Basiscursus NME - Natuurbeelden
|
|
- Sterre Hermans
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Krist Tack 1 Basiscursus NME - Natuurbeelden Beelden van en omgang met natuur. Over het algemeen bestaat er een grote diversiteit aan natuurbeelden. Het is een complex geheel van opvattingen, kennis, functies, belangen, gevoelens, belevingen en waarden van, over en bij natuur. Het natuurbeeld van elk individu is anders en wordt bepaald door de woonomgeving, het gezin, de vrienden, culturele achtergrond, de persoonlijke interesses, de gemoedstoestand Het natuurbeeld verandert met de leeftijd, verandert door nieuwe ervaringen, door nieuwe vrienden Over wat natuur is bestaan verschillende opvattingen. Die verscheidenheid beperkt zich niet alleen tot een verschil in interpretatie tussen de leek en de deskundige, maar evenzeer tussen deskundigen onderling. Zo zijn er voorstanders van 'echte' natuur, van natuur in het door mensen onderhouden en historisch gegroeide cultuurlandschap en van natuur in het moderne stadslandschap. Al met al: 'de' natuur bestaat niet: het gaat om verschillende beelden en interpretaties van de natuur die afhangen van het ingenomen standpunt. Wat je als natuur ervaart, is afhankelijk van je perspectief, van je persoonlijke geschiedenis en opvatting. Natuurbeelden staan niet op zich maar worden gevormd in wisselwerking met de concrete, alledaagse woon- en werkomgeving van mensen. Mensen construeren als het ware steeds hun 'ideale' natuur vanuit hun dagelijkse leven. Theoretische natuurbeelden. Met natuurbeeld wordt verwezen naar de invulling die mensen geven aan natuur. Een verschil in natuurbeelden bij diverse bij het natuurbeleid betrokken actoren kan een belangrijk element zijn in het ontstaan van draagvlakproblemen. In 1993 besloot de Nederlandse Natuurbeschermingsraad een overzicht van natuurbeelden te ontwerpen omdat men had vastgesteld dat de bespreekbaarheid van natuur tussen diverse sectoren (landbouw, natuur, recreatie, bosbouw, jacht) heel moeilijk was. Op deze wijze hoopte men inzichten te verwerven die het optreden van draagvlakproblemen zouden kunnen reduceren. Op deze wijze kwam men tot een lijst van 11 theoretisch veronderstelde natuurbeelden. Deze indeling werd binnen het Nederlandse project EENDD (Evaluatie Ex ante van Natuurbeleid: Draagvlak en Doeltreffendheid) uitgewerkt en verder aangevuld met achterliggende drijfveren of met functies die de natuur vervult voor de mens. Volgende natuur en wilde natuur worden hier eerder als kwalificaties van een toestand beschouwd waarop de natuurbeelden betrekking hebben.
2 Krist Tack 2 Lijst van 11 theoretische natuurbeelden en drijfveren Natuurbeeld 1. Productie-natuur leverancier van energie, grondstoffen leverancier van cultuurgewassen, vee Drijfveer menselijk (over)leven economische bedrijvigheid 2. Gebruiksnatuur natuur waaruit niet-cultuurgewassen en dieren kunnen worden geoogst natuur als voorraadschuur en genenreservoir natuur als leverancier van fysieke uitdaging voor de sportieve recreant oogst ( bv. land- en bosbouw), vangst of jacht beleving en (ont)spanning (bv. mountainbike ) recreatie 3. Gemodificeerde natuur basis voor gefokte, gedomesticeerde dieren, gekweekte planten basis voor genetisch gemodificeerde organismen ervaring mens- dier/plant-relatie beheersing economische afhankelijkheid menselijk welzijn 4. Bedreigende/hinderlijke natuur natuur als bron van overlast en schade natuur als bron van gevoel van wanorde, onveiligheid en bedreiging natuur als bron van ergernis (belemmering) bedrijfsvoering gevoel van onveiligheid, overlast 5. Regulerende natuur stabilisering (klimaat, water, bodem) zuivering (lucht: afbraak/immobilisatie [afval]stoffen) terug opnemen stoffen in kringlopen leven van mens, dier en plant economie 6. Informatieve natuur indicatorfunctie toestand/verandering milieu wetenschappelijke belangstelling (menselijk) leven en welzijn 7. Heilzame natuur natuur als bron van gezondheid menselijke gezondheid en recreatie
3 Krist Tack 3 8. Intrigerende natuur natuur als bron van verwondering, onderzoek, onderwijs en educatie natuur als uitdaging voor activiteiten (avontuur, het onverwachte) bevrediging (wetenschappelijke) belangstelling beleving van immateriële vreugden 9. Decor(atieve)-natuur natuur als bron van ontspanning (stilte) esthetische natuur, als bron van inspiratie (schoonheid) ontspanning inspiratie economie (recreatie en toerisme) woon- en werkomgeving 10. Volgende natuur half-natuurlijke natuur aan huidige menselijke cultuur gebonden natuurnatuur in agrarisch cultuurlandschap, of in stedelijke omgeving natuurbeleving cultuurhistorie eigenheid/identiteit van het landschap zekere mate economische productie 11. Wilde natuur oernatuur, wilde fauna en flora in oorspronkelijke vrije staat; natuur zonder de mens(elijke beïnvloeding) erkenning intrinsieke waarde van de natuur (los van de gebruikswaarde) existentiële beleving Naast deze lijst geven ook andere auteurs overzichten van natuurbeelden met een min of meer afwijkende indeling. Gemeenschappelijk aan deze indelingen is dat het telkens gaat om een veelheid aan natuurbeelden. Die veelheid aan natuurbeelden is van toepassing voor mensen onderling, maar zeker ook binnen één individu. In de praktijk gaat het vaak om een mix van bovengenoemde natuurbeelden bij één persoon en overlappende natuurbeelden tussen diverse personen. De samengestelde natuurbeelden impliceren dat er tussen personen die vaak als tegenpolen worden beschouwd, zoals landbouwers en natuurbeschermers, niet alleen sprake kan zijn van uiteenlopende natuurbeelden, maar evenzeer van (gedeeltelijk) overlappende natuurbeelden. Bovendien evolueert het natuurbeeld. Natuurbeelden zijn immers niet statisch. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat natuurbeelden evolueren naargelang de leeftijd en naargelang kennis, kunde, ervaring, afstand tot en (on)afhankelijkheid van de natuur enzovoort. (o.a. Margadant, 1990,1994),
4 Krist Tack 4 Empirische natuurbeelden. In Nederland is veel kwalitatief proefondervindelijk onderzoek verricht naar natuurbeelden. De resultaten verschillen nogal wat met de theoretische natuurbeelden. Zo peilde men verschillende meningen over wat natuur is. Uiteindelijk kwamen de onderzoekers tot 6 nieuwe natuurbeelden (Buijs, 1998) wildernis-natuurbeeld (natuur als grootschalige ongerepte gebieden) autonomie-natuurbeeld (natuur onafhankelijk van de mens, zowel klein- als grootschalig) decoratief natuurbeeld (natuur als recreatief groen) breed natuurbeeld (natuur is alles wat groeit en bloeit, inclusief de mens); functioneel natuurbeeld (natuur heeft primair functie voor de mens); diffuus natuurbeeld (geen duidelijk uitgekristalliseerd beeld van de natuur). In het onderzoek naar natuurbeelden in Nederland is ook een evolutie te zien van natuurbeeld als een loutere definitiekwestie (wat is natuur?) tot natuurbeeld als ideaalbeeld van de natuur. Op deze basis onderscheidt men opnieuw 6 verschillende natuurbeelden bij inwoners van Nederland. (de Boer, 2002) grootse natuur agrarische natuur stedelijke natuur mensarme natuur nette natuur ongewenste natuur In Vlaanderen werd door een studiegroep onderzoek verricht (Mens en Ruimte,1999). Aan personen werd de vraag gesteld wat is natuur? Via analyse kwam men tot volgende natuurbeelden die mensen hanteren: elementen en spontane natuur: weidevogels, wild, wilde planten, grazende koeien, wind, heuvels en duinen, mossen, heidevelden, beken en rivieren, rietvelden, meren en vijvers, weiland, zee, landschap, bosjes, zon, moerassen, bossen, akkers/velden stedelijke natuur: volkstuinen, parken in steden, bomen in de straat, stadsvogels, parktuinen, beplanting gedomesticeerde natuur: stallen met varkens, speelterreinen en honden en katten insecten verstoorde natuur: verwilderd braakland, zandpaden, akker-onkruiden, onkruid in de tuin gebouwen: oude landhuizen, ruïnes schimmels. Uit dit onderzoek blijkt dat ook de Vlaamse bevolking een gevarieerd natuurbeeld hanteert.
5 Krist Tack 5 Een overzicht van empirische natuurbeelden leert dus dat hét natuurbeeld niet bestaat. Het begrip natuur blijkt heel verscheiden natuurbeelden te dekken die, naargelang het onderzoek, op heel uiteenlopende wijze worden gecategoriseerd. Net zoals bij de theoretisch ontwikkelde natuurbeelden, bestaat ook hier een veelheid aan natuurbeelden. Archetypische natuurbeelden. Het hiervoor besproken theoretisch en empirisch natuurbeeldenonderzoek krijgt als kritiek te functionalistisch te zijn (Keulartz, 2000). Het gevaar dat hierin schuilt is een te sterke koppeling aan cognitieve elementen van natuurbeelden, ten koste van normatieve (ethische) en expressieve (esthetische) elementen. Natuurbeelden leggen uiteraard vast hoe we de natuur in cognitief opzicht beoordelen, maar evenzeer welke waarden we aan de natuur geven (normatief) en welke natuur we al dan niet mooi vinden (expressief). Een functionalistische benadering versterkt bovendien de neiging van de overheid burgers aan te spreken vanuit hun specifiek belang (landbouwer, natuurbeschermer ), waardoor men vrij gauw vastzit in bepaalde rolpatronen. Vanuit een historisch perspectief worden de natuurbeelden verdicht tot drie archetypen : de wilde natuur de arcadische natuur de functionele natuur De auteur praat over natuurarrangementen. Het wildernis-arrangement (wilde natuur) wordt gekenmerkt door het streven natuurlijke processen zoveel mogelijk ongestoord te laten verlopen. In deze visie ligt de blik op het vinden van het sublieme in de natuur, op emoties als verbazing, angst, ruwheid en duisternis. Ontzagwekkende aspecten van bergen, jungles, woestijnen en vulkanen staan centraal. Het arcadische arrangement (arcadische natuur) gericht is op het handhaven van patronen die in de loop van de menselijke ontstaansgeschiedenis zijn ontstaan en die dus een zekere cultuurhistorische betekenis hebben. Deze visie is gebaseerd op de idealisering van de natuur en het landelijke leven waarbij de nadruk ligt op de harmonie tussen mens en natuur. Deze visie omvat ook een aantal specifieke elementen. Allereerst legt het de nadruk op het ervaren van de schoonheid van de natuur en de emoties die door de natuur worden opgeroepen. Daarnaast benadrukt deze visie de intrinsieke waarde van de natuur, dat wil zeggen het belang van het beschermen van de natuur als doel op zich, los van de waarde van de natuur voor de mens. In het functionele arrangement (functionele natuur) wordt de natuur grotendeels ondergeschikt gemaakt aan de cultuur. Natuur wordt gezien als een bron voor economische
6 Krist Tack 6 ontwikkeling, bijvoorbeeld voor landbouw of de mijnbouw. In zijn meest extreme vorm is de natuur niets meer dan een voorraad grondstoffen die dient om de behoeften van de mens te vervullen. De bescherming van de natuur is niet superieur aan het menselijk gebruik van de natuur, maar er wordt naar een evenwicht gezocht tussen menselijke behoeften en ecologische behoeften. Deze drie natuurbeelden bevinden zich op een schaal van afnemende natuurlijkheid en toenemende menselijke beïnvloeding en worden niet alleen gekenmerkt door cognitieve, maar evenzeer door ethische en esthetische perspectieven. Natuurbeelden bij Kinderen Kleuters Kleuters houden er hun eigen natuurbeelden op na, ze denken en handelen volgens een voor ons soms onverwachte logica. Zo gebruiken ze de begrippen leven en dood op een eigen wijze: wat niet beweegt is dood, wat wel beweegt leeft. Een stilzittende sprinkhaan roept meteen de vraag op Is hij dood? Bomen bewegen niet uit zichzelf, althans niet voor ongeduldige kinderogen. Voor jonge kinderen is de groene natuur dus niet levend. Daartegenover staat dat kleuters vaak menselijke eigenschappen toekennen aan niet levende dingen. Een kastanjebolster is een prikkeding, en wanneer ze zich verwonden aan een tak, dan is die tak stout. Kleurrijke objecten krijgen hun aandacht: een kastanje of een bloem kan mooi zijn, een panorama vanop een heuveltop nog niet. Een mooie vijver is pas interessant als er eenden op zitten of als ze erin kunnen ploeteren uiteraard Kleuters zijn verzot op dieren; contact met dieren is belangrijk in deze levensfase. Kinderen van 6 tot 8 jaar Bij kinderen van 6 tot 8 jaar gaan fantasie en werkelijkheid steeds meer in elkaar lopen. De eigen beleving staat nog steeds centraal. Kinderen zijn daardoor meer geïnteresseerd in verklaringen die bij de eigen beleving aansluiten dan in werkelijke oorzaken van iets. Oorzaak en gevolg zien ze vanuit hun eigen logica. Fantasieverklaringen zullen voor hen soms meer waar zijn dan echte. Zo kan het bijvoorbeeld heel moeilijk zijn zo n kind ervan te overtuigen dat een witte kip ook bruine eieren kan leggen. De kinderen krijgen interesse voor wetmatigheden en zoeken naar de regelmaat van dingen. Ze zijn volop bezig hun nabije omgeving te verkennen en te ontdekken. Kinderen moeten op deze leeftijd de kans krijgen om buiten in de natuur te spelen en van alles te beleven. Het verkennen van de wereld dichtbij en verderop, het ontdekken van de samenhangerin en zelf ervaringen opdoen.
7 Krist Tack 7 Kinderen van 8 tot 10 jaar Deze kinderen zijn behoorlijk nieuwsgierig De nadruk komt te liggen op het ontdekken van samenhang, het zoeken naar wetmatigheden en het geven van verklaringen. Ze gaan zelf verklaringen zoeken voor de dingen die ze om zich heen zien, toch blijft de eigen ervaring centraal staan. De kinderen kunnen nog geen algemene zaken naar concrete situaties vertalen. Zo zal een uitleg over de werking van een composthoop waarschijnlijk aan hen voorbijgaan als ze zich er niets bij kunnen voorstellen. Nadat ze zelf in potjes hebben gezien hoe verschillende soorten afval worden afgebroken, zullen ze het veel beter begrijpen. De individuele verschillen tussen de kinderen komt steeds duidelijker naar voor. Dit is de leeftijd waarop kinderen vaak zeer uiteenlopende hobby s ontwikkelen. Het aanbieden van de natuur of een aspect uit de natuur als mogelijk interessepunt, is dan ook zinvol. In het algemeen zijn deze kinderen erg begaan met het lot van de natuur. Meer dan op het ontdekken van de natuur ligt de nadruk nu op het verklaren van verschijnselen en het belang van de natuur voor de mens. Vooral dieren zijn populair. Kenmerkend is ook dat ieder kind wel iets verzamelt op deze leeftijd. Deze verzamelwoede is een uiting van de behoefte aan systematiek, de wil om de wereld te ordenen en de grenzen van de werkelijkheid te ontdekken. De werkelijkheid wordt veel interessanter dan de fantasie. Fantasieverhalen boeien hen nog wel, zolang de schijn maar opgehouden kan worden dat het vertelde toch waar zou kunnen zijn. Kinderen van 10 tot 12 jaar Kinderen van deze leeftijd willen graag meedoen in de volwassen wereld. Het abstracte denkvermogen ontwikkelt zich. Het kind raakt geïnteresseerd in dingen waar het in het dagelijks leven weinig mee te maken heeft, zoals bijvoorbeeld tropische dieren en de Noordpool. Daarvoor moet het kind zich kunnen verplaatsen in een andere situatie en moet het een beetje kunnen filosoferen. De kinderen willen de pas ontdekte wereld begrijpen. Ze worden zich ervan bewust dat alles met elkaar samenhangt ook als dat niet onmiddellijk zichtbaar is. Deze kinderen willen graag tonen hoeveel ze al weten. De kinderen zijn volop bezig met het vormen van eigen waarden en langzamerhand verdwijnt het zwart-witte beeld van goed en slecht. Met de interesse voor de problemen van de volwassen wereld en het begrijpen van de oorzaken van die problemen komt ook de kritiek op de volwassenen. Oudere kinderen vragen om meer avontuur en spanning. Naast individuele competitie speelt ook het groepsgevoel een belangrijke rol.
8 Krist Tack 8 Natuurbeelden bij allochtonen In Nederland heeft men een verkennend onderzoek gevoerd om een zicht te krijgen op de beelden van allochtonen over natuur en hun omgang met natuur. Door een beter begrip van natuurbeelden van allochtonen krijgen natuurorganisaties mogelijk handvatten om deze mensen bij de organisatie te betrekken. Het resultaat zou enerzijds kunnen bijdragen tot een dialoog tussen de natuurverenigingen en de allochtone gemeenschap. Anderzijds kan de overheid een beleidskader ontwikkelen om tegemoet te komen aan de natuurwensen die er leven bij de allochtonen. Uit de literatuurstudie en diepte-interviews met allochtonen uit verschillende groepen blijkt dat deze mensen vooral de natuur opzoeken om er met vrienden en familie samen te zijn. Het sociale aspect staat centraal niet de natuur zelf. De natuur is een gebruiksruimte voor de mens. Stadsparken en overig stedelijk groen worden druk bezocht. Voor sommigen blijkt dat de natuur een economische waarde heeft. Voorbeelden hiervan zijn het bos voor de houtproductie, de openbare ruimte voor voedselproductie en geneeskrachtige planten. Voor een aantal deelnemers van het onderzoek geldt dat zij zelden of nooit in verder gelegen natuurgebieden komen. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat men vooral wil overleven in de samenleving, natuur beleven is daar ondergeschikt aan. Alle energie gaat naar het zich thuis voelen, het werken en zorgen voor het gezin. Uit interviews blijkt dat niet alle respondenten zelf natuurervaringen hadden in hun geboorteland. Anderen refereren aan natuur als onderdeel van vaak prettige jeugdherinneringen, waarbij natuur niet altijd bewust beleefd werd. Door de zorg voor de natuur in Nederland, ontdekken sommigen de natuur in hun geboorteland tijdens vakanties. Er ontstaat zo een nieuwe waardering voor de natuur in het geboorteland. De natuur in Nederland komt op veel mensen kunstmatig over ten opzichte van de wilde natuur in het land van herkomst. Ondanks dit beeld wordt de natuur in veel gevallen wel gewaardeerd, omdat zij georganiseerd en toegankelijk is. Samenvattend ontstaat de indruk dat het migratieproces een belangrijke rol speelt in de waardering en beleving van natuur in Nederland. Men heeft niet alleen een vertrouwde sociale omgeving achter zich gelaten maar ook een natuurlijke omgeving die belangrijker wordt naarmate de afstand toeneemt. Een ander gevolg van het migratieproces voor natuurbeleving is dat de kennis en het vertrouwd zijn met natuur niet langer van de oudere op de jongere generatie wordt overgedragen. Er is een breuk in de overdracht van natuurbeleving. Omdat veel Turkse en Marokkaanse migranten kiezen voor een partner uit het land van herkomst blijven deze verschillen bestaan. Daarom moet natuur- en milieu-educatie niet alleen gericht zijn op kinderen maar ook op hun ouders. Omdat in bepaalde grote steden heel veel kinderen van allochtone afkomst zijn, moet de basisschool een plaats zijn waar daadwerkelijke ervaringen met de natuur kunnen gebeuren. Andere aanbevelingen die uit de studie komen zijn erop gericht om het draagvlak voor natuur en de participatie van allochtonen daarin te vergroten.
9 Krist Tack 9 Natuur kan ook op het terrein van inburgering een sterkere rol spelen, zeker in het beleid voor duurzaamheid en onderwijs. In het onderzoek was de overheersende vraag wat autochtonen kunnen doen om allochtonen bij de natuur te betrekken. Toch wil men ook de mogelijkheid laten om vanuit de andere richting te denken. Autochtonen moeten zich openstellen voor de manieren waarop allochtonen naar de natuur in Nederland kijken. Wanneer allochtonen vanuit een ander perspectief naar de natuur kijken, biedt dat wellicht een contrast met de wijze waarop autochtonen de natuur benaderen. Mogelijk legt het contrast leemten in het eigen blikveld bloot. Als allochtonen hun visie zouden geven hoe zij met natuur kunnen omgaan, dan zou er een rijk geschakeerd beeld naar voren kunnen komen met ongedachte en creatieve oplossingen. Natuurbeelden als draagvlak voor natuur Bewustwording van de verschillende natuurbeelden en interpretaties van de natuur kunnen deskundigen helpen om meer aansluiting te vinden bij de wensen van burgers. De natuurbeelden fungeren dan als een soort prisma, een denkmodel om verschillende visies op tafel te krijgen en te benoemen. Door het aanbieden van een gemeenschappelijk discussiekader kunnen natuurbeelden helpen de verschillende visies te benoemen. Op basis van de diversiteit van natuurbeelden kan discussie gevoerd worden. Deze methodiek kan aangewend worden om bepaalde natuurgebieden te beheren volgens een bepaald natuurbeeld. Een dergelijke aanpak kan ook nuttig zijn voor het bespreekbaar maken van milieuproblemen. Daarnaast kunnen natuurbeelden ook behulpzaam zijn in de communicatie en educatie. Succesvolle communicatie is immers afhankelijk van kennis over de doelgroepen waarop de communicatie gericht is. De diversiteit in natuurbeelden suggereert hierbij ook een diversiteit in communicatie en educatie. Zo zullen sommige mensen geraakt worden door de schoonheid van de zonnedauw. Anderen kunnen beter benaderd worden door een historisch verhaal over een oude eik of door een schildercursus op een mooi plekje. Op termijn is het essentieel dat het natuurbeleid nog nauwer verbonden wordt met de visies van het publiek. De natuurlijke leefomgeving wordt gewaarborgd als grotere groepen in de samenleving zich het belang van de natuur aantrekken en er misschien een steentje aan bijdragen. In Nederland merkt men dat het draagvlak op nationaal niveau nog groot is maar het natuurbeleid op lokaal niveau kan verbeterd worden. De negatieve reacties worden niet veroorzaakt door een ontkenning van het belang van natuurbehoud of door een gebrek aan kennis. Protest ontstaat vaker door afwijkende visies op het natuurbeheer, waarbij leken een andere visie hebben dan professionals. De nieuwe uitdaging voor beleidsmakers en terreinbeheerders is dan ook niet alleen de kennis van de fysieke plaatsen maar ook de
10 Krist Tack 10 kennis van de sociale aspecten. Het komt er op neer dat de natuurbeheerders in de toekomst veel meer rekening zullen moeten houden met de mening van de gewone burgers. Bronnen Margadant-van Arcken, M. (1994), Natuur en milieu uit de eerste hand. Den Haag Buijs, A. (2009), Natuurbeelden. Publieke visies op natuur en de consequenties voor het natuurbeheer. Samenvatting PhD Thesis Wageningen Universiteit. ISBN Buijs, AE. (1998), Natuurbeelden in de praktijk. De invloed van natuurbeelden en natuurvisies op gedrag en mening over het beleid. DLO-IBN/DLO-SC, rapport 623, Wageningen. Buijs, A.E. (1997), Publiek draagvlak voor natuur en natuurbeleid. SC-DLO rapport 546, Wageningen Bogaert, D. (2004), Natuurbeleid in Vlaanderen. Natuurontwikkeling en draagvlak als vernieuwingen. Instituut voor Natuurbehoud, Brussel. ISBN Somers, N. (2004), Hoe vreemd is natuur in Nederland? Natuurbeelden van allochtonen. Den Haag, Lei. Rapport
Leerdoelen en kerndoelen
Leerdoelen en kerndoelen De leerdoelen in de leerlijn vallen in het leerdomein Oriëntatie op jezelf en de wereld. Naast de gebruikelijke natuur en milieukerndoelen (kerndoelen 39, 40 en 41) zijn ook de
Nadere informatieNatuurbeelden: Publieke visies op natuur en de consequenties voor het natuurbeheer
Natuurbeelden: Publieke visies op natuur en de consequenties voor het natuurbeheer Arjen Buijs, Bos en Natuurbeleid, Wageningen Universiteit & Alterra Symposium Nauurpunt Communicatie in natuurbeheer 12-4-2012
Nadere informatieDraagvlak voor natuur: van verdelen naar verbinden
Draagvlak voor natuur: van verdelen naar verbinden CSA (Kris) van Koppen, Universitair hoofddocent Milieubeleid, Wageningen Universiteit 1.Karakterisering 2.Diagnose 3.Hoe verder Karakterisering: trends
Nadere informatieKeurmerk: Duurzame school
Keurmerk: Duurzame school Doorlopende leerlijn voor duurzame ontwikkeling van basisonderwijs (PO) t/m voortgezet onderwijs (VO) PO-1 Kennis en inzicht (weten) Vaardigheden (kunnen) Houding (willen) Begrippen
Nadere informatieNatuurlijk Heerde! Een bloeiende gemeente op de Veluwe. W ij wonen waar anderen op vakantie gaan. CONCEPT Geactualiseerde Toekomstvisie 2025
Natuurlijk Heerde! Een bloeiende gemeente op de Veluwe W ij wonen waar anderen op vakantie gaan CONCEPT Geactualiseerde Toekomstvisie 2025 even voorstellen In onze gemeente wonen ruim 18.500 mensen in
Nadere informatieDieren doden; dode dieren: Emoties rondom dieren.
Dieren doden; dode dieren: Emoties rondom dieren. Lezing verenigingsraad Natuurmonumenten, 11-02-2012 Arjen Buijs Wageningen Universiteit / Alterra Drie peilers van natuurbeheer ETHIEK EMOTIES/ BELEVING
Nadere informatieEen duurzame ontwikkeling sluit aan op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties in gevaar te brengen 1.
Duurzaamheidsbeleid De bijzondere locatie van Buitenkans Kinderopvang bij het stadslandbouwproject biedt een uitstekende basis voor duurzame kinderopvang. Natuur, ons voedselketen en respect voor mens
Nadere informatiePresentatie Ryan van den Born
Hoe denken burgers over exoten? Riyan van den Born Radboud Universiteit Nijmegen Opbouw lezing Deel 1. Visies op de relatie tussen mens en natuur Deel 2. Percepties van exoten Deel 3. Verbanden tussen
Nadere informatiePiter Jelles Strategisch Perspectief
Piter Jelles Strategisch Perspectief Strategisch Perspectief Inhoudsopgave Vooraf 05 Piter Jelles Onze missie 07 Onze ambities 07 Kernthema s Verbinden 09 Verbeteren 15 Vernieuwen 19 Ten slotte 23 02 03
Nadere informatieOpvoeden in andere culturen
Opvoeden in andere culturen Bevorderen en versterken: competenties vergroten Een betere leven DVD 1 Bevolkingsgroepen aantal Allochtoon3.287.706 Autochtoon13.198.081 Europese Unie (exclusief autochtoon)877.552
Nadere informatieUitslagen Groene Peiler Natuur in de buurt van de stad? Ingevuld door 206 respondenten
Uitslagen Groene Peiler Natuur in de buurt van de stad? Ingevuld door 206 respondenten 1) Hieronder staan een viertal stellingen over het belang van natuur in gebieden rond de stad. Kunt u aangeven in
Nadere informatieVormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015
Vormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015 Inhoud 3 Vooraf 5 Een andere kijk op spijbelen 6 Over de diepere betekenis van kinderspel 7 Kinderen hebben zo hun kijk op quality time 8 Plan
Nadere informatieRuimtelijke kwaliteit in cultuurhistorisch perspectief. Masterclass Schipborg 21 juni 2011
Ruimtelijke kwaliteit in cultuurhistorisch perspectief Masterclass Schipborg 21 juni 2011 Drie thema s 1. Burgers aan de macht (over besluitvorming en sociale duurzaamheid vroeger en nu) 2. Nostalgie van
Nadere informatieExamen HAVO. Nederlands. tijdvak 1 maandag 19 mei 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen HAVO 2008 tijdvak 1 maandag 19 mei 13.30-16.30 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 22 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 53 punten
Nadere informatieWat is biodiversiteit? Hoeveel biodiversiteit is er (wereldwijd en
Biodiversiteit Cursus Natuur-in-zicht 1 Inhoud Wat is biodiversiteit? Hoeveel biodiversiteit is er (wereldwijd en bij ons)? Waar komt die biodiversiteit vandaan? Waarom is biodiversiteit belangrijk? Hoe
Nadere informatieVERANDERING. GroenLinks Bergen op Zoom staat voor fundamentele keuzes bij de
STEM VOOR TIJD VOOR VERANDERING HET VERKIEZINGSPROGRAMMA IN 5 MINUTEN GroenLinks Bergen op Zoom staat voor fundamentele keuzes bij de gemeenteraadsverkiezingen op 21 maart 2018. Wij kiezen ervoor om de
Nadere informatieUNITING THE ORGANIC WORLD
International Federation of Organic Agriculture Movements Principles of Organic Agriculture 1 Beginselen van de Biologische Landbouw De Beginselen vormen de wortels, waaruit de biologische landbouw groeit
Nadere informatieOnthullingen van Kennis
Onthullingen van Kennis Caleidoscoop van Kennis Facetten verschuiven door tijd Vorm en structuur doemen op Gestalte gegeven door Kennis Patronen behouden het ritme De potentie van het punt Hoofdstuk 2
Nadere informatieINFORMATIE OVER HET GEBRUIK VAN KINDERBIJBELS VOOR GEZINNEN MET JONGE KINDEREN
INFORMATIE OVER HET GEBRUIK VAN KINDERBIJBELS VOOR GEZINNEN MET JONGE KINDEREN OVER KINDERBIJBELS OM TE BEGINNEN Als je een kinder- of jeugdbijbel aan wilt schaffen dan is het heel belangrijk dat je eerst
Nadere informatieWaarden van landbouw en boeren. Hendrik Hoeksema, ZLTO (www.zlto.nl) Ton Duffhues, ZLTO en Atelier Waarden van het Land (www.waardenvanhetland.
Waarden van landbouw en boeren Hendrik Hoeksema, ZLTO (www.zlto.nl) Ton Duffhues, ZLTO en Atelier Waarden van het Land (www.waardenvanhetland.nl) Twee perspectieven Wat vinden we van waarde(n)? Boeren
Nadere informatieHet sprookje van. Wonen. op het mooiste plekje van. Uden
Het sprookje van Wonen op het mooiste plekje van Uden park maashorst parkmaashorst.nl P ark M aashorst 1 Uden Noord, grenzend aan Maashorst, is het ideale gebied voor een bijzondere ontwikkeling. Op de
Nadere informatieIs een klas een veilige omgeving?
Is een klas een veilige omgeving? De klas als een vreemde sociale structuur Binnen de discussie dat een school een sociaal veilige omgeving en klimaat voor leerlingen moet bieden, zouden we eerst de vraag
Nadere informatieBiologie inhouden (PO-havo/vwo): Dynamisch evenwicht
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Dynamisch evenwicht kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen
Nadere informatieVeel Nederlanders weten maar weinig van de land bouw. De multifunctionele
Leren Veel Nederlanders weten maar weinig van de land bouw. De multifunctionele boerderij, die zijn deuren opstelt voor bezoekers, is dan een plek waar je veel kunt opsteken. Dat geldt in nog sterkere
Nadere informatieInhoudsopgave. Inleiding 4. Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10. Les 2. Denken Kunnen dieren denken?
>> Inhoudsopgave Inleiding 4 Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10 Les 2. Denken Kunnen dieren denken? 14 Les 3. Geluk Wat is het verschil tussen blij zijn en gelukkig zijn?
Nadere informatieNatuur weer verbinden met de mens: kansen creëren voor biodiversiteit in Zuid Holland. Paul Opdam. Wageningen Universiteit en Alterra
Natuur weer verbinden met de mens: kansen creëren voor biodiversiteit in Zuid Holland Paul Opdam Wageningen Universiteit en Alterra paul.opdam@wur.nl 3 kernpunten EHS: verzekering voor biodiversiteit Klimaatverandering
Nadere informatieWelke richting volg je? In welke mate ga je akkoord met volgende stellingen?
Groepsnummer: Nummer respondent: Beste leerling, Hieronder vind je een aantal vragen. Lees de opdrachten aandachtig en probeer zo nauwkeurig mogelijk te antwoorden. Laat geen vragen open. Als je iets niet
Nadere informatieDoelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen
Doelenlijst Relationele Vorming in de Basisschool in combinatie met de IK-zinnen RV 1 Kinderen hebben vertrouwen in zichzelf. RV1.1 RV1.2 RV1.3 RV1.4 Ontdekken dat iedereen uniek is. Ik heb door dat iedereen
Nadere informatieIdentiteit van de Koos Meindertsschool
Identiteit van de Koos Meindertsschool 1. Identiteit - het karakter van de school Wij zijn een open school waarin een ieder gelijkwaardig is. Wij heten elk kind welkom op de Koos Meindertsschool, ongeacht
Nadere informatieDoelen relationele vorming
Doelen relationele vorming RV 1 Kinderen hebben vertrouwen in zichzelf RV 1.1. Ontdekken dat ieder uniek is. RV 1.2. Zich bewust worden van hun eigen kwetsbaarheid en ermee kunnen omgaan. RV 1.3. Eigen
Nadere informatieOplossingsgericht en waarderend coachen.
Oplossingsgericht en waarderend coachen. Coaching is die vorm van professionele begeleiding waarbij de coach als gelijkwaardige partner de cliënt ondersteunt bij het behalen van zelfgekozen doelen. Oplossingsgericht
Nadere informatieWelke waarden liggen ten grondslag aan opvattingen over natuur?
Waardenkaart Natuur Welke waarden liggen ten grondslag aan opvattingen over natuur? Wat is de Waardenkaart Natuur? Wat zijn de zes morele fundamenten? Hoe kun je de Waardenkaart Natuur gebruiken? in opdracht
Nadere informatieGoed toegerust op ontdekkingsreis
PE DAGO G I S C H B E L E I D S PL A N Goed toegerust op ontdekkingsreis Inhoudsopgave INLEIDING Voor alle duidelijkheid 5 Colofon SAMENVATTING Goed toegerust op ontdekkingsreis 7 TEKST Vlietkinderen UITGANGSPUNTEN
Nadere informatieGOED HERSTELD. Uitkomsten van kwalitatief onderzoek onder 100 GGZ- cq. verslavingszorgcliënten.
GOED HERSTELD Uitkomsten van kwalitatief onderzoek onder 100 GGZ- cq. verslavingszorgcliënten. Doel van het onderzoek: Bijdragen aan theorievorming van herstelprocessen Drs. Corine Balder 1 Onderzoeksvraag:
Nadere informatieAlle gelukkige families lijken op elkaar, elke ongelukkige familie is ongelukkig op zijn eigen wijze. Tolstoj Anna Karenina
Alle gelukkige families lijken op elkaar, elke ongelukkige familie is ongelukkig op zijn eigen wijze Tolstoj Anna Karenina Familiezorg Methode Familiezorg Relationeel werken Denken en handelen vanuit het
Nadere informatieBASECAMPvzw 2011. De missie van Basecamp vzw
BASECAMPvzw 2011 De missie van Basecamp vzw 1 Doel Basecamp vzw groeide vanuit een kerngroep van begeleiders met elk een eigen theoretische, technische en sociale achtergrond. Omwille van deze achtergronden
Nadere informatieEijsden. Economische activiteit
Eijsden Eijsden Eijsden is met ruim 8000 inwoners de grootste kern van de Limburgse gemeente Eijsden-Margraten. Deze fusiegemeente, die in 2011 ontstond, bestaat verder uit 14 andere kernen, en 25 gehuchten
Nadere informatieWaarom welzijn? Over de ethiek van diergebruik en de waarde van welzijn
Waarom welzijn? Over de ethiek van diergebruik en de waarde van welzijn Dr. Franck L.B. Meijboom Ethiek Instituut & Faculteit Diergeneeskunde Universiteit Utrecht Welzijn We zijn niet de eerste! Welzijn
Nadere informatieOpdrachtsverklaring Missie - Visie
Opdrachtsverklaring Missie - Visie 1. Missie Sint-Lodewijk biedt aangepast onderwijs en/of begeleiding op maat aan kinderen, jongeren en volwassenen met een motorische beperking. Ook het gezin en breder
Nadere informatieResultaten perceptie-onderzoek: Natuurbeleving & Gezondheid
Resultaten perceptie-onderzoek: Natuurbeleving & Gezondheid Ilse Simoens, Caroline Geeraerts, Hans Keune, Roy Remmen Instituut voor Natuur en Bosonderzoek en de leerstoel Zorg en Natuurlijke Leefomgeving
Nadere informatieHoe ontwikkel ik. Lezing van Ineke Strouken op 19 maart in Nieuwegein. Geachte dames en heren, Volkscultuur
Hoe ontwikkel ik Ineke Strouken een ijzersterk volkscultuurproject? Geachte dames en heren, Welkom op deze studiedag Hoe ontwikkel ik een ijzersterk volkscultuurproject. Sinds een tweetal jaren staat volkscultuur
Nadere informatieKwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan
Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan De zorg en begeleiding van mensen met een verstandelijke beperking moet erop gericht zijn dat de persoon een optimale kwaliteit
Nadere informatieMissionstatement en core values
Missionstatement en core values Inhoud 1 Het formuleren van missionstatement en core values... 1 2 Het maken en uitdragen van missie en kernwaarden... 5 1 Het formuleren van missionstatement en core values
Nadere informatieExamen VWO. Nederlands. tijdvak 1 maandag 19 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen VWO 2008 tijdvak 1 maandag 19 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 19 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 47 punten
Nadere informatieHoe groen zijn de partijprogramma s
Hoe groen zijn de partijprogramma s Een onderzoek over wat er door de verschillende partijen is opgeschreven voor de gemeenteraadsverkiezingen van 19 maart 2014 Werkwijze Alle 8 partijprogramma s zijn
Nadere informatieTUIN INSPIRATIE. De tuin van Rian Mol en Mark Klompmaker Buitenleven Tuin van het jaar Beeldentuinen Drenthe
TUIN INSPIRATIE De tuin van Rian Mol en Mark Klompmaker Buitenleven Tuin van het jaar Beeldentuinen Drenthe Inhouds opgave, aparte pdf Melle Wierper, GROENPARTNERS Melle Wierper is eigenaar van Groenpartners
Nadere informatieHet kind centraal. Pedagogisch beleidsplan van kinderdagverblijf Small
Het kind centraal Het kind centraal 1 Kinderdagverblijf Small Apeldoornselaan 294-304, 2573 XL Den Haag E info@kinderdagverblijfsmall.nl I www.kinderdagverblijfsmall.nl 2 Het kind centraal 4 Inleiding
Nadere informatieVerken Jezelf! Welke begeleider ben jij?
Verken Jezelf! Welke begeleider ben jij? Geen twee begeleiders zijn hetzelfde, en dat is maar goed ook! Jouw persoonlijkheid, visies en ervaringen bepalen in heel grote mate hoe je de excursie zult voorbereiden
Nadere informatieBoodschap uit Gent voor Biodiversiteit na 2010
Boodschap uit Gent voor Biodiversiteit na 2010 Belgisch voorzitterschap van de Europese Unie: Conferentie over Biodiversiteit in een veranderende wereld 8-9 september 2010 Internationaal Conventiecentrum
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Het aantal eerste en tweede generatie immigranten in Nederland is hoger dan ooit tevoren. Momenteel wonen er 3,2 miljoen immigranten in Nederland, dat is 19.7% van de totale
Nadere informatiePedagogisch beleid in Brede School de Waterlelie, Prinsenhof te Leidschendam
Pedagogisch beleid in Brede School de Waterlelie, Prinsenhof te Leidschendam Inleiding: ATB de Springplank, een algemeen toegankelijke basisschool en Vlietkinderen, maatwerk in kinderopvang, beiden gehuisvest
Nadere informatieDEEL 3. Naverwerking. Provincie West-Vlaanderen DE BERGEN 159
DEEL 3 Naverwerking 159 160 In dit deel worden enkele opdrachten voorgesteld om de waarnemingen uit een excursie in De Bergen te ordenen en samen te voegen tot een overzichtelijk geheel. Op basis daarvan
Nadere informatieProvincie Vlaams Brabant
156 Provincie Vlaams Brabant OPEN RUIMTE Open ruimte is de zuurstof van onze ruimte. Het is dus een kostbaar goed, dat we moeten beschermen. Voor de Visienota Ruimte betekent dit dat we de verdere inname
Nadere informatieToekomst natuurbeheer: waar gaat het heen? Edo van Uchelen
Toekomst natuurbeheer: waar gaat het heen? Edo van Uchelen Edo van Uchelen Wildernis, openheid, grote grazers, exoten, maakbare natuur, angst voor bos Wildernis, openheid, grote grazers, exoten, maakbare
Nadere informatieRijksuniversiteit Groningen
De adolescentiefase: over puberen, hersenontwikkeling, studiekeuze, risicogedrag en de relatie met ouders. Dr. Saskia Kunnen i.s.m. Dr. Anna Lichtwarck-Aschoff Afdeling Ontwikkelingspsychologie Rijksuniversiteit
Nadere informatieEmoties, wat is het signaal?
Emoties, wat is het signaal? Over interpretatie en actieplan dr Frits Winter Functie van Emoties Katalysator, motor achter gedrag Geen emoties, geen betrokkenheid, geen relaties Te veel emoties, te veel
Nadere informatieVoorstel uitbreiding bij Dijkmagazijn
Voorstel uitbreiding bij Dijkmagazijn Doelen Stichting Lingewaard Natuurlijk. Wij hebben een drieledig doel: Fraaier landschap Meer natuurbeleving voor jong en oud Bescherming van bedreigde soorten. Onder
Nadere informatieZeven hulpbronnen van vertrouwen. Door: Carlos Estarippa
Zeven hulpbronnen van vertrouwen Door: Carlos Estarippa Geïnspireerd door het boek van Bertie Hendriks Dagboek van de Ziel. De zeven levensfasen (Hendriks, 2013) wil ik in onderstaand artikel beschrijven
Nadere informatied rm Neder wa e landopg
Opgewarmd Nederland deel Natuur, water en landbouw: aanpassen Ecosystemen en klimaat Water, mens en landschap: eeuwenlang een gevaarlijk samenspel Polders, sloten en plassen: binnenwateren in beweging
Nadere informatieUitkomsten ledenenquête toekomst Fryske Gea
Leeftijd respondenten Uitkomsten ledenenquête toekomst Fryske Gea Ter gelegenheid van haar 85 jarige jubileum vroeg It Fryske Gea haar leden naar hun mening over diverse actuele onderwerpen. In een enquête
Nadere informatieLeerplan VVKBaO. Verbondenheid door middel van rituelen tijdens speciale gelegenheden. Jenthé Adriaens, Elise Buts & Sharis Vertommen
2014 2015 Leerplan VVKBaO Verbondenheid door middel van rituelen tijdens speciale gelegenheden Jenthé Adriaens, Elise Buts & Sharis Vertommen THOMAS MORE KEMPEN VORSELAAR INHOUDSOPGAVE 1 Wereldoriëntatie...
Nadere informatieHoogbegaafdheid en onderpresteren
Hoogbegaafdheid en onderpresteren Onderwijs Praktijk Texel Hoogbegaafdheid en onderpresteren Veel kinderen weten niet dat leren leuk kan zijn en weten niet wat ze nodig hebben om zich minder ellendig te
Nadere informatieSAMENVATTING SAMENVATTING
SAMENVATTING Hoe waardeert en beleeft de Nederlandse bevolking de ruimtelijke kwaliteit van haar leefomgeving? Deze nulmeting van de Belevingswaardenmonitor Nota Ruimte beschrijft hoe aantrekkelijk Nederlanders
Nadere informatieBijlage: Voorbeeldschema van mijlpalen in de verschillende ontwikkelingsgebieden
Bijlage: Voorbeeldschema van mijlpalen in de verschillende sgebieden Ontwikkeling 4-6 jaar 7-9 jaar 10-12 jaar Taal Opbouwen basiswoordenschat. Woordenschat en zinsbouw neemt sterk toe. Redelijk tot goed
Nadere informatieRapportgegevens Marketing en sales potentieel test
Rapportgegevens Marketing en sales potentieel test Respondent: Jill Voorbeeld Email: voorbeeld@testingtalents.nl Geslacht: vrouw Leeftijd: 39 Opleidingsniveau: wo Vergelijkingsgroep: Normgroep marketing
Nadere informatieAandacht, affectie, waardering, respect en ondersteuning.
Het Pedagogisch Klimaat Schooljaar 2007 / 2008 Wat is een pedagogisch klimaat? Als we praten over een pedagogisch klimaat binnen Breedwijs Zuid Berghuizen gaat het over de sfeer die de partners willen
Nadere informatie1: Definities 1 Introductie 2 Landschap 3 Architectuur 7 Samenvatting 9
Inhoud 1: Definities 1 Introductie 2 Landschap 3 Architectuur 7 Samenvatting 9 2: Techniek 11 Introductie 12 Camera 12 Lenzen 13 Accessoires 27 Instellingen 38 RAW/JPEG 45 srgb/adobergb 45 Beeldschermkalibratie
Nadere informatieGIBO HEIDE. pedagogisch project
GIBO HEIDE pedagogisch project gemeenteraadsbesluit van 26 mei 2015 Het pedagogisch project is de vertaling van de visie van directie en leerkrachten die betrekking heeft op alle aspecten van het onderwijs
Nadere informatieUitgangspunten van de Koningin Julianaschool
Uitgangspunten van de Koningin Julianaschool Christelijke identiteit De Koningin Julianaschool is een open christelijke basisschool. Dat wil zeggen: iedereen is welkom. Daarbij is acceptatie van en respect
Nadere informatieSAMENLEVEN BURGERSCHAPSLEREN HOOFDSTUK 1
Samenleven Familie, vrienden, studiegenoten, docenten. Ze zijn belangrijk in je leven. Ze vormen je mening en bepalen je gedrag. Samen helpen ze je een eigen identiteit te ontwikkelen en een volwaardig
Nadere informatieBrochure. Primair onderwijs. Brochure. Primair onderwijs
Brochure Primair onderwijs Brochure Primair onderwijs Positive Action Positive Action is een programma waarmee kinderen ondersteund en uitgedaagd worden in het ontwikkelen van hun unieke talenten. Het
Nadere informatieExamenprogramma biologie vwo
Bijlage 4 Examenprogramma biologie vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein
Nadere informatieBoer in Beeld Ontwikkelingsdoelen voor type 1
Boer in Beeld Deze onderstaande ontwikkelingsdoelen gelden voor alle thema s. De meer specifieke ontwikkelingsdoelen per thema vind je onder de naam van het thema. Algemene ontwikkelingsdoelen. 2 Varkens
Nadere informatieHandreiking bij een spirituele zoektocht.
Handreiking bij een spirituele zoektocht. Deze handreiking hoort bij: Oud- en nieuw- katholiek. De spirituele zoektocht van die andere katholieken. Door Joris Vercammen. Valkhof pers 2011. Het boek is
Nadere informatieBlijde Wei. Lesaanbod
Lesaanbod 2018-2019 Blijde Wei Les *Schooltuinieren loopt door van februari 2019 tot oktober 2019 Gratis les Iedere groep mag zich 1x inschrijven voor een gratis les. Ieder kind mag in zijn basisschoolperiode
Nadere informatie1. De methodiek Management Drives
1. De methodiek Management Drives Management Drives is een unieke methodiek die u concrete handvatten biedt in het benaderen van de ontwikkeling van individu, team en organisatie. De methodiek kent een
Nadere informatieNATUURSPEELOMGEVING OOSTERVELDSCHOOL UFFELTE
NATUURSPEELOMGEVING OOSTERVELDSCHOOL UFFELTE Schetsontwerp Natuurspeelomgeving Oosterveldschool Uffelte Opdrachtgever adres Tel. E-mail: aangeboden door:, Appelscha, Nederland in samenwerking met Ruurd
Nadere informatieVISIE PEDAGOGISCH PROJECT
VISIE PEDAGOGISCH PROJECT van daltonschool De Kleine Icarus Algemene visie De opdracht van daltonschool De Kleine Icarus bevat naast het onderwijskundig eveneens een maatschappelijk aspect Wij brengen
Nadere informatieContact maken, verbinding houden Auteur: Lidy Evertsen
1 Contact maken, verbinding houden Auteur: Lidy Evertsen Contact maken, verbinding hebben: we praten er vaak over, net als over liefhebben en houden van. Maar, voor velen van ons is het niet altijd eenvoudig
Nadere informatiev.u.: Ward Van Hoorde, Kwatrechtsteenweg 168, 9260 Wetteren opdrachtsverklaring SINT-LODEWIJK
v.u.: Ward Van Hoorde, Kwatrechtsteenweg 168, 9260 Wetteren opdrachtsverklaring SINT-LODEWIJK OPDRACHTSVERKLARING SINT- LODEWIJK cliënt-organisatie-medew MISSIE SINT-LODEWIJK - biedt aangepast onderwijs
Nadere informatieAnalyseverslag. Mobile Concepting 16 maart 2015. Rogier Wijnands Jelle Clignet Tom Bessems
Analyseverslag Mobile Concepting 16 maart 2015 Rogier Wijnands Jelle Clignet Tom Bessems 1. Doelgroepomschrijving 1.1 Kinderen tussen 6 en 8 jaar 1.2 Kinderen tussen 8 en 10 jaar 1. Kinderen tussen 10
Nadere informatieEindtermen Natuurwetenschappen. Voor de eerste graad van het secundair onderwijs.
Voor de eerste graad van het secundair onderwijs. 11 januari 2010 MOTIVERING VOOR HET INDIENEN VAN VERVANGENDE EINDTERMEN NATUURWETENSCHAPPEN Een belangrijk onderscheid tussen de door de Vlaamse regering
Nadere informatieVragenlijst loopbaanankers
Vragenlijst loopbaanankers Doelstelling: Het zich bewust worden van factoren, die van invloed zijn op de loopbaan. Als er beslissingen genomen moeten worden ten aanzien van de loopbaan speelt wat u uiteindelijk
Nadere informatieBiodiversiteit in stedelijk groen
Bestuurlijke conferentie groen in Gemeente IJsselstein Biodiversiteit in stedelijk groen Marco Hoffman 2010 jaar van de biodiversiteit Belang van biodiversiteit onder de aandacht brengen Veel planten en
Nadere informatieScheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid
Scheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 44: De leerlingen leren
Nadere informatieMOS duurzame scholen straffe scholen GoodPlanet Belgium I I I
Mijn natuurbeleving MOS duurzame scholen straffe scholen I www.mosvlaanderen.be GoodPlanet Belgium I Edinburgstraat 26 Rue d Edimbourg I Brussel 1050 Bruxelles I T +32 (0)2 893 08 08 I www.goodplanet.be
Nadere informatieBiologie inhouden (PO-havo/vwo): Instandhouding
Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Instandhouding kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen voor
Nadere informatievzw Kempens Landschap
vzw Kempens Landschap Een unieke en exemplarische landschapsvereniging vzw Kempens Landschap Een unieke en exemplarische landschapsvereniging In 1997 werd vzw Kempens Landschap opgericht om landschap en
Nadere informatieSTIJLEN VAN BEÏNVLOEDING. Inleiding
STIJLEN VAN BEÏNVLOEDING Inleiding De door leidinggevenden gehanteerde stijlen van beïnvloeding kunnen grofweg in twee categorieën worden ingedeeld, te weten profileren en respecteren. Er zijn twee profilerende
Nadere informatieDoelstelling: Het zich bewust worden van factoren, die van invloed zijn op de loopbaan.
Vragenlijst carrièrefactoren Doelstelling: Het zich bewust worden van factoren, die van invloed zijn op de loopbaan. Als er beslissingen genomen moeten worden ten aanzien van de loopbaan speelt wat u uiteindelijk
Nadere informatie1 Het sociale ontwikkelingstraject
1 Het sociale ontwikkelingstraject Tijdens de schoolleeftijd valt de nadruk sterk op de cognitieve ontwikkeling. De sociale ontwikkeling is in die periode echter minstens zo belangrijk. Goed leren lezen,
Nadere informatieGebruik en waardering van het open water in Leiden. Uitkomsten peiling LeidenPanel
Gebruik en waardering van het open water in Leiden Uitkomsten peiling LeidenPanel Colofon Serie Statistiek 2012 / 11 Gemeente Leiden Afdeling Strategie en Onderzoek, Beleidsonderzoek en Analyse (BOA) Postbus
Nadere informatieVisie op ouderbetrokkenheid
Visie op ouderbetrokkenheid Basisschool Lambertus Meestersweg 5 6071 BN Swalmen tel 0475-508144 e-mail: info@lambertusswalmen.nl website: www.lambertusswalmen.nl 1 Maart 2016 Inleiding: Een beleidsnotitie
Nadere informatieCompetenties verbonden aan het ComPas
Competenties verbonden aan het ComPas 5 kerncompetenties en 8 erg waardevol competenties 1. Kunnen samenwerken... 2 2. Contactvaardig zijn... 3 3. Inlevingsvermogen/empathie bezitten... 4 4. Zelfreflectie...
Nadere informatieHet White Box model:
Het White Box model: Een krachtige veranderstrategie die mensen in beweging brengt. Visie, aanpak en trainingsadvies Een waardevol gespreksmodel voor, WMO en Jeugdwet, consulenten om eigen initiatief en
Nadere informatieEuropakenner Onderzoeker Journalist. toepassing. bediscussiëren en beargumenteren van Europese kwesties. gehaald op:
Europakenner Onderzoeker Journalist Europeaan en invloeden Europese en internationale instellingen bediscussiëren en beargumenteren van Europese kwesties toekomst als Europees burger formuleren Een Europeaan
Nadere informatieDefinities. Welke landschappen men kan onderscheiden. Hoe architectuur is gedefinieerd. Het verschil tussen een registrerende en creatieve benadering.
Definities Essentiële vaardigheden Welke landschappen men kan onderscheiden. Hoe architectuur is gedefinieerd. Het verschil tussen een registrerende en creatieve benadering. Focus op Fotografie: Landschap
Nadere informatieSOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel SOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE Algemene vorming op het einde van de derde graad secundair onderwijs Voor de sociale
Nadere informatieVoel jij wat ik bedoel? www.psysense.be 17/5/2008
Voel jij wat ik bedoel? www.psysense.be 17/5/2008 Gevoel en emoties / definitie Emoties: in biologische zin: affectieve reacties. Prikkeling van dit systeem geeft aanleiding tot allerlei lichamelijke reacties.
Nadere informatie