, suizen, muzikale geluiden, hoog of laag, continu of afwisselend, hard of zacht. Ongeveer 1 miljoen mensen hebben last van oorsuizen. Een deel van deze mensen ondervindt hiervan zoveel hinder, dat een normaal leven verstoord wordt. Hyperacusis Dit is overgevoeligheid voor geluid. Door deze overgevoeligheid van het gehoororgaan kan men normaal omgevingsgeluid niet of nauwelijks verdragen. Ziekte van Ménière Deze ziekte wordt gekenmerkt door gehoorsvermindering en aanvallen van plotselinge draaiduizeligheid. Dit gaat gepaard met oorsuizen en vaak een drukkend gevoel in het oor. Cochleair Implantaat Sommige doven en zeer slechthorenden komen in aanmerking voor een cochleair implantaat (CI). Dit is een soort gehoorapparaat dat operatief wordt aangebracht. Een CI bestaat uit twee delen: het implantaat, dat in de schedel wordt aangebracht, en de spraakprocessor. De spraakprocessor vangt het geluid op en zet dit om in elektrische signalen. Via de elektroden van het implantaat prikkelen deze signalen de gehoorzenuw en deze reageert hierop alsof het gewoon geluid is. De resultaten hiervan zijn verschillend. Veel doven/slechthorenden krijgen (weer) een bepaalde mate van geluidsbeleving en spraakherkenning wordt makkelijker. Dit vergt echter wel een intensieve hoortraining, volgend op de operatie. Mensen met een CI moeten opnieuw leren geluiden te herkennen en spraak te verstaan. Conclusie 2 De groep mensen met auditieve beperking is onder te verdelen in verschillende subgroepen, grofweg doven, slechthorenden en mensen met overige gehoorproblemen. De problemen die zij tegenkomen verschilt per subgroep, maar ze ondervinden allen hinder van deze beperking in het dagelijks leven. Dit komt voornamelijk door het feit dat veel auditieve signalen langs hen heen gaan, terwijl deze door horenden als vanzelfsprekend worden opgevangen. 2.3 Belangenorganisaties De groep auditief beperkten wordt vertegenwoordigd door belangenorganisaties. De meeste van deze landelijke organisaties hebben kantoor in een gezamenlijk pand. Het bezoekadres is De Molen 89a in Houten. Op deze lokatie zijn gevestigd: Dovenschap: de belangenvereniging voor doven in Nederland NVVS: de Nederlandse Vereniging voor Slechthorenden Stichting Plotsdoven: de landelijke organisatie voor belangenbehartiging van mensen die plotseling of meer geleidelijk doof zijn geworden Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 9

10 SBNDJ: Stichting Belangen Nederlandse Dove Jongeren. Ook wel JongerenCommissie genoemd FOSS: Federatie voor Ouders van Slechthorende kinderen en kinderen met Spraaktaalproblemen FODOK: Federatie voor Ouders van Dove kinderen In Utrecht is nog gevestigd: SHJO: Organisatie van slechthorende jongeren Naast deze landelijke organisaties bestaan er ook een aantal regionale welzijnsstichtingen (Dovenschap), afdelingen (NVVS) en steunpunten (Stichting Plotsdoven). Deze kunt u benaderen voor contact of ondersteuning bij u in de buurt. Voor adressen en telefoonnummers, zie hoofdstuk 6 Contact 2.4 Informatie & Advies - Oorakel Oorakel Informatie en Advies is het informatiecentrum over horen, slechthorendheid, doofheid en communicatieve beperkingen, met vestigingen in Leiden, Amsterdam, Utrecht, Zwolle, Leeuwarden en Groningen. Oorakel is de wegwijzer voor hulp aan mensen met een auditieve beperking en hun omgeving. Oorakel heeft een uitgebreide sociale kaart met alle voorzieningen en aanbieders voor de doelgroep. Ook voor medewerkers van het WMO-loket is dit een toegankelijke en objectieve informatiebron. Het snelst gaat dat door te bellen met de informatielijn: Voor overige contactgegevens, zie hoofdstuk 6 Contact Elke Oorakel vestiging heeft een ruimte waar mensen met een auditieve beperking de beschikbare hoorhulpmiddelen (behalve hoortoestellen) kunnen zien en proberen. De medewerkers informeren over voor- en nadelen, mogelijkheden en onmogelijkheden, alles in het licht van de situatie van de vraagsteller. Oorakel heeft adressen van leveranciers en kent de vergoedingsmogelijkheden. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 10

11 3 Cliëntenparticipatie Cliëntenparticipatie betekent dat de gemeente bepaalde groepen cliënten raadpleegt op het gebied van het gemeentelijk (WMO-)beleid. Hierbij kan ook de groep auditief beperkten betrokken worden. Zij weten immers het beste welke gevolgen het beleid heeft voor hun dagelijkse bezigheden. En zij kunnen ook de punten aandragen waarop er nog verbeteringen wenselijk zijn. Zoals eerder is aangegeven ondervinden mensen met een auditieve beperking dagelijks nadeel van hun gehoorproblemen. In contact met horenden verloopt de communicatie erg moeizaam. Zij hebben het daardoor vaak ook al opgegeven om deel te nemen aan bijvoorbeeld inspraakbijeenkomsten. Vanwege hun sociale isolement kunnen met name de langzaam slechthorend geworden mensen misschien wel worden geschaard onder de groep van ingezetenen die hun belangen en behoeften niet goed kenbaar kunnen maken (art. 11, lid 4, WMO). Daarom moet extra aandacht worden besteed aan de manier van uitnodigen van deze doelgroep, naast natuurlijk de aanpassingen tijdens de bijeenkomsten zelf. Formele participatie De gemeente legt contact met (vertegenwoordigers van) de doelgroep. Dit gaat eventueel via de lokale belangenverenigingen, zie 2.3. Zij bespreken of de auditief beperkten op gemeentelijk niveau voldoende vertegenwoordigd zijn. In sommige gemeenten zijn zij hierover tevreden, omdat er bijvoorbeeld iemand uit de doelgroep in het bestuur zit. Of ze kunnen voldoende invloed uitoefenen via een grotere cliëntenorganisatie, zoals de CG-Raad. Wanneer dit niet zo is, moet men onderzoeken of er in de betreffende gemeente mensen uit de cliëntengroep bereid zijn om deel te nemen in vergaderingen. De gemeente kan dan bijvoorbeeld een vast overleg plannen met verschillende maatschappelijke organisaties, waarbij ook doven(organisaties) worden uitgenodigd. Om dit soort bijeenkomsten toegankelijk te maken voor de doelgroep, zijn er wellicht aanpassingen nodig. Zowel wat betreft vergadergedrag, communicatie en ondersteunende hulpmiddelen. Hierover leest u meer in 4.3. Informele participatie Naast deze structurele, formele vorm van participatie, kan men ook denken aan meer informele participatie. Dit kan in de vorm van verschillende kortlopende (ludieke) acties. Eén of meerdere personen uit de doelgroep die worden geraadpleegd/ op pad worden gestuurd om de dagelijkse knelpunten voor auditief beperkten in kaart te brengen. Dit kan eenmalig, bijvoorbeeld met een specifiek doel/onderwerp, of periodiek. Het kan interessant zijn om tijdens deze acties de doofvriendelijkheid in de gemeente te onderzoeken. Bijvoorbeeld wat betreft: Uitgaansgelegenheden Is er ondertiteling in de bioscopen (Nederlandse films)? Is er ringleiding aanwezig in de theaters? Is er voldoende schriftelijke informatie in musea (i.p.v. audiotours)? Openbare ruimtes Weten mensen om te gaan met iemand met een auditieve beperking? Zijn mensen bereid hun vorm van communicatie aan te passen? Zijn mensen voldoende op de hoogte van de mogelijkheden om een tolk in te schakelen? Zijn zij hiertoe ook bereid? Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 11

12 Informatievoorziening Is de schriftelijke informatie die de gemeente verspreid opgesteld in duidelijk taalgebruik? Zijn informatiediensten voor iedereen bereikbaar? Niet alleen per telefoon, maar ook per of fax? Conclusie 3 Gemeenten kunnen veel doen, en zouden veel meer moeten doen, om de groep doven en slechthorenden te betrekken bij het vormen en voeren van beleid. Dit kan op verschillende manieren. Het belangrijkste is om contact te houden met (vertegenwoordigers van) de doelgroep. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 12

13 4 Toegankelijkheid van de gemeente Om de gemeente toegankelijk te maken voor de groep mensen met een auditieve beperking, zult u het voor hen in de eerste plaats mogelijk moeten maken om individueel contact kunnen leggen met de gemeente. Voor de verschillende manieren waarop dit kan, en de mogelijke maatregelen of hulpmiddelen, zie 4.1. Naast deze 1-op-1-communicatie, komt het ook voor dat u in groepsbijeenkomsten te maken krijgt met doven of slechthorenden. Dit is bijvoorbeeld bij vergaderingen of informatieavonden. In deze situaties zijn er weer andere aspecten waar u rekening mee moet houden. Om ook in dit geval de communicatie goed te laten verlopen, kunt u wellicht enkele maatregelen treffen of gebruik maken van andere hulpmiddelen. Deze worden beschreven in Individuele communicatie Mensen kunnen op vele manieren contact zoeken met de gemeente. Bijvoorbeeld via de telefoon, internet, of met een bezoek aan een balie of loket. Deze middelen zijn niet zonder meer bruikbaar voor mensen met een auditieve beperking. Hiervoor zijn verschillende alternatieven en/of hulpmiddelen. De verschillende situaties, subgroepen en maatregelen worden eerst schematisch weergegeven. Daarna volgt een toelichting bij de genoemde termen en voorzieningen. Groep Situatie Maatregelen Slechthorenden en mensen met overige hoorproblemen Doven Telefonie Faciliteit Géén wachtmuziekje in telefoonmenu of bij doorverbinden n.v.t. Extra hulpmiddelen/alternatief Fax Teksttelefoon Fax Teksttelefoon Beeldtelefoon (indien medewerker met gebarenkennis in dienst) Internet Faciliteit Overzichtelijke websites Overzichtelijke websites, eenvoudig taalgebruik Extra hulpmiddelen/alternatief Digitaal loket Chatfone Digitaal loket Chatfone Webcam (indien medewerker met gebarenkennis in dienst) Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 13

14 Loket Faciliteit Communicatietips (zie ook kader in 4.1.3): Respect voor alle manieren van communiceren Visuele ondersteuning Schakel ruis uit, zoals achter-grondgeluiden en tegenlicht Communicatietips (zie ook kader in 4.1.3): Respect voor alle manieren van communiceren Visuele ondersteuning Schakel ruis uit, zoals tegenlicht Extra hulpmiddelen/alternatief Geluidsversterkende apparatuur, bijvoorbeeld ringleiding of microfoon + versterker Aparte, rustige ruimte opzoeken om gesprek voort te zetten Schriftelijke ondersteuning Inschakelen tolk Aparte, rustige ruimte opzoeken om gesprek voort te zetten Schriftelijke ondersteuning Inschakelen tolk N.B. Voor succesvolle communicatie is een geduldige en tolerante houding, van beide kanten, belangrijker dan welk hulpmiddel dan ook Telefonie Telefoonmenu Veel organisaties hebben een muziekje achter de wacht- of doorverbindstand van de telefoon. Dat is voor slechthorenden niet fijn (ook als het niet echt luid is). Slechthorenden hebben namelijk tijd nodig om te kunnen schakelen tussen het ene en het andere geluid. Zij moeten intunen als een spreker begint. Als direct aansluitend aan een muziekje een stem door de telefoon komt, is de overgang te groot. De eerste zin gaat dan verloren in het intunen. Fax De fax is een communicatiemiddel dat gemakkelijk gebruikt kan worden voor communicatie tussen auditief beperkten en horenden. Beiden kunnen hun boodschap schrijven of typen en dit naar de ander versturen via een telefoonverbinding. Teksttelefoon Dit is een apparaat met toetsenbord en beeldscherm, dat kan worden aangesloten op een telefoonlijn. Wanneer twee mensen elkaar bellen met een teksttelefoon, ziet de ontvanger op zijn beeldscherm meteen de tekst die de ander aan het typen is. Beide personen hebben hiervoor een teksttelefoon nodig. Wanneer iemand zonder teksttelefoon naar een (doof) persoon met teksttelefoon wil bellen (en andersom), kan dit via de teksttelefoonservice Teleplus. Dit is een bemiddelingsdienst van de PTT. Wat de dove persoon intikt op zijn teksttelefoon, wordt door de Teleplus-bemiddelaar voorgelezen voor de horende beller. Wat de horende beller zegt, wordt door de bemiddelaar ingetikt op een teksttelefoon zodat de dove persoon de tekst van het eigen beeldscherm kan aflezen. Het nummer van Teleplus is: Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 14

15 Beeldtelefoon Een beeldtelefoon is een telefoontoestel waarmee naast geluid ook beeld en soms ook tekst of bestanden verzonden kunnen worden. Dit komt voor in een zelfstandig systeem (beeldscherm geïntegreerd in telefoontoestel) of in een systeem dat bijvoorbeeld op een computer of televisiescherm aangesloten wordt Internet Websites In het algemeen is het belangrijk dat websites duidelijk, overzichtelijk en up to date zijn, met goede informatie en heldere verwijzingen. Daarnaast is het voor auditief beperkten, en dan met name de prelinguaal doven, prettig als er eenvoudige taal gebruikt wordt. Voor hen is lezen soms erg moeilijk, omdat het Nederlands niet hun eerste taal is. Eventueel kunt u uw website nog uitbreiden met filmpjes waarin informatie wordt aangeboden in gebaren. Bij het aanvragen van informatie via internet, wordt nog wel eens om een bevestiging gevraagd per telefoon. Dit maakt deze dienst dan alsnog ontoegankelijk voor mensen met een auditieve beperking. Beter is het om deze bevestiging per af te handelen. Dit is ook een goed communicatiemiddel tussen horenden en auditief beperkten. Mits het taalgebruik voor beide partijen begrijpelijk wordt opgesteld. Digitaal loket Dit is een overzichtelijke, informatieve website, met daarop alle diensten van de gemeente of andere instantie. Hier kunnen mensen vanachter hun eigen computer (dus ook buiten openingstijden) informatie zoeken, producten aanvragen, afspraken maken en gegevens of wijzigingen doorgeven. Chatfone Dit is een extra voorziening op websites of bij digitale loketten. Het is vergelijkbaar met een telefoonlijn: de bezoeker van de website legt direct contact met een medewerker van de gemeente. Alleen verloopt de communicatie niet via spraak, maar via tekst. Dit is dus ook een manier om, zonder een bezoek te hoeven brengen aan de balie, persoonlijk zaken te doen met de overheid Bezoek aan balie of loket Lichtkrant of beeldmonitor Bij ontvangstbalies, loketten en dergelijke kunnen deze ondersteunende informatie geven. Zo kan worden aangegeven tot welke balie een bezoeker zich kan wenden voor een bepaalde dienst. Of het kan gebruikt worden (in combinatie met een lichtsignaal) om te laten zien wanneer de volgende cliënt wordt opgeroepen bij welke balie. Geluidsversterkende apparatuur Bestaat in principe uit microfoon, versterker en luidspreker. Hierbij is het van belang dat de spreker zich bewust is van hoe hij de microfoon hanteert. Voor toehoorders met een auditieve beperking is niet alleen het versterkte geluid, maar ook het mondbeeld van de spreker onmisbaar bij het spraakverstaan. De spreker moet de microfoon dus zo vasthouden, dat deze niet zijn mondbeeld blokkeert. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 15

16 Ringleiding Hierbij wordt een draad in een lus om het loket gelegd en gekoppeld aan een versterker. Binnen de lus kunnen signalen worden ontvangen door een hoortoestel met ingeschakelde ringleidingstand. Een ringleiding wordt normaliter vast aangebracht in een bepaalde ruimte (langs de wand, in de vloer, in het plafond, vóór een loket bijv.). Er bestaan ook mobiele ringleidingen, die in een lus worden uitgelegd waar en wanneer dat nodig is. Moderne uitvoeringen van ringleidingen hebben drie of vier draadloze microfoons die elk via een ingebouwde zender in verbinding staan met de versterker. Gespreksstrategieën Wanneer u in gesprek komt met een persoon met een auditieve beperking, kunt u eenvoudig bijdragen aan een goed verloop van de communicatie. Zie kader hieronder. Communicatietips: Respecteer ieders wensen wat betreft communicatie 1. Vraag wat de bezoeker nodig heeft om het gesprek goed te kunnen volgen 2. Vraag tijdens een gesprek gerust af en toe of men het gezegde goed verstaan heeft. 3. Wordt niet boos of verlegen wanneer de ander u niet meteen begrijpt. Heb geduld en herhaal wat u heeft gezegd, eventueel in andere woorden. Zorg voor visuele ondersteuning 4. Wanneer u een persoon met een auditieve beperking wil aanspreken of zijn aandacht wil trekken, probeert u dan in zijn gezichtsveld te komen. Wanneer dit niet lukt, kunt u naar diegene toelopen en hem voorzichtig aantikken. 5. Houd zo veel mogelijk oogcontact tijdens de communicatie. Zo kan de ander uw gezicht goed zien en uw spraak aflezen. 6. Praat duidelijk en op een normaal tempo. Probeer bijzinnen of omwegen te vermijden. 7. Zorg dat ook uw mond goed zichtbaar is. Zorg ervoor dat u geen hand of kopje voor de mond heeft. Houd er rekening mee dat een grote snor of iets dat u in uw mond heeft (kauwgum, sigaret, pen, etc), het aflezen van spraak kan bemoeilijken. 8. Praat zoveel mogelijk met natuurlijke gebaren en ook met mimiek. 9. Houd zoveel mogelijk rust in uw lichaam. Maak geen onrustige bewegingen met hoofd en handen. 10. Gegevens als namen, adressen, telefoonnummers en data kunt u het beste even opschrijven. Dit voorkomt onnodige misverstanden. Schakel ruis uit 11. Wanneer de omgeving wat donker is, kunt u beter in het licht gaan staan. Let er wel op dat iemand niet tegen het licht in hoeft te kijken. Dit maakt het aflezen van uw gezicht juist moeilijker. 12. Een slechthorende heeft baat bij een goede akoestiek in openbare gebouwen. Lege ruimtes, of ruimtes ingericht met alleen harde materialen, zorgen voor een galmend geluid. Dit maakt het voor slechthorenden moeilijker om woorden te herkennen. 13. Eventueel verplaatst u het gesprek naar een aparte ruimte, een rustige kamer, waar u elkaar beter kunt verstaan. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 16

17 Schriftelijke ondersteuning Soms zijn bovenstaande tips niet voldoende om een goede communicatie te krijgen. In dat geval kan het nodig zijn om via papier te communiceren. Beide gesprekspartners schrijven dan bijvoorbeeld telkens op een briefje wat zij willen weten of vertellen. Zorg dat u duidelijke en eenvoudige taal gebruikt. Tolken Wanneer alle bovenstaande hulp niet voldoende is, kunt u een gebarentolk inschakelen. Deze vertaalt uw spraak naar gebaren, en de gebaren van een dove of slechthorende naar het gesproken Nederlands. Er zijn verschillende soorten tolken. Gebarentolk (NGT of NmG) Tolken NmG ondersteunen datgene wat gezegd wordt door middel van gebaren en mimiek. Zij volgen hierbij de spreker zo veel mogelijk per woord en maken dit taalgebruik zichtbaar voor de persoon met een auditieve beperking. Het zijn meestal de slechthorenden of postlinguaal doven die gebruik maken van dit soort tolken. Tolken NGT beheersen de taal van de (prelinguaal) doven. Ze kunnen de gesproken taal vertalen naar gebarentaal voor één of meer doven en ze vertalen de gebarentaal van de dove(n) naar het gesproken Nederlands. Een gebarentolk kan op verschillende manieren worden ingezet: per situatie kan een gebarentolk worden aangevraagd; u kunt vaste spreekuren instellen waarop in elk geval een tolk aanwezig is; u kunt gebruik maken van een tolk op afstand via beeldtelefoon of internet; u kunt één of meer medewerkers in dienst hebben die een gebarencursus hebben gevolgd of gaan volgen. Schrijftolk Bij grote vergaderingen, lezingen en congressen kan een schrijftolk/velotypist worden ingezet. Met een speciaal toetsenbord kan deze de sprekers woordelijk volgen en de tekst via een beamer op een groot scherm projecteren. Slechthorenden kunnen op deze manier lezen wat er wordt gezegd. Omdat de (gebaren)taal van doven een andere grammatica en andere uitdrukkingen kent, is dit als algemene voorziening voor doven minder geschikt. Voor hen werkt het prettiger met een tolk Nederlandse Gebarentaal. Voor hulp bij het aanvragen van tolken kunt u contact opnemen met Tolknet, zie U kunt ook zelf zoeken naar een tolk. Op staat het Register Tolken Gebarentaal, met daarin de contactgegevens van alle geregistreerde tolken. 4.2 Communicatie in groepsverband Wanneer er bijeenkomsten worden georganiseerd waarbij mensen met een auditieve beperking aanwezig zijn, moet men de nodige maatregelen nemen om het voor hen mogelijk maken hieraan ook echt deel te nemen. Ten eerste moeten de aanwezigen hun communicatiegedrag aanpassen. Daarnaast zijn er ook verschillende hulpmiddelen die kunnen worden ingezet om de communicatie te vergemakkelijken. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 17

18 Dit kan in een schema worden weergegeven: Maatregelen Groep Slechthorenden en mensen met overige hoorproblemen Doven Faciliteiten Communicatiegedrag aanpassen Rustige omgeving: Achtergrondgeluiden uitschakelen; Goede akoestiek; Voldoende licht, maar geen storende lichtinval Communicatiegedrag aanpassen Rustige omgeving: Voldoende licht, maar geen storende lichtinval NB: deze maatregelen zijn op zich niet voldoende. Slechthorenden hebben hierbij zeker geluidsversterkers en/of een tolk nodig. NB: deze maatregelen zijn op zich niet voldoende. Doven hebben hierbij zeker een tolk nodig. Ondersteunende hulpmiddelen Zet geluidsversterkende hulpmiddelen in. Schakel een tolk in. Vraag de aanwezige slechthorenden aan wat voor tolk zij de voorkeur geven. Schakel een tolk in. Vraag de aanwezige doven aan wat voor tolk zij de voorkeur geven. Communicatiegedrag Een dove/slechthorende kan in een groep horenden het gesprek niet goed volgen: hij kan niet van meerdere mensen tegelijk hun mond aflezen. Zorg er daarom in dit soort situaties voor dat er zoveel mogelijk één persoon tegelijk aan het woord is. Omgeving Er moet ook aandacht zijn voor een goede, rustige omgeving. Het liefst met zo min mogelijk achtergrondgeruis. Hiervoor zijn goede akoestiek en lichtinval heel belangrijk. Ook moet men hier bij presentaties bijvoorbeeld rekening mee houden: het geluid bij (computer)presentaties of video s kan storend zijn voor mensen met auditieve problemen. Geluidsversterkende hulmiddelen Hiervoor zijn verschillende mogelijkheden. Welk middel het meest geschikt is hangt af van de situatie en de (voorkeur van de) aanwezige personen. Microfoon, versterker en luidspreker. Vooral de licht slechthorenden hebben hier baat bij, omdat zij nog geen hoortoestel gebruiken. Hierbij is het van belang dat de spreker zich bewust is van hoe hij de microfoon hanteert. Voor toehoorders met een auditieve beperking is niet alleen het versterkte geluid, maar ook het mondbeeld van de spreker onmisbaar bij het spraakverstaan. De spreker moet de microfoon dus zo vasthouden, dat deze niet zijn mondbeeld blokkeert. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 18

19 Luisterhulp Bij het één-op-één gesprek of in een klein groepje kan de slechthorende een handmicrofoon gebruiken of een microfoon die midden op de (vergader)tafel wordt gezet. Via een hoofdtelefoon, of een halslus die werkt op de ringleidingstand van het hoortoestel, hoort de slechthorende alles wat zich aan en rond de tafel afspeelt. Dit vergt gespreksdiscipline: niet door elkaar spreken, duidelijk spreken, geen andere storende geluiden (bijv. geritsel van papier of roeren in koffiekopjes), ieders gezicht moet zichtbaar zijn (spraakafzien). Solo-apparatuur Dat is draadloze apparatuur en is geschikt om bijvoorbeeld grote lezingen of voorlichtingsbijeenkomsten beter te kunnen volgen. De spreker draagt de microfoon dicht bij de mond en één of meerdere luisteraars ontvangen de signalen via een hoofdtelefoon of een opzetstukje aan het gehoortoestel. Werkt als bij de luisterhulp, maar voor meerdere luisteraars tegelijk. Vergaderset Is een serie aan elkaar gekoppelde combinaties van microfoon en luidspreker. Bij voorkeur te gebruiken in combinatie met ringleiding, FM- of IR-installatie (zie hierna). Er dient minimaal één microfoon per twee deelnemers aanwezig te zijn. Ringleiding Hierbij wordt een draad binnen de desbetreffende ruimte in een lus gelegd en gekoppeld aan een versterker. Binnen de lus kunnen signalen worden ontvangen door een hoortoestel met ingeschakelde ringleidingstand. Een ringleiding wordt normaliter vast aangebracht in een bepaalde ruimte (langs de wand, in de vloer, in het plafond, vóór een loket bijv.). Er bestaan ook mobiele ringleidingen, die in een lus worden uitgelegd waar en wanneer dat nodig is. Moderne uitvoeringen van ringleidingen hebben drie of vier draadloze microfoons die elk via een ingebouwde zender in verbinding staan met de versterker. FM-installatie De microfoon vangt het geluid op en dat wordt, door een zender met behulp van FM-golven, verstuurd naar de speciale ontvangers die slechthorenden uitgereikt hebben gekregen. Elke ontvanger is gekoppeld aan hetzij een halslus (voor hoortoesteldragers met ringleidingstand), hetzij een hoofdtelefoon of kinbeugel. Infrarood (IR)-installatie Bij deze installatie wordt het geluid dat door de microfoon wordt opgevangen, door een zender met behulp van infraroodgolven verstuurd naar de speciale ontvangers die slechthorenden uitgereikt hebben gekregen. En ook hierbij is elke ontvanger gekoppeld aan hetzij een halslus (voor hoortoesteldragers met ringleidingstand), hetzij een hoofdtelefoon of kinbeugel. Tolken Ook bij vergaderingen en bijeenkomsten worden vaak één of meerdere tolken ingezet. Deze vertalen datgene wat er gezegd wordt voor de dove of slechthorende in gebaren (NGT of NmG). En zij vertalen de gebaren naar het gesproken Nederlands. Schrijftolken typen datgene wat er gezegd wordt uit. Met een speciaal toetsenbord kunnen zij dat heel snel. Deze tekst wordt dan geprojecteerd op een scherm, zodat de aanwezigen die hiervan gebruik maken kunnen lezen wat er wordt gezegd. De schrijftolk kan ook individueel ingezet worden, bijvoorbeeld als een andere voorziening (zoals een ringleiding of vergaderset) nog niet getroffen of anderszins niet bruikbaar is. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 19

20 Voor hulp bij het aanvragen van tolken, kunt u contact opnemen met Tolknet, zie U kunt ook zelf zoeken naar een tolk. Op staat het Register Tolken Gebarentaal, met daarin de contactgegevens van alle geregistreerde tolken. Conclusie 4 De gemeente kan ook veel doen om hun toegankelijkheid te verbeteren. Dit geldt zowel voor 1-op-1-situaties (de mogelijkheden om individueel contact te zoeken met de gemeente en de daaruitvolgende communicatie) als voor situaties in groepsverband (bijeenkomsten, vergaderingen, lezingen). In de verschillende situaties zijn verschillende mogelijkheden om de auditief beperkten tegemoet te komen. Deze worden weergegeven in schema s en toegelicht in de paragrafen 4.1 en 4.2. Conclusie 5 Voor meer informatie vanuit de doelgroep, kunt u altijd contact opnemen met de landelijke belangenorganisaties, of één van de regionale instanties. Voor contactgegevens, zie hoofdstuk 6. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 20

21 5 Verklarende woordenlijst Cochleair Implantaat (CI): een soort hoortoestel dat operatief wordt aangebracht. Een CI bestaat uit twee delen: het implantaat, dat in de schedel wordt geplaatst, en de spraakprocessor. De spraakprocessor vangt het geluid op en zet dit om in elektrische signalen. Via de elektroden van het implantaat prikkelen deze signalen de gehoorzenuw en deze reageert hierop alsof het gewoon geluid is. Hoortoestel: apparaat dat omgevingsgeluiden versterkt. Hulpmiddel voor mensen met een auditieve beperking. Niet geschikt voor alle mensen uit deze doelgroep: er moeten nog bruikbare gehoorresten zijn, die de versterkte geluidsgolven kunnen opvangen en doorgeven aan de hersenen. Nederlandse Gebarentaal (NGT): de gebarentaal van doven in Nederland. De enige volledig toegankelijke taal voor doven. Nederlands met Gebaren (NmG): communicatiesysteem, vaak gebruikt in contact tussen auditief beperkten en horenden. Gebruikers houden de zinsvolgorde van het gesproken Nederlands aan, en ondersteunen de woorden met gebaren uit de Nederlandse Gebarentaal. Prelinguaal: vóór de taalverwerving Postlinguaal: ná de taalverwerving Een prelinguaal dove is doof geboren of op zeer jonge leeftijd doof geworden. In ieder geval voordat de gesproken taal volledig is verworven. Een postlinguaal dove is doof geworden nadat deze de gesproken taal heeft verworven. Dit onderscheid wordt ook wel aangegeven met de algemene termen vroegdoof (prelinguaal) en laatdoof (postlinguaal) Spraakafzien: het aflezen van het mondbeeld van een spreker. Auditief beperkten maken hier gebruik van, maar hebben aan alleen het mondbeeld niet genoeg: slechts 40% van de woorden kan op deze manier worden verstaan. Wordt ook wel liplezen genoemd, maar dat is een verouderde term. Tolk: persoon die gesproken taal vertaalt naar een andere vorm, die voor auditief beperkten wel verstaanbaar is. Dit kan zijn een vorm van gebaren (NGT of NmG) of schrift (schrijftolk). Een schrijftolk wordt ook wel velotypist genoemd, naar het speciale toetsenbord: velotype. Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 21

22 6 Contact Een samenvatting van deze handreiking is in een folder verkrijgbaar. Deze is op te vragen bij Dovenschap en Zorgbelang Nederland Dovenschap: de belangenvereniging voor doven in Nederland Postbus DD Houten tel: fax: teksttel: website: Zorgbelang Nederland Postbus GG Utrecht tel: fax: website: Landelijke belangenorganisaties: Dovenschap: de belangenvereniging voor doven in Nederland. Postbus DD Houten tel: fax: teksttel: website: NVVS: de Nederlandse Vereniging voor Slechthorenden. Postbus DC Houten tel: fax: teksttel: website: Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 22

23 Stichting Plotsdoven: de landelijke organisatie voor belangenbehartiging van mensen die plotseling of meer geleidelijk doof zijn geworden. Postbus AE Utrecht tel/fax/teksttel: website: SBNDJ: Stichting Belangen Nederlandse Dove Jongeren. Ook wel JongerenCommissie genoemd. Postbus DD Houten tel: fax: teksttel: website: FOSS: Federatie voor Ouders van Slechthorende kinderen en kinderen met Spraak-taalproblemen. Postbus DA Houten tel: fax: website: FODOK: Federatie voor Ouders van Dove kinderen. Postbus AT Utrecht (tekst)tel: fax: website: Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 23

24 SHJO: Organisatie van slechthorende jongeren. Bezoekadres: Churchilllaan 11, Utrecht Postbus AD Utrecht tel: fax: website: Informatie en advies: Oorakel Informatie en Advies Poortgebouw Rijnsburgerweg AA Leiden tel: fax: teksttel: website: Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 24

25 Overig: Teleplus Teksttelefoonbemiddeling Dit is een dienst van de KPN. Medewerkers van deze dienst bemiddelen tussen mensen met een gewone telefoon (horenden) en mensen met een teksttelefoon (doven). tel: Tolknet Voor hulp bij het aanvragen van tolken. tel: fax: teksttel: website: SPOEDNUMMER = (bereikbaar tussen uur) Stichting RTG U kunt ook zelf zoeken naar een tolk in het Register Tolken Gebarentaal. Hierin staan de contactgegevens van alle geregi-streerde tolken. Zie: (tekst)tel: fax: info@stichtingrtg.nl Handreiking WMO en auditieve beperkingen Pagina 25