Straatnaamgeving in de gemeente Venlo & Voorstel vrouwennamen

Transcriptie

1 Straatnaamgeving in de gemeente Venlo & Voorstel vrouwennamen In de gemeente Venlo dragen de meeste straten die naar personen zijn genoemd de naam van een vooraanstaand heer. Toch waren in de geschiedenis van Venlo veel voorname vrouwen. Zelfstandige en moedige vrouwen. Vrouwen die de economie vooruit brachten; een bijdrage leverden aan de culturele ontwikkeling; zich hebben ingezet voor onderwijs, gezondheidszorg en burgerschap, sociale netwerken in stand hielden en in tijden van oorlog de stad en haar inwoners beschermden. Bij het toekennen van publieke tekens van waardering en herinnering zijn deze vrouwen simpelweg vergeten of gepasseerd. Het zijn uitsluitend heilige en Koninklijke vrouwen die deze eer toekwam. Bij de eerste de beste straatnaam die in 1883 verwees naar een moedige vrouw uit het volk, Truuj Bolwater, werd haar krachtige voornaam achterwege gelaten. In het jongste plan Maasboulevard uit 2009 zoekt men tevergeefs naar de naam van de weduwe Bontamps terwijl het complex van de Firma Wed. H. Bontamps anderhalve eeuw ( ) beeldbepalend was voor de Maasboulevard. De naam bovendien die Venlo internationale bekendheid gaf. Dat vrouwen met grote verdienste voor de samenleving niet gezien worden blijkt uit onderstaande feitelijke gegevens. De feiten Na de gemeentelijke herindeling van Venlo met de gemeente Tegelen en Belfeld in 2001 en met de gemeente Arcen en Velden per 1 januari 2010 telt de huidige gemeente Venlo in totaal 1377 straten. 1 De meeste straten in de verschillende stadsdelen dragen de naam van de historische plek waar ze gelegen zijn of zijn genoemd naar historische gebeurtenissen. Zo kregen complete buurten straatnamen die gerelateerd zijn aan namen uit de krijgsgeschiedenis, de industriële- en handelsgeschiedenis of dragen namen van beroepen en beroepsgroepen. Verder zijn een groot aantal straatnamen afgeleid uit de natuurlijke omgeving en zijn we rijkelijk voorzien van vogel, bloemen, planten, bomen en rivierenbuurten. Nog in 1999 werden de straten in plan Venlo/Centrum/Zuid genoemd naar edelstenen, mineralen, gesteenten en uitgestorven diersoorten. De voornoemde categorieën tellen tezamen 916 namen. Het aantal straatnamen naar personen genoemd bedraagt 461, respectievelijk 400 mannennamen en 61 vrouwennamen. De straatnamen van mannen zijn vernoemd naar hertogen, graven, staatslieden, dichters, schrijvers, schilders, zeehelden, geleerden en andere edele heren. Bovendien kreeg elke pastoor, kapelaan, 1 Gegevens zijn ontleend aan diverse dossiers vanaf 1900 in archief 28 van het gemeentearchief; aan straatnamenregistratie afdeling GEO gemeente Venlo, bijgewerkt tot en met 2009; aan verslagen over straatnaamgeving uit betreffende commissies Openbaar Bestuur, Onderwijs en Cultuur en Gemeenteraadsraadsvergaderingen Venlo; overzicht straatnamen van bestuurssecretariaat van de gemeente Arcen en Velden, juni Verder zijn inlichtingen verstrekt door ambtenaren van de afdeling GEO, Freek Kusters, Colinda Aarts, Koos Koster en Francien Naus. 1

2 burgemeester, wethouder, dokter en notaris uit de plaatselijke geschiedenis van dorp of stad een eigen straat, hoewel de verdienste van de betrokken persoon voor de samenleving niet altijd duidelijk is geworden. De vrouwenstraatnamen bleven zoals reeds opgemerkt beperkt tot heilige en Koninklijke namen en komen in de verschillende stadsdelen dezelfde namen voor. Het toekennen van straatnamen aan vrouwen bleef zeer uitzonderlijk, de discussies over vrouwennamen verliepen bovendien problematisch, wat blijkt uit onderstaand verslag. Politieke polarisatie Hoe problematisch de straatnaamgeving verliep wordt duidelijk aan de hand van een voorbeeld. In 1979 werd door drie raadsleden van de Partij van de Arbeid bij de Venlose gemeenteraad een voorstel ingediend voor achttien vrouwenstraatnamen. Het waren namen van belangrijke internationale pioniersters van vrouwenrechten, wetenschap en maatschappelijke vernieuwingen. 2 Uit de biografische beschrijvingen blijkt hun voorbeeldfunctie in de strijd voor gelijke rechten en in het bewustwordingsproces van vrouwen en mannen voor een samenleving van gelijkwaardigheid. Het voorstel werd gesteund door de Nederlandse Christenvrouwenbond en de VOS cursussen (Vrouwen Oriënteren zich in de Samenleving). 3 De voorgestelde vrouwennamen deden de politieke polarisatie in de plaatselijke politiek flink oplaaien. De namen werden door de andere politieke fracties op een goudschaaltje gewogen. Politieke kleur en revolutionair karakter van betrokkenen werden onderwerp van discussie. Na uitvoerige beraadslagingen in de aangewezen commissies en in de gemeenteraad vielen tien van de achttien namen af, onder andere die van de Nederlandse verzetsvrouw Hannie Schaft, een besluit dat ook nu nog verbazing en verontwaardiging wekt. Ook de namen van de Joodse Pools/Duitse Rosa Luxemburg, de Duitse voorzitster van de Internationale Vrouwenbond Clara Zetkin en de Spaanse communiste Dolores Ibarruri (La Passionaria) werden door het CDA, toen nog de grootste fractie in de raad, weggestemd. De acht vrouwennamen die over bleven waren die van Doktor Marie Curie, Doktor Aletta Jacobs, Wilhemina Drucker, Henriette Roland Holst, Anne Frank, Mina Kruseman, Raden Adjeng Kartini en Mathilde Wibaut. Vervolgens wilde het toenmalig CDA-raadslid Riet Fleuren-Swinkels in de verslaggeving vastgelegd zien dat zij bezwaar had tegen de namen Mathilde Wibaut en Raden Adjeng Kartini. Ook wilde zij de naam Henriette Roland Holst vervangen zien door die van de Limburgse schrijfster Marie Koenen. 4 Een voorstel dat niet is uitgevoerd. Burgemeester Frey wilde de voornaam van Raden Adjeng Kartini laten vervallen, aldus geschiedde. 5 2 Renée Manzanas-van Aarssen, Eef Kogeldans-Pinas, Mariet Verberkt, leden van de fractie van de Partij van de Arbeid, Voorstel vrouwen straatnaamgeving, Notitie voor het college van B&W en de Raad van de Gemeente Venlo. Het voorstel omvat achttien namen van vrouwen met toelichting en biografische gegevens, Venlo 27 juni Brief van de Nederlandse Christen-Vrouwenbond, afdeling Venlo dd. 22 augustus 1979 en van de VOS werkgroep Venlo, 18 augustus Uit het verslag van de Commissie Onderwijs en Cultuur, 13 mei Besluit B&W, 16 juni

3 De Procedure In de gemeentewet van 1851 werd aan de gemeenteraden de bevoegdheid gegeven de straten van een naam te voorzien. Een raadscommissie kon de procedure voorbereiden. De gemeentearchivaris of de directeur openbare werken zou de raadscommissie van advies kunnen dienen wat er in de praktijk op neer kwam dat genoemde functionarissen zelf de namen voorstelden. De gemeente Venlo heeft jarenlang gewerkt volgens de officiële richtlijnen van de gemeentewet. Nu die richtlijnen sinds 1 januari 1994 niet meer van kracht zijn hanteert de gemeente Venlo een eigen verordening. 6 In deze verordening worden alleen de technische aspecten geregeld van de straatnaamgeving en huisnummering. 7 What s in a name? De regels voor de naamgeving zelf staan uitgewerkt in de richtlijnennota What s in a name, die op verzoek van de Commissie Algemeen Bestuur na het wegvallen van de regels in de gemeentewet in 1997 tot stand kwam. Het boekje Straat en Nummer diende als leidraad. 8 In de inleiding van What s in a name wordt opgemerkt dat de gemeente met de nota niet de indruk wil wekken dat straatnaamgeving voorheen willekeurig en zonder enig plan plaatsvond. Er wordt beweerd dat dit niet het geval is. De hierna genoemde voorbeelden van willekeur laten een ander beeld zien. In de nota worden ook richtlijnen gegeven voor het bij elkaar plaatsen van categorieën straatnamen in een buurt of wijk. Er wordt eerlijk toegegeven dat dit in het verleden niet altijd consequent is toegepast. Verder wordt in de nota nadrukkelijk het voornemen geuit om vrouwen een evenredig aandeel in de straatnaamgeving te doen toekomen. Dertien jaar na de inwerkingtreden van What s in a name is hier nog geen enkel initiatief toe genomen. Huidige werkwijze De praktijk van de straatnaamgeving geschiedt vanaf 1994 in Venlo als volgt: Ambtenaren en bestuurders dragen namen aan. In een enkel geval gebeurt dit ook door burgers. Daarna wordt advies ingewonnen bij wijkraden en/of bij een beperkt groepje van plaatselijke amateurhistorici. Vervolgens worden de voorgestelde namen ter beoordeling voorgelegd aan een ambtelijke staf en aan de verantwoordelijke wethouder. Uiteindelijk neemt het college van B&W de beslissing. De democratisch gekozen gemeenteraad speelt geen enkele rol, wat een ongewenste situatie is. Dat de werkwijze tot meer willekeur leidt blijkt uit onderstaande voorbeelden. 9 6 Tot 1 januari 1994 vond de straatnaamgeving haar grond in artikel 174 van de gemeentewet en tot 1 oktober 1994 nummerde de gemeente vastgoedobjecten op grond van artikel 41. Deze artikelen zijn inmiddels vervallen. Thans is er geen expliciete wettelijke regeling, maar heeft het gemeentebestuur de bevoegdheid tot straatnaamgeving en huisnummering op basis van artikel 108 en 149 van de gemeentewet en wordt het zinvol gevonden om deze materie nader te regelen in een gemeentelijke verordening. 7 Verordening straatnaamgeving en huisnummering, na samenvoeging met de gemeente Tegelen en Belfeld, vastgesteld bij raadsbesluit op 2 januari De nota What s in a name is op basis van een voorstel van college van B&W van 18 april 1997 in een aangepast exemplaar in de gemeenteraad van 12 september 1997 vastgesteld. Het boekje Straat en Nummer is een beknopte handleiding voor de naamgeving van straten, pleinen etc. en de nummering van gebouwen. Het boekje is geschreven door J.B.J. Thomas en uitgegeven door de VUGA in De voorbeelden zijn afkomstig uit de voormalige gemeente Venlo, van de voormalige gemeenten Tegelen, Belfeld, Arcen&Velden heb ik geen inzage gehad in de dossiers van de straatnaamgeving. 3

4 Voorbeelden van willekeur in de straatnaamgeving Willekeur (1) Na de aanname van de acht overgebleven vrouwennamen in 1979 in de gemeenteraad kwamen nieuwe bezwaren naar voren. Dit keer werd geageerd tegen het samenbrengen van vrouwennamen in één wijk, de toen in aanbouw zijnde wijk Venlo-Zuid. Het gevolg was dat de namen verspreid in de gemeente voorkomen. De namen van de twee belangrijkste voortreksters van de vrouwenkiesrechtbeweging Aletta Jacobs en Wilhelmina Drucker werden ver uit elkaar geplaatst, is de Dokter (moet zijn Doktor) Aletta Jacobsstraat te vinden in Venlo Noord en de Wilhemina Druckerstraat in het uiterste deel van Venlo-Zuid. De Henriette Roland Holstlaan werd over de Maas, achteraf in Blerick gesitueerd. Dit verspreiden van de vrouwenstraatnamen gebeurde overigens in strijd met het dan gevoerde beleid om namengroepen bij elkaar te plaatsen (vgl de vogel-, bloemen-, staatslieden- en dichtersbuurten). Het bij elkaar plaatsen van namengroepen werd ook na 1979 regelmatig toegepast. Een voorbeeld is de verzetsliedenbuurt in 1988 in Venlo-Oost, de edelstenenbuurt in 1999 in Venlo-Zuid en nog in 2007 in het plan Nieuw Stalberg waar de namen van architecten zijn samengebracht. Willekeur (2) In de straatnaamgeving worden criteria gehanteerd waaraan voldaan moet worden. Een van die criteria is dat de persoon waarnaar een straat genoemd gaat worden een aantal jaren overleden moet zijn en van onbesproken gedrag. Dit criterium wordt echter door de gemeente zelf genegeerd. Een voorbeeld is de Professor Gelissensingel. Als zijn naam in 1979 wordt ingesteld is Gelissen (1895) nog in leven. Prof. dr. Ing. H.C.J.H. Gelissen heeft 14 jaar in Venlo gewoond, was beschermheer van het Koninklijk Philharmonisch Gezelschap en van de Vereniging van Techniek en Ambacht die in 1963 de Prof. Gelissenstichting in het leven heeft geroepen. Bij die gelegenheid kreeg prof. Gelissen de Gouden Erepenning van de stad uitgereikt. Alvorens de naam Prof. Gelissensingel werd vastgesteld waren er verschillende discussies gevoerd. Renée Manzanas-van Aarssen (PvdA) had eerder voorgesteld de singel naar Doktor Marie Curie te noemen. Willy Savelberg van de fractie PPR/PSP wilde er de Pinda Wullemsingel van maken. Wethouder Billekens had geen bezwaar tegen de naam van de nog in leven zijnde prof. Gelissen en de raad stemde met 19 stemmen voor en 13 stemmen tegen. 10 Willekeur (3) Voordat er sprake van was om de straten in het plan Groeneveld (1988) te vernoemen naar plaatselijke verzetslieden werd onder andere de naam van de katholieke politica en minister Marga Klompé voorgesteld. CDA raadslid Riet Fleuren- Swinkels wilde naast Marga Klompé ook een straat genoemd zien naar de Freule Wittewaal van Stoetwegen. Van de 24 straten in het plan werden er 22 genoemd naar mannelijke verzetslieden. De eerder voorgestelde namen van Marga Klompé en van de Freule werden ingeruild voor die van twee plaatselijke vrouwelijke verzetsstrijdsters, Bertha Soree en Katie Jans Discussies gevoerd op 12 juni en op 9 oktober 1979; Handelingen, raadsbesluit 21 november Handelingen, uitreksel rapport Openbare Vergadering Commissie Algemeen Bestuur in raadsvoorstel nr.10 dd. 9 december 1987 en raadsbesluit 27 april 1988; Sjaak Sieben, Wie waren zij? 4

5 Willekeur (4) Verder mag het verbazing wekken eind twintigste eeuw de bedrijfsstraten op Trade Port West te vernoemen naar koloniale heersers, zeehelden en veroveraars. Het Groen-Links raadslid Frey had commentaar op dit voorstel. Hij vond het niet gepast om een weg naar Columbus te noemen. In diens plaats stelde hij de naam voor van Rogoberta Menchu, de Indiaanse mensenrechtenactiviste die in 1992 de Nobelprijs voor vrede mocht ontvangen. Het voorstel werd afgewezen. 12 Eef Kogeldans-Pinas (PvdA) pleitte bij die gelegenheid opnieuw voor meer vrouwenstraatnamen. Willekeur (5) Na de discussie over de kolonisten in Trade Port West groeide in de jaren negentig het besef om meer straten te gaan noemen naar markante personen uit de plaatselijke geschiedenis. Op 11 oktober 1993 lanceert het college van B&W een lijst met 20 namen waarop onder andere topvoetballer Jan Klaassen en stadsfiguren als Pinda Wullem en Baer de Woers niet ontbreken. Op de lijst komt een vrouw voor, Engeliena Witmond-Blok ( ), in 1932 het eerste vrouwelijk gemeenteraadslid in Venlo. Het duurt tot 1998 voordat Engeliena een straatnaam krijgt in het plan Panhuismolen. Op het straatnaambord staat zij vernoemd als Engeliena Schaap, de naam van haar tweede echtgenoot. 13 Een andere vrouwennaam die in plan Panhuismolen voorkomt is die van Vrouw Traas. Louise Traas-Lemmen ( ), bewoonster van de historische Panhuismolen, was een bekende buurtbewoonster die waakte over de belangen van de eenden in de vijver van de Panhuismolen. De lijst van stadsfiguren bracht ook initiatieven van burgers op gang in andere stadsdelen. In een brief van 10 oktober 1994 stelde de gemeenschapsraad van Hout-Blerick voor om in het uitbreidingsplan op de Leues naast de namen van drie pastoors en die van een Engelse militair die in de Tweede Wereldoorlog was verongelukt en in Hout-Blerick ligt begraven, een straat te noemen naar de leerkracht juffrouw Naus. Haar naam komt echter niet voor in het straatnamenoverzicht. Willekeur (6) Opvallend in het beleid van de gemeente is dat op verzoeken van organisaties en burgers afhoudend werd gereageerd waar het vrouwennamen betreft. Op 19 oktober 1997 kwam namens het Irene Vorrink Comité het verzoek bij het college van B&W een straat te noemen naar Irene Vorrink, juriste en politica, enige vrouwelijke minister in het kabinet Den Uyl. In een reactie op dat verzoek staat dat indien in de toekomst de vernoeming van straten naar vrouwen of staatslieden/politici wordt overwogen de suggestie van het Irene Vorrink Comité meegewogen zal worden. Diezelfde afweging maakt het college voor het initiatief van mevrouw Vera Holthuis uit Venlo van 25 februari 2000 die de naam van de bekende en gewaardeerde Rie van Soest- Jansbeken, raadslid en wethouder van de gemeente Venlo en burgemeester van de gemeente Arcen en Velden, graag als straatnaam ingevoerd zag. Ook dit verzoek is tot op heden in Venlo genegeerd. Herinneringen aan de omgekomen Venlose verzetshelden , Katie Jans p.29-32, Bertha Soree p Handelingen gemeenteraad dd 28 oktober Handelingen, straatnaamgeving plan Panhuismolen dd. 15 juli En correspondentie van de heer Philip Witmond (zoon van Engeliena) dd. 7 september 1998 met de gemeente Venlo over de juiste voornaam van zijn moeder, die niet Engelina maar Engeliena is. 5

6 Naast politieke polarisatie en willekeur waren er ook onderonsjes. Zo deed de verantwoordelijke wethouder in juni 2008 aan commissaris directeur van Venlo s grootste en bekendste bedrijf de toezegging om de Hakkestraat in Venlo-Noord te veranderen in de Van der Grintenstraat. 14 Conclusie Polarisatie, willekeur en onderonsjes bepalen jarenlang de straatnamenpolitiek in Venlo. De gemeentelijke nota What s in a name (1997) heeft daar weinig aan veranderd. De straatnaamgeving is afhankelijk van individuele bestuurders, ambtenaren en amateurhistorici die hun opvattingen over de historie en personen die daar een rol in vervullen laten meespelen. De democratisch gekozen gemeenteraad is aan de kant gezet. De aanbeveling vrouwen een evenredig aandeel te geven in de straatnaamgeving is genegeerd. Aanbevelingen - Er dient actief beleid te worden gevoerd voor vrouwenstraatnamen. - Daar waar het maatschappelijk belang van een persoon duidelijk bewezen is kan zij/hij tijdens leven een straatnaam krijgen. - Onvolledig of onjuist geschreven vrouwennamen dienen gecorrigeerd te worden. - Op de straatnaambordjes dient een korte beschrijving te komen van de maatschappelijke betekenis van de naam. - Er dient een officiële transparante procedure voor straatnaamgeving te komen en democratische besluitvorming door de gemeenteraad in ere hersteld. 14 Correspondentie Peter Frey met R. van Iperen ( beste Rochus ) naar aanleiding van het gesprek in het voetbalstadion (bij voetbalwedstrijd - VVV-Graafschap) te Venlo, juni 2008, in: straatnamendocumentatie gemeente Venlo. 6

7 Correctie bestaande vrouwenstraatnamen Truuj Bolwater Om de naam van Truuj Bolwater in herinnering te houden besloot het Venlose gemeentebestuur in 1883 een straat naar haar te noemen. Echter haar voornaam Truuj werd achterwege gelaten. De vrouw waarvan verondersteld wordt dat zij in vroeger eeuwen moedig verzet toonde om haar stad te beschermen is onlangs in een bronzen beeldhouwwerkje tot kauwgommeisje gedegradeerd. 15 Het is bekend dat in de vaderlandse geschiedschrijving het leven en dus ook de heldendaden van vrouwen niet werden vernoemd. Het gevolg daarvan is dat strijdbare vrouwen die in vroeger eeuwen meehielpen om hun stad te verdedigen niet in officiële stukken gedocumenteerd staan en ten onrechte ontbreken in hedendaagse historische overzichten. 16 Het wordt dan ook tijd om afstand te nemen van de eenzijdige patriarchale geschiedschrijving en Truuj Bolwater de naam te geven waar ze recht op heeft en de straatnaam Bolwaterstraat te complimenteren met haar voornaam TRUUJ. Engeliena Witmond-Blok Rond de straatnaamgeving Engeliena Schaap is nogal wat geharrewar geweest. Haar voornaam werd verkeerd gespeld. Philip Witmond, zoon van Engeliena, correspondeerde hierover met de gemeente. Waar de familie niet over correspondeerde maar wel als pijnlijk heeft ervaren is het feit dat Engeliena s eerste en eigen naam Witmond-Blok, de naam waarmee ze bekendheid kreeg in Venlo s geschiedenis als eerste vrouwelijke raadslid, niet is vermeld. Het straatnaambord draagt de naam Schaap, de naam van haar tweede echtgenoot. Ik stel voor om de straat om te dopen in ENGELIENA WITMOND-BLOK straat. 17 Aletta Jacobs Op het huidige straatnaambord staat vermeld Dokter Aletta Jacobs. Dit moet zijn DOKTOR Aletta Jacobs. Aletta Jacobs promoveerde in de geneeskunde en heeft net als doktor Marie Curie recht op de juiste titulatuur. 15 Truuj Bolwater als kauwgommeisje, regio cultuur in: Dagblad de Limburger, 6 mei Ik verwijs hier naar het hoofdstuk Dapper en vrijheidslievend. De roerige tijd van godsdiensttwisten, opstand en oorlog ( ) pag , in: Els Kloek, Vrouw des huizes. Een cultuurgeschiedenis van de Hollandse huisvrouw (Amsterdam 2009). 17 Brief van Philip Witmond aan het gemeentebestuur van Venlo, , en Engeliena Witmond- Blok ( ) Eerste vrouw in de raad van Venlo, in: Mariet Verberkt, Venlo s Voorname Vrouwen in politiek en samenleving. Negentig jaar vrouwenkiesrecht (Venlo 2009) pagina

8 Voorstel plaatselijke vrouwenstraatnamen Om vrouwen een evenredig aandeel te doen toekomen in de straatnaamgeving zoals aangegeven in de nota what s in a name (1997) moet een hele inhaalslag worden gemaakt. Plaatselijke bestuurders moeten overtuigd raken van het feit dat de samenleving, ook dat deel wat zichtbaar is in het publieke domein, mede het resultaat is van het werk en de inzet van vrouwen. Na het eerder initiatief in 1979 waarin vooral internationale en nationale persoonlijkheden werden voorgedragen voor een straatnaam volgen hierna een aantal namen van vrouwen uit de plaatselijke geschiedenis. 18 Het zijn vrouwen die een blijvende herdenking verdienen in de vorm van een straatnaam, naam van een gebouw/wooncomplex, boulevard, plantsoen of plein. Het zijn allen vrouwen die ruimschoots beantwoorden aan de gestelde criteria. 19 Hun namen gaan vergezeld van een korte biografische schets. Sybilla Bontamps-Korsten ( ) Grote handelsvrouw, uitgeefster van de eerste Venlose kranten; Angeline Sax ( ) Weldoenster, initiatiefneemster eerste Venlose ziekenhuis; Philippina Opdenoordt ( ) Dame van stand, hoerenmadam, beschermvrouwe van t Hetje; Mien Meelkop ( ) Personeelschef Océ van der Grinten, dichteres en voordrachtkunstenares; Helena Schoenmakers ( ) Eerste journaliste bij De Nieuwe Venlosche Courant (NVC), missiezuster van de orde van Mariadal in t Ven; Cor van Emmerik ( ) Directrice Vakschool St. Anna, Initiatiefneemster vrouwenvormingswerk, bestuurder onderwijsvakbond; Mien Helmes ( ) Zakenvrouw, directielid van Helmes Machinefabriek. Gemeenteraadslid Tegelen. Centrale figuur in vrouwenorganisaties en culturele verenigingen in Steyl en Tegelen. 18 Het aantal namen kan onbeperkt worden uitgebreid met initiatieven van anderen. Het gemeentebestuur en de plaatselijke media zouden een oproep kunnen doen om burgers te activeren namen voor te stellen. 19 What s in a name, hoofdstuk 4 punt a. vernoeming van personen: Gedacht wordt aan in Venlo of landelijk bekende personen op het gebied van cultuur of wetenschap, dan wel maatschappelijk zeer verdienstelijke personen. 8

9 Rie van Soest-Jansbeken ( ) Initiatiefneemster vrouwenlijst, gemeenteraadslid en wethouder gemeente Venlo, burgemeester van de gemeente Arcen en Velden; Juffrouw Stoel (1922) Onderwijzeres, historica en archeologe in de gemeente Arcen, Lomm, Velden; Sybilla Noten ( ) Eerste vrouwelijke architect en historica in de regio Tegelen; Eef Kogeldans-Pinas (1935) Pionierster interculturele samenwerking, gemeenteraadslid Venlo; Margaretha Pommée ( ) Sinti kindje, slachtoffer van discriminatie en naziterreur. Korte Biografieën Sybilla Bontamps-Korsten ( ) Handelsvrouw, uitgeefster eerste Venlose kranten Al in de middeleeuwen staat de Nederlandse huisvrouw bekend om haar ondernemerschap. Erasmus en andere, vooral buitenlandse literatoren schreven vol lof over hen. In Venlo kennen we ook in later eeuwen een aantal van deze ondernemende vrouwen. Een van hen is Maria Sybilla Bontamps. Na de dood van haar vader en haar man zet zij het familiebedrijf voort en brengt de drukkerij/uitgeverij tot grote bloei. De firma Wed H. Bontamps behoorde tot een van de grootste papierhandels en enveloppenfabrieken van Nederland met handelskantoren en depots in Amsterdam, Luik, Parijs en Batavia (Jakarta). Sybilla nam ook nieuwe initiatieven, zoals het uitgeven van de eerste Venlose krant de Algemene Staatkundige Nieuwsberichten in Het grote gebouwencomplex van de firma Wed H. Bontamps dat gedurende 150 jaar aan de Maaskade lag bracht grote bedrijvigheid aan de haven en in de stad. Een nieuwe straat in het project Maasboulevard naar deze voorname vrouw genoemd is een eerbewijs aan de vrouw die vanuit deze plek werkgelegenheid en welvaart bracht. 20 Angeline Sax ( ) Weldoenster, initiatiefneemster ziekenhuis Zij werd ook wel de engel van barmhartigheid genoemd omdat zij zich inzette voor de minder bedeelde medemens. Toen in 1831 besmettelijke ziekten, cholera, tyfus en pokken uitbraken in Venlo wist zij het gemeentebestuur te bewegen haar twee 20 Informatie over koopmansvrouwen is te vinden in het boek van Els Kloek, Vrouw des huizes, een cultuurgeschiedenis van de Hollandse huisvrouw (Amsterdam 2009). Informatie over de firma Wed H. Bontamps is onder andere te vinden in: Venlo Enveloppenstad, in het hoofdstuk De Bakermat: Drukkerij Korsten, later de firma Wed H. Bontamps ( ), geschreven door de historici Rob Camps en Ragdy van der Hoek en de journalist Adri Gorissen (Venlo 1989). In mijn brief van 24 januari 2010 aan gemeenteraad, college van B&W en woningbouwcorporaties deed ik het voorstel om in plan Maasboulevard de naam van de Wed. H. Bontamps op te nemen. Aan dit verzoek is geen gehoor gegeven. 9

10 ruimtes boven de armenschool toe te wijzen, waar zij een noodhospitaal inrichtte met twaalf bedden. Hier verpleegde zij zieken. Zij drong aan op de oprichting van een echt ziekenhuis, maar de gemeente schrok terug voor de hoge kosten. Angelique Antoinette Francoise Hubertine (Angeline) Sax werd geboren te Venlo op 18 april Ze was korte tijd in het klooster Filles de la Croix te Luik maar vanwege haar zwakke gezondheid verliet zij het klooster. Daarna dreef zij samen met haar broer Frans ( ) en zus Ursula ( ) een handel in sajetten (stoffen) in het ouderlijk huis het Gouden Kruis aan de Vleesstraat nummer 3. Nadat Mgr. C. Th. Schrijnen ( ) het initiatief voor het ziekenhuis steunde stemde het gemeentebestuur toe, mits de financiële middelen uit andere bronnen zouden komen. Angela heeft het benodigde geld met bedelpraktijken bij elkaar gebracht. Zij reisde stad en land af om gelden in te zamelen voor de bouw van het gasthuis, dat in het voormalige Kruisherenklooster aan de Begijnengang zou worden gevestigd. Op 1 juli 1861 werd het R.K. Gasthuis St. Jozef uiteindelijk geopend. Ze maakte een dagelijks tocht met de handkar door de stad om bij gegoede burgers levensmiddelen in te zamelen ten behoeve van het nieuwe ziekenhuis. 21 Angeline overleed te Venlo op 13 mei Philippina Opdenoordt ( ) Dame van stand, hoerenmadame, beschermvrouw van t Hetje Venlo heeft als garnizoen en grensstad altijd veel sexhuizen gehad. Begin twintigste eeuw stond Venlo internationaal bekend als centrum van blanke slavinnenhandel. Prostituees maken al eeuwenlang deel uit van het stadsleven, het verborgen stadsleven, dat wel, want publieke erkenning kregen de vrouwen niet. Minachting en spot was hun deel. De bekendste hoerenmadam in Venlo was Philippina Opdenoordt. 22 Philippina was een dame van stand, Ze werd in 1801 in Hamburg geboren als dochter van Theodoor Opdenoordt uit Venlo en de Deense grafelijke dochter Ida Hedwig Carlssen. Ze was de kleindochter van Herman Opdenoordt, tot 1786 stadssecretaris in Venlo. Haar ooms en neven waren apothekers en zakenlieden of hadden bestuurlijke functies. 23 Het gezin kwam in 1824 terug naar Venlo en vestigde zich in de Jodenstraat. Philippina trouwde met een man die aan de standing van de familie voldeed, Lodewijk Delcour uit de Belgische provincie Namen. Het paar vertrok uit Venlo en zeventien jaar later kwam Philippina alleen terug en kreeg een nieuwe levensgezel, de uit Leiden afkomstige oud-militair Albertus Antonius Noordeloos die aan de Vleesstraat met een bordeel begon. Op het uithangbord stond de Vriendschap. Philippina wordt dan officieel tapster, maar houdt voor haar levensgezel kamers met meisjes die het beroep van prostitué uitoefenen. Later vestigen zij zich met hun etablissement op t Hetje. Ze wordt dan bekend als de Floetsmedam (afgeleid van Fluss, de geslachtsziekte influenza). Als ze zeventig wordt sluit ze het bordeel en zet zich tot het eind van haar leven in voor het wel en 21 Gegevens over Angeline Sax zijn ontleend aan het onderzoek van Janneke van der Veer, Digitaal Vrouwenlexicon, Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, en de in dat onderzoek aangegeven archivalia en literatuur ( ). 22 Meer over Philippina in G.J.J. van der Veer, Madam en hare pensionaires een studie naar prostitutie en burgerlijke moraal in Venlo van 1850 tot 1900, Nijmegen 1982 en van dezelfde schrijver Aan de rand van de maatschappij, bloeien de rozen, een onderzoek naar prostitutie in Venlo, Frans Linders, Meisjes van plezier in Venlo in De Buun 5 e jaargang nr. 1 voorjaar 1997 p F.H.J. Schallenberg, Brigade Koninklijke Marechaussee Venlo 4 augustus 1839 tot 1 juli 1995, hfst. 10 Oud Venlo p GA Venlo, Bevolkingsregister, gegevens familie Opdenoordt. 10

11 wee van de mensen in de volksbuurt t Hetje. Philippina overleed op 24 maart 1895, 93 jaar oud. Mien Meelkop ( ) Chef vrouwelijk personeel Océ van der Grinten, dichteres en voordrachtkunstenares. Mien Meelkop vierde op 8 maart 1957 haar veertigjarig jubileum in dienst van de firma van der Grinten. Als schrijfster van gedichten en bestuurslid van Veldeke Limburg genoot zij grote bekendheid. Bij Van der Grinten had zij de leiding van het vrouwelijk personeel waar zij als kloek over waakte, hen beschermde en opkwam voor de personele belangen van de meisjes en vrouwen. Zij onderhield ook contacten met de onderwijsinstellingen waar de meisjes vandaan kwamen en organiseerde zelf interne instructie, vorming en opleiding voor het vrouwelijk personeel. Zij staat bekend om haar zedelijk offensief. Zij schermde niet alleen de mannen uit de fabriek maar ook de heren van de directie af van de meisjes op kantoor. Voor nieuwsgierige blikken of zomaar een vriendelijk woord van meneer de directeur smeet zij de deur dicht. 24 Met haar gedichten heeft zij het Venlo s dialect verrijkt. In de fronttijd schreef zij het onvergetelijke gedicht Erm Vendelo. Veel van haar gedichten waren religieus getint. In maart 1958 gaf Mien een dichtbundel uit in eigen beheer Venloos Hert met een voorwoord in het Venlo s dialect van d n alde börgermeister B. Berger. In oktober 1980 volgt de bundel Wao t hert van vol is Mien Meelkop woonde haar hele leven samen met haar zus Tonia. De laatste jaren in een flat aan de Laaghuissingel. Zij overleed op 13 december 1988 in verpleeghuis Martinushof in Tegelen. Helena Schoenmakers ( ) Eerste journaliste bij de Nieuwe Venlosche Courant (NVC), later missiezuster van de orde van de Dominicanessen van Mariadal in t Ven. Haar positie als journaliste was baanbrekend en uniek in die tijd. Begin twintigste eeuw was een vrouw in de dagbladpers nog ondenkbaar. Een openbare functie was niet passend bij de rol van de vrouw, zeker niet in het katholieke Zuiden en bij de dan conservatieve katholieke Venlose krant. Toch kwam daar in 1928 de eerste vrouw op de redactie, Helena Schoenmakers. Ze was een ontwikkelde vrouw met opleiding die een zelfstandig maatschappelijk beroep koos. Helena, Leen genoemd, werd geboren op 14 november 1902 op de Tegelseweg in Venlo. Ze was de enige dochter van stadsarchitect/directeur van gemeentewerken Antoon Schoenmakers. Ze was thuis in een milieu dat enerzijds werd beïnvloed door de destijds progressieve wereld van de architectuur waarin haar vader verkeerde en anderzijds maakte ze deel uit van de conservatieve katholieke leefwereld uit de eerste helft van de twintigste eeuw waaraan ook haar redactie onderhevig was. Gedurende de jaren dat zij als journaliste bij de NVC werkte droeg zij gezagsgetrouw de conservatieve boodschap van de krant uit. 25 In 1953 werd ze non bij de Dominicanessen in t Ven en in 1965 vertrok ze naar het missiegebied in West- Kameroen om er een nieuwe communiteit te vestigen van waaruit zij stukjes schreef 24 Van boterkleursel naar kopieersystemen. De ontstaansgeschiedenis van Oce vd Grinten, , daarin pagina Voorbeelden van haar artikelen worden vermeld in mijn artikel Vrouwen van Tante Bet dat in Buun 12 zal verschijnen. 11

12 voor haar krant. Helena Schoenmakers is op 31 oktober 1979 gestorven in het moederhuis van de orde in Venlo. Cor van Emmerik ( ) Directrice Vakschool St. Anna, oprichtster van het vrouwenvormingswerk Bestuurder van onderwijsvakbond. Cor van Emmerik heeft veel betekend voor de emancipatie van meisjes en vrouwen en was zelf als zelfstandige ontwikkelde vrouw, die zich verantwoordelijk wist voor de samenleving, een groot voorbeeld. Cornelia (Cor) werd 15 mei 1912 geboren in Alkmaar. Omdat haar vader bij het Staatsspoor werkte verhuisde het gezin nogal eens. Ze volgde haar opleidingen voor lerares aan huishoud- en industriescholen in Amsterdam en Haarlem. In de oorlog werkte ze in Didam, waar ze actief deelnam aan het verzet en kinderen per trein naar onderduikadressen bracht. Later was ze actief bij het Rode Kruis. 26 Na de oorlog werd ze de eerste lekendirectrice van Vakschool St. Anna aan de prinses Beatrixstraat in Venlo. De school groeide onder haar leiding uit tot het grootste onderwijsinstituut in de stad voor meisjes met leerlingen uit heel Noord-Limburg. 27 Zij was mede-oprichtster en bestuurlid van de Mater Amabilisscholen in Venlo, Blerick en Tegelen. Zij stimuleerde veel leerlingen naar verdere opleidingen en begeleidde hen daar persoonlijk in. Samen met haar leerkrachten steunden zij veel maatschappelijke initiatieven in de stad en stelde de school open voor activiteiten, tentoonstellingen en vergaderingen. Naast haar zware functie als directrice vervulde zij in Venlo bestuursfuncties in de culturele vereniging De Blauwe Bloem 28 en was zij landelijk bestuurslid van de onderwijsvakbond St. Bernardus. Cor is na een lang ziekbed in Breda overleden op 26 juli Mien Helmes ( ) Directielid van Helmes Machinefabriek, Gemeenteraadslid Tegelen, Bestuurder in Vrouwenorganisaties en Culturele verenigingen in Steyl en Tegelen. Mien Helmes was een kordate zakenvrouw met een groot gemeenschapsgevoel die zich heeft ingespannen voor de belangen van Steyl en de gemeente Tegelen. Ze was de eerste vrouw die in 1958 haar entree maakte in de Tegelse gemeenteraad. Ze werd met voorkeurstemmen gekozen voor de fractie van de werkgevers. Ze had leidende functies in het vrouwenvormingswerk, het Katholiek Vrouwengilde en het parochiebestuur en trad op als dirigent van meisjes en vrouwenkoren in Steyl. Namens de exportsector was ze prominent lid van de Kamer van Koophandel. 29 Wilhelmina Petronella Maria (Mien) Helmes werd op 18 mei 1912 in Steyl geboren. Na een korte werkperiode bij Pope in Venlo trad ze in het familiebedrijf en werd er een van de leidende krachten in de familiedirectie. Na de oorlog werd een eigen exportfirma opgericht Machinefabriek Helma Holland waardoor de machines in veel 26 Informaties over familiegeschiedenis van Cor van Emmerik zijn verstrekt door haar nicht Ineke Bolsius-Steverink (Tilburg). 27 Cor onderhield een intensieve correspondentie over de ontwikkelingen op school, bestuurskwesties en perikelen met de gemeentelijke overheid met haar zus Ans, die als religieuze directrice was van de huishoudschool in Leeuwarden. Over de correspondentie die is gevoerd tussen de jaren 1950 en 1959 heb ik (MV) de beschikking. 28 Informatie over bestuursfuncties bij de Blauwe Bloem is te vinden in het gemeentearchief, archief 56, inv. nrs. 11 en Zie hoofdstuk Mien Helmes, een nuchtere, bekwame zakenvrouw, in: Venlo s Voorname Vrouwen (2009) pg

13 landen werden verkocht en Mien internationale contacten opbouwde en onderhield, contacten die ook voordeel hadden voor de Tegelse samenleving. In de gemeenteraad richtte ze zich op het oplossen van het woningprobleem en huisvesting van gastarbeiders. Vooral de industriële ontwikkeling van Tegelen en daarmee de werkgelegenheid lag haar aan het hart. Ze heeft zich bijzonder ingespannen de industrie voor Tegelen te behouden. Op de achtergrond was zij actief in sociale zorg en reclassering. Na een ziekbed is Mien op 8 april 1995 in haar ouderlijk huis aan de Maasstraat overleden. Rie van Soest-Jansbeken ( ) Initiatiefneemster vrouwenlijst, gemeenteraadslid en wethouder in de gemeente Venlo en burgemeester in de gemeente Arcen en Velden. Rie van Soest-Jansbeken doorbrak in 1958 het protocol van de katholieke kieslijsten toen zij met een eigen katholieke vrouwenlijst met vier leden tegelijk in de Venlose gemeenteraad kwam. Zij groeide uit tot een markant bestuurder. In Arcen werd een voetpad naar haar genoemd, maar in Venlo, de stad waar zij als eerste bestuurlijke vrouw haar ambities ontwikkelde en ontplooide, bleef elk teken van uiterlijke erkenning tot nu toe achterwege. Maria Henrica Gertrudis (Rie) Jansbeken werd geboren in Boxmeer op 30 augustus 1921 en kwam als tienjarige naar Venlo waar zij de opleiding volgde voor onderwijzeres en actief werd in de jeugdbeweging en in het vrouwenvormingswerk. Rie trouwde met Wiel van Soest en kreeg drie kinderen, twee dochters en zoon Geert (huidig raadsgriffier gemeente Venlo). Ze was lid van het Katholiek Vrouwendispuut (KVD) en onderhield contact met dr. Marga Klompé die in 1956 de eerste vrouwelijke minister zou worden. Na acht jaar raadslidmaatschap werd Rie Venlo s eerste vrouwelijke wethouder en in 1974 de eerste vrouwelijke burgemeester in Limburg in de gemeente Arcen en Velden. Rie was een markante, eigenzinnige politieke vrouw met grote sociale vaardigheden en een groot netwerk. Zij was een charmante vrouw die indruk maakte op vrouwen en op mannen. Ze was bovenal een trotse vrouw die ook op verzet stuitte. Ze groeide uit tot een bestuurder van naam die naast het plaatselijke bestuurlijke werk ook voorzitter was van de KVP Limburg, lid van Provinciale Staten en van de Eerste Kamer. Kort na haar pensionering overleed zij na een ziekte periode op 14 september Juffrouw Stoel (1922) Onderwijzeres, historica en archeologe in Arcen, Lomm en Velden. Johanna Stoel was tientallen jaren onvermoeibaar in touw voor de geschiedenis en archeologie van Arcen, Lomm en Velden. Lang voordat de officiële Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) oude vondsten deed langs de Maas (2009) zocht zij vanaf de jaren zestig in de vorige eeuw in het hele gebied tussen grens en Maas, tussen Arcen en Venlo naar bodemschatten en spande zich in voor behoud van de rijke historie van Arcen. Johanna Gertruda Maria (Johanna of Jo) maar door iedereen juffrouw Stoel genoemd werd geboren op 22 november 1922 in Heerlen. Al op jonge leeftijd was zij onderwijzeres en in de oorlogsjaren kwam zij om aan de Duitse arbeidsdienst te ontsnappen als kinderjuffrouw naar Venlo. Ze bleef in Noord-Limburg en vierde aan de school in Lomm haar veertig jarig jubileum. Door haar studie Duitse literatuur aan 30 Voor meer biografische gegevens over Rie van Soest-Jansbeken zie Van Hiere-politiek tot vrouwenlijst en Baanbreekster in het politieke bestuur in: Venlo s Voorname Vrouwen (2009) pg en pg

14 de universiteit in Nijmegen groeide haar liefde voor de geschiedenis en de bodemschatten van de streek. Elke vrije minuut en al haar vakanties besteedde zij aan studie en onderzoek waarover zij historische werken schreef en lezingen gaf in Nederlandse en Duitse plaatsen. Zij is initiatiefneemster voor het behoud van de huizen van Arcen met als resultaat het behoud en de restauratie van kasteel Arcen en de Watermolen. Ze was de oprichtster van de Historische Werkgroep Arcen- Lomm-Velden die een groot deel van haar werken, haar foto s en dia s (6000 stuks) in bewaring heeft in de Hansehof in Velden. De vondsten en studies van Jo Stoel hebben ervoor gezorgd dat de gemeente Arcen en Velden geen blinde vlek meer is op de historische en archeologische kaart van Nederland. De gemeente Venlo doet er zijn voordeel mee; Arcen is de publiekstrekker waar Venlo mee kan pronken. De naam van juffrouw Stoel is gevestigd maar moet als groot voorbeeld levend blijven. 31 Sybilla Noten ( ) Eerste vrouwelijke architect in Tegelen en regio Venlo en historica. Op 74 jarige leeftijd klimt ze op de ladder om technische constructies van daken te controleren, de eerste vrouwelijke architect in de regio Venlo. Haar werk richt zich op het ontwerpen van woonhuizen, verbouwingen en aanpassingen van woningen en bedrijfsruimten. Ze heeft echter niet alleen als architecte ambities. Ze is een verdienstelijk historica en geliefd bij veel Tegelenaren en in verre omgeving. Maria Johanna Noten (Sybilla, Billa genoemd) is op 15 april 1924 geboren aan de Koningsstraat 5 in Tegelen. Als architecte treedt ze in de voetsporen van haar vader de bekende architect Lambert Noten en van haar familie die al vijf generaties in de bouw werkt als timmerlieden en aannemers. Door oorlogsomstandigheden kan ze niet naar de Academie voor Bouwkunde in Delft wat het plan was maar leert ze het vak thuis aan de tekentafel en samen met vader op de bouw en met studies van Nederlands Architecten Genootschap. Sybilla ontwerpt en verbouwt woonhuizen in Tegelen en verre omtrek. Haar stille kracht is het uitstekende samenspel met de opdrachtgevers die daar loyaal van getuigen. 32 Naast haar kennis van architectuur en monumenten heeft zij grote interesse in de geschiedenis van de streek, families, verenigingen en bedrijven waarover zij publiceert. Ze schrijft artikelen voor de Heemkundige Kring Tegelen en is redactielid van het boek Belfeld van Eeuwwisseling naar Eeuwwisseling (1992). Ze houdt lezingen, ook voor de Tegelse Ziekenomroep en werkt nauw samen met historici van over de grens in Kaldenkerken. Ze geldt als een van de pioniersters van de culturele uitwisseling in het grensgebied. Sybilla wordt op 15 februari 2004 levenloos aangetroffen in haar woning/annex architectenkantoor aan de Posthuisstraat 28 Tegelen. Eef Kogeldans-Pinas (1935) Pionierster interculturele samenwerking, gemeenteraadslid Venlo. Ze hoort tot de eerste generatie Surinaamse Nederlanders die in 1958 met haar gezin naar Venlo komt. Ze deed jarenlang vrijwilligerswerk, was medeoprichter van het Steunpunt voor Migrantenvrouwen, bestuurslid van de Surinaams-Antilliaanse Vereniging en van 1976 tot 1994 gemeenteraadslid voor de Partij van de Arbeid in 31 Meer over juffrouw Stoel in: Venlo s Voorname Vrouwen (2009) pg Zie artikel Sybilla Noten ( ) eerste vrouw op de bouw, van Mariet Verberkt in: Buun 11 (2010) pg

15 Venlo. Ze was de eerste zwarte vrouw in de Limburgse gemeentepolitiek. Haar motto: Integreren met behoud van je eigen identiteit doe je door mee te doen. 33 Eveline (Eef) Pinas werd op 26 oktober 1935 in Paramaribo geboren. Haar voorouders leefden in slavernij. Haar ouders Charles Marius Pinas en Eveline Wilhelmina Groenewoud droegen nog de naam van slavenhouders. Politieke interesse kreeg zij thuis mee en via de Rooie Vrouwen van de PvdA kreeg zij een degelijke politieke scholing. In de gemeenteraad heeft zij zich ingespannen voor de versterking van de positie van migranten en het antidiscriminatiebeleid. Met haar vrouwelijke collega s in de PvdA fractie diende zij het eerste plan in voor vrouwenstraatnamen in Venlo. 34 Na haar lidmaatschap van de gemeenteraad bleef zij actief in de vrouwengroep van wijkcentrum Venlo-Zuid en in de Seniorenraad. De jongste van haar vier kinderen, zoon Ruben kwam in 1989 met het voetbalteam van kleurrijk Nederland op tragische wijze om het leven bij de SLM vliegtuigramp op Zanderij (Paramaribo). Margaretha Pommée (maart 1944-augustus 1944) Sinti-kindje, slachtoffer van discriminatie en naziterreur. De kleine zuigeling werd in Auschwitz vermoord door de nazi s. Niemand beschermde het kleintje toen het, twee maanden oud, werd weggevoerd van het woonwagenkamp uit Venlo. Het kindje kreeg hier geen kans om op te groeien, geen kans van leven. Dat is de reden dat tenminste haar naam in Venlo moet blijven bestaan. Op de grote razziadag 16 mei 1944 werden in achttien Nederlandse gemeenten Sinti en Roma (zigeuners) opgepakt en naar Westerbork gevoerd. Dit gebeurde ook in Venlo waar de Venlose politie de familie Pommée-Steinbach met zeven kinderen en de andere Sinti families uit hun woonwagens haalden, naar het politiekbureau overbrachten en vandaar nog dezelfde dag naar Westerbork transporteerde. In augustus 1944 werd Margaretha in Auschwitz vermoord omdat ze Sinti was. De vervolging van de Sinti en Roma door de nazi s kwam niet uit de lucht vallen. Een grondige, internationale oplossing van het zigeunerprobleem was in de jaren dertig ook bij de Nederlandse justitie een onderwerp van gesprek en op de bureaus van het departement lagen ideetjes die op de werkelijkheid vooruitliepen, schrijft Margriet de Moor in haar roman Hertog van Egypte. 35 Ook in Venlo werden zigeuners al eeuwenlang gediscrimineerd en naar de zelfkant van de bewoonde wereld geplaatst. Het woonwagenkamp De Kleine Hei en het latere In de Römer spreken voor zich. 36 Anno 2010 weten Venlose schoolkinderen maar ook volwassenen nog steeds niet dat in de oorlog niet alleen Joodse medeburgers maar ook Venlose Sinti om het leven zijn gebracht. Mariet Verberkt Venlo, mei Meer over Eef Kogeldans-Pinas in het hoofdstuk Eef Kogeldans-Pinas (1935) Enige zwarte vrouw in de gemeenteraad, in: Venlo s Voorname Vrouwen (2009) pg Handelingen van de gemeenteraad, raadsvoorstel 16 juni 1980, nr. 129, straatnaamgeving. 35 Wat eraan voorafging, Discriminatie, onderdrukking, vervolging en uitroeiing, in: Donkere dagen Uit het leven van Sinti, Roma en woonwagenbewoners, uitgave Stichting Media PWN, mei Mariet Verberkt, Het romantische leven van woonwagenbewoners en zigeuners, in de Buun 2008 pag