Grenzeloos christelijk-sociaal. Internationale activiteiten van de christelijk-sociale beweging

Transcriptie

1 Cahier over de geschiedenis van de christelijk-sociale beweging 8

2 Grenzeloos christelijk-sociaal Internationale activiteiten van de christelijk-sociale beweging

3 Grenzeloos christelijk-sociaal Internationale activiteiten van de christelijk-sociale beweging Uitgeverij Aksant/CNV Amsterdam/Utrecht 2009

4 Inhoudsopgave Verantwoording G.J. Schutte Het Nederlandse protestantisme na 1800 in internationale context G. Harinck Om de plaats van het CNV in de internationale arbeidersbeweging J.J. van Dijk en P.E. Werkman Cees Hazenbosch en de eeuwige beginselen van Gods Woord Antirevolutionaire beginselpolitiek en de integratie van Europa in de jaren vijftig R.J. de Bruin In strijd met de grondbeginselen van gerechtigheid en verantwoordelijkheid Het CNV en Zuid-Afrika onder apartheid G.J. Schutte Oud-algemeen secretaris CNV Arie Hordijk Opkomen voor mensen die geen stem hebben. Dat is mijn drijfveer geweest. M.H.J. Kruit-Smink Van monddood naar mondigheid 40 jaar CNV-Actie Kom Over en CNV-Internationaal G. Pruim en R.E. van der Woude Mijn naaste is een Turk. Het Christelijk Nationaal Vakverbond en de buitenlandse werknemers ( ) J. Roosblad Het redden van de EEG is het redden van jezelf. De Nederlandse Christelijke Boeren- en Tuindersbond en het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid, R.E. van der Woude

5 Medeoprichter ICCO Jone Bos Als christenmens vind ik dat armoede en rijkdom in de wereld redelijk verdeeld moeten worden. M. Heuving Waarom christelijke vakbeweging onder de Nederlandse immigranten in Amerika niet aansloeg H. Krabbendam Christelijk sociale bewegingen in vergelijkend perspectief J.J. van Dijk Het is jammerlijk, dat er armen zijn in een solidaire samenleving. Beknopte biografie van Johan Rudolph Slotemaker de Bruïne J. ten Hoopen en J.J. van Dijk Het gelijk van Mertens G.S. van Krieken

6 Verantwoording G.J. Schutte Grenzeloos - dat is nu niet precies het eerste woord dat opkomt bij de gemiddelde Nederlander als hij de christelijke organisatievorming in Nederland wil typeren. De christelijk-sociale beweging - die is toch iets specifiek Nederlands, eigen aan onze dierbare maar wel wat bijzondere polder? Eerder een overblijfsel van de vaderlandse hokjesgeest en spruitjesgeur van voorheen, dan een actieve internationale beweging? Dit achtste Cahier over de geschiedenis van de christelijk-sociale beweging leert echter wel anders. De christelijk-sociale beweging is inderdaad grenzeloos. Het is waar, de vakbonden en andere organisaties die de afgelopen ruim vijfkwart eeuw de christelijk-sociale beweging in Nederland vormden, stonden stevig op de vaderlandse werkvloer. Zij behoorden tot een geheel aan Nederlandse mentaliteiten, verhoudingen en wetten en zij vertoonden allerlei typisch Nederlandse eigenschappen en hebbelijkheden. Groots en meeslepend was hun optreden zelden. Een portie chauvinistische bijziendheid was hen niet vreemd - de arbeidersklasse leerde de wereld over de grens pas kennen uit eigen (vakantie)ervaring na Maar dat is niet het volledige verhaal. Sommige beroepen kenden traditioneel een ambulante gezellentijd. Demografische ontwikkelingen, industrialisatie en urbanisatie bevorderden trekarbeid, migratie en emigratie. De Nederlandse christelijk-sociale beweging kende vanaf het begin gevoelens van solidariteit met de arbeidersklasse elders. De werklieden van Patrimonium toonden zich eind negentiende eeuw vurige ondersteuners van de Transvaalse Boeren, slachtoffers van het imperialistisch-kapitalistische Engeland. Het CNV collecteerde in 1919 voor de hongerende bevolking van het door naoorlogse ellende en revolutie geteisterde Wenen. De christelijk-sociale beweging toonde ook vanaf het begin belangstelling voor geestverwante buitenlandse opvattingen en organisaties en had bij tijden een grote rol in de samenwerking met bevriende organisaties uit diverse landen. Nederland moderniseerde anders en industrialiseerde later dan omringende landen als Engeland, België en Duitsland. De jonge christelijk-sociale beweging in Nederland kon dus gebruik maken van de elders reeds ondernomen pogingen tot antwoorden op de sociale kwestie, ook van christelijke zijde. Abraham Kuyper bijvoorbeeld noemde in zijn befaamde openingsrede tot het eerste christelijk-sociale congres van november 1891 met waardering actiegroepen als de Christian Socialists in Engeland, de Christliche Arbeiterpartei in Duitsland en de Société Chrétienne Suisse, alsook de namen van Von Waldersee, Maurice, Kingsley en Headlam, Le Play en Von Ketteler. En niet te vergeten paus Leo XIII, die eerder dat jaar met zijn encycliek Rerum Novarum katholiek Nederland een internationale katholieke remedie tegen de sociale kwestie gaf. 7

7 Want 'de sociale nood is een wereldvraagstuk, een vraagstuk van internationaal karakter', wist Kuyper, die daaraan toevoegde dat die ook niet 'binnen de zo enge grenzen van ons kleine vaderland' alleen opgelost kon worden. Contact met geestverwante organisaties in het buitenland werd dan ook vanaf het begin gezocht, om van elkaar te leren en als christelijke organisaties een vuist te kunnen maken. Vanaf 1900 waren er zo nu en dan ontmoetingen in den vreemde en in 1908 werd zelfs in Zürich een Internationaal Secretariaat der Christelijke Vakbeweging opgericht. Ook enkele Nederlandse vakbonden (Unitas, de RK Textielarbeidersorganisaties en de Christelijke Mijnwerkersbond) waren daar vertegenwoordigd. Het Internationaal Secretariaat ging in de Eerste Wereldoorlog ten onder. Na de oorlog lukte het echter vanuit het neutrale Nederland de voormalige vijanden weer bijeen te brengen: samen met het R.K. Vakbureau stond het CNV in 1920 aan de wieg van het Internationaal Christelijk Vakverbond. Het ICV kende naast beide Nederlandse organisaties Franse, Italiaanse, Belgische, Zwitserse en Duitse leden. Het hoofdkantoor stond in Utrecht, secretaris-generaal werd de voorman van het RKVB P.J.S. Serrarens en penningmeester de CNV-secretaris H. Amelink. Het zelfstandig naast elkaar bestaan van katholieke en protestantse vakbonden in Nederland - bij het Internationaal Secretariaat altijd een onderwerp van discussie - was in het ICV aanvaard. Het bezat overigens toch een overwegend katholiek karakter, en er bestond in de protestants-christelijke werkliedenverenigingen in Nederland behoefte aan bestudering van de sociale vraagstukken met buitenlandse protestantse geestverwanten. Dat leidde in 1928 tot oprichting van de Protestants-Christelijke Arbeidersinternationale (PCAI). Niet alleen het CNV (dat het secretariaat op zich nam) was lid, maar ook Patrimonium en de Christelijk-Nationale Werkmansbond - CNWB- voorman prof. dr. J.R. Slotemaker de Bruïne had een belangrijke rol bij de Spaarklompje van de CNV-Actie Kom Over. 8

8 oprichting (J. ten Hoopen en J.J. van Dijk vragen in dit Cahier aandacht voor zijn onlangs verschenen biografie). Tot de PCAI traden ook Duitse, Zwitserse, Poolse en Deense organisaties toe. De Duitsers lieten zich in 1933 in Hitler-Duitsland gelijkschakelen en verlieten het jaar daarop de PCAI, die vanaf dat moment in hoge mate een Nederlandse aangelegenheid was. Vanwege de betrokkenheid van de neutrale Zwitsers lieten de Duitse bezetters de PCAI ongemoeid, maar overigens kon deze internationale in de oorlogsjaren uiteraard niets betekenen. In 1947 werd Marinus Ruppert voorzitter; hij geloofde in de PCAI en het CNV stopte er veel geld in. In tal van landen werd herstel en versterking van het christelijke vakbondswerk via de PCAI gestimuleerd en gesteund: in West-Duitsland, in Scandinavië, in Indonesië, Nederlands Nieuw-Guinea en Canada bijvoorbeeld. Omstreeks 1960 werden die activiteiten beëindigd, begin jaren 1970 stierf de PCAI een stille dood. Ook het ICV leed in de jaren dertig onder de opkomst van nationaal-socialisme en fascisme. De Duitse bezetting van Nederland betekende zijn einde. Na 1945 werd het ICV heropgericht, en het kreeg onder leiding van de Belgische secretaris-generaal August Vanistendael een sterke uitbreiding. Het richtte zich na enige tijd ook sterk op de Derde Wereld en verloor bijgevolg zijn karakter als verenigingspunt van uitsluitend christelijke vakbewegingen. Een naamswijziging van 1968 bevestigde dat - ICV werd WVA, Wereldverbond van de Arbeid. De internationale contacten van de Nederlandse christelijk-sociale beweging hadden dus diverse kanten. In de loop van de tijd evolueerden en transformeerden die betrekkingen ook. Aanvankelijk werden in de internationale contacten vooral erkenning en versterking van eigen positie en het doordenken van de sociale vraagstukken in breder verband gezocht. Later ging het ook om gezamenlijk te bewerkstelligen dat de christelijk-sociale beweging erkend werd als een alternatief voor de socialistische arbeidersorganisaties. De ins and outs van het CNV in die internationale arbeidersbeweging worden in dit Cahier helder uiteengezet in de bijdrage van J.J. van Dijk en P.E. Werkman. Hun verhaal over honderd jaar CNV-internationale activiteiten heeft een duidelijk Calimero-gehalte: het lot van een relatief kleine organisatie met een sterke identiteit in een wereld vol onbegrip. Bijna zuchtend besluiten zij hun bijdrage met een variant op de wijsheid van die reclameheld: het is 'er voor het CNV niet eenvoudiger op gemaakt', dat WVA en IVVV zijn gefuseerd en de internationale arbeidersbeweging dus volslagen ontzuild is. Hoewel relatief klein, de Nederlandse christelijk-sociale beweging heeft naar vermogen steeds buitenlandse geestverwanten dapper geholpen. Dat gold zeker voor de steun die het CNV aan protestantse arbeidersorganisaties elders verleende. Met name in het verband van de PCAI werden tal van geestverwante bonden en verbanden gesteund - de bijdragen van Van Dijk en Werkman en van G. Pruim en R.E. van der Woude ('Van monddood naar mondigheid') geven ruime aandacht daaraan. Voor een deel betrof het protestanten in Duitsland na 1945, die oude tradities weer wilden opnemen. Voor een ander deel was het echt 'zendingswerk', het helpen opzetten van christelijke vakbonden in landen waar die voorheen onbekend waren, zoals Indonesië, Nederlands Nieuw-Guinea en Noord-Amerika. Misschien moet men dat liever export noemen, of desnoods een vorm van 'kolonisatie': het betrof immers 9

9 het ontwikkelen van een Nederlandse organisatievorm onder mensen die een historische band met Nederland hadden. Enige bekendheid heeft de emigratie van de CNV-bestuurder F.P. Fuykschot naar Canada in 1952, om daar de Christian Labour Association of Canada te gaan leiden (het is boeiend beschreven in het proefschrift over de geschiedenis van het CNV van P.E. Werkman, Laat uw doel hervorming zijn uit 2007). In dit Cahier beschrijft H. Krabbendam de lotgevallen van de christelijk-sociale beweging onder de Nederlandse immigranten in de Verenigde Staten. De kansen voor christelijke vakbonden leken goed. De protestantse immigranten uit Nederland vormden in de Verenigde Staten een herkenbare groep met een stevige subcultuur. Trouw aan hun kerk en tradities, aan het christelijk onderwijs in het bijzonder ook, en immuun voor de aantrekkingskracht van de als socialistisch beschouwde Amerikaanse vakbonden. Pogingen tot eigen vakverenigingen waren er wel degelijk. Al voor 1900 bestond in Grand Rapids enige tijd een vakvereniging Patrimonium, en in de jaren dertig maakte de Christian Labor Association enige opgang. Bovendien arriveerde na 1945 een tweede golf Nederlandse immigranten. Maar een Amerikaans CNV ontwikkelde zich niet. Niet zozeer door de afwijzende houding van de Nieuwe Wereld, maar door de houdingen en opvattingen, meegenomen uit de Oude Wereld. Het lidmaatschap van een vakbond hadden zij in patria ook niet beschouwd als een middel tot lotsverbetering, en de kerk waarschuwde hen voor socialisme en vakbonden. Als kleine boeren, ambachtsmensen en zelfstandigen beschouwden zij zichzelf ook niet als arbeiders. Een traditionele perceptie van zichzelf en van zijn omgeving had ook het gemiddelde lid van de Christelijke Boeren- en Tuindersbond na Voor hem was de Europese eenwording principieel dan ook onaanvaardbaar. R.E. van der Woude beschrijft in dit Cahier de moeizame aanvaarding door de doorsnee CBTB er van het Europese landbouwbeleid onder de bijna sarcastische titel 'Het redden van de EEG'. Want alleen in een zeer langdurend proces van verandering ontdekten de leden dat zij zich alleen door Europa staande konden houden. Typerend was de opstelling van oud-premier P.S. Gerbrandy, die in 1957 niet begreep hoe christelijk-historisch en antirevolutionair denkende mensen de Nederlandse deelname aan de Europese Gemeenschap konden slikken. Voortrekker van deelname aan Europa daarentegen was zijn partijgenoot drs. C.P. Hazenbosch, actief in CNV en Anti-Revolutionaire Partij. R.J. de Bruin beschrijft in dit Cahier het succesvolle optreden van Hazenbosch in dezen, begin 1961 onverwacht beëindigd door een verkeersongeluk. Wie in het laatste kwart van de twintigste eeuw vakbonden in Noord-Amerika en Zuidoost-Azië steunde, werd vroeger of later geconfronteerd met de vraag of die hulp beperkt kon en mocht worden tot die christelijke vakbonden alleen. Het was de tijd waarin de kerk een social gospel predikte, de zending de emancipatie van de Derde Wereld stimuleerde, voormalige koloniale ambtenaren ontwikkelingshulp verleenden en gewone betrokken kerkgangers in opstand kwamen tegen de onredelijke verdeling van de rijkdom in de wereld en opkwamen voor machtelozen. Mensen als Arie Hordijk en Jone Bos bijvoorbeeld. Hordijk was in de jaren 1970 en 1980 bij het CNV verantwoordelijk voor de internationale betrekkingen en de Actie Kom Over. Die was actief in Latijns Amerika en 10

10 Indonesië, maar er waren nog meer delen van de wereld die aandacht vroegen. Het meest lagen de betrekkingen met Zuid-Afrika Hordijk aan het hart. Hij organiseerde in de christelijk-sociale beweging in Nederland de solidariteit met de slachtoffers van de apartheid. Hij gaf daaraan gestalte in de vorm van steun aan de zwarte vakbonden. Tegelijkertijd leerde hij hen te blijven op de weg van overleg en verzoening, zoals hij die ook de Zuid-Amerikaanse vakbonden voorhield in hun strijd tegen de dictatuur. Met een studie van G.J. Schutte over de betrekkingen van het CNV met Zuid-Afrika onder de apartheid en een geschreven portret van Hordijk van de hand van M.H.J. Kruit-Smink brengt in dit Cahier een eerbetoon aan deze principiële CNVbestuurder. Tot Hordijks vele contacten behoorde het ICCO, de in 1965 opgerichte interkerkelijke organisatie voor ontwikkelingssamenwerking waarvan Jone Bos medeoprichter en vervolgens vele jaren voorzitter was. Het gesprek dat M. Heuving met Bos had en in dit Cahier gepubliceerd wordt, beschrijft veelszins dezelfde mentaliteit en wereld, al wijst Bos er op dat het ICCO 'wel eens linksere bewegingen steunde dan het CNV'. De christelijke vakbeweging was trouwens ook steeds vertegenwoordigd in het bestuur van het ICCO, ondanks die verschillen van inzicht en optreden. Ledenwerving met een beroep op naastenliefde en internationale solidariteit. Dit achtste Cahier over de geschiedenis van de christelijksociale beweging beschrijft haar velerlei internationale activiteiten, belangrijke en minder belangrijke, dichtbij en ver weg. Maar steeds probeerden betrokkenen daarmee het gebod te beantwoorden: Heb uw naaste lief als uzelf. Natuurlijk was de toepassing niet altijd gemakkelijk. Want wat als die naaste een Turk is, in de gaanderijwoning hiernaast? J. Roosblad leert, dat de christelijksociale beweging dat gebod inderdaad predikte - toen er nog maar een beperkt aantal van hen onder ons verbleef, maar ook toen hun getal steeg. Daarmee is niet gezegd, dat dit gebod steeds onverkort gerealiseerd werd. Geldt dat voor het geheel van de grenzeloze activiteiten van de christelijk-sociale beweging in internationaal verband? Hierboven is de somber gestemde verzuchting van J.J. van Dijk en P.E. Werkman aangehaald over de context waarin het CNV thans moet optreden. In een afsluitend essay vergelijkt Van Dijk de geschiedenis van de christelijk-sociale beweging in de diverse landen. Sommige landen kenden immers bloeiende christelijk-sociale organisaties, andere juist niet. Uiteraard zijn daar allerlei verklaringen voor. Succesvolle christelijk-sociale bewegingen, concludeert hij, ontstonden vooral waar een maatschappelijk betrokken christenheid in een rechtstatelijke en democratische samenleving leefde. Dat lijkt een conclusie met een toekomst. 11

11 Het Nederlandse protestantisme na 1800 in internationale context G. Harinck Internationale contacten genieten momenteel aandacht in het historisch onderzoek. Daarbij doen nieuwe invalshoeken opgeld die verder gaan dan de vraag naar de buitenlandse herkomst van bepaalde opvattingen of ontwikkelingen, of naar de invloed ervan in de internationale wereld. Een van die nieuwe perspectieven is die van de cultuurtransfer. 1 Daarin staat de vraag centraal hoe veranderingen in de context ook resulteren in verschuivingen in de aard en functie van een ontwikkeling of opvatting. Een duidelijke uitkomst van onderzoek op basis van deze invalshoek is dat autonome nationale ontwikkelingen niet bestaan. Voorts dat grensoverschrijdende beïnvloeding doorgaans geen bilaterale aangelegenheid is, maar een kwestie van kruisbestuivingen. Internationale connecties kunnen daarom ook benaderd worden als netwerken. En binnen die netwerken blijken de deelnemers zelden vastgebakken te zitten aan hun eigen omgeving of achtergrond. Ze zijn dynamische actoren en bovendien vaak zowel zender als ontvanger. In het onderzoek naar de internationale betrekkingen van het Nederlandse protestantisme zijn de nieuwe perspectieven van een dynamische en veelzijdige cultuurtransfer nog nauwelijks doorgedrongen. In het volgende essay kan in een chronologisch overzicht in vogelvlucht ook geen aanzet daartoe bieden. Wel worden hier en daar suggesties gedaan voor onderzoek met behulp van deze nieuwe, beloftevolle zienswijzen. 1 Zie M. Werner en M. Espagne, Transferts. Les relations interculturelles dans l espace francoallemand (XVIIIe et XIXe siècle) (Paris 1988). Het Nederlandse protestantisme in de negentiende en twintigste eeuw heeft sterke invloeden vanuit het buitenland ondergaan en heeft omgekeerd zelf ook invloed uitgeoefend buiten de landsgrenzen. Echter, meer dan het in Rome geconcentreerde en van daaruit internationaal vertakte katholicisme is het protestantisme vanouds gestempeld door de specifieke nationale context. Internationale verbanden vormen daarom tot na de Tweede Wereldoorlog veeleer een toegevoegd element dan een natuurlijk onderdeel van deze confessionele traditie. Het protestantisme was primair nationaal georiënteerd en internationale verbindingen en verbanden waren daaraan ondergeschikt. De pluriformiteit van het protestantisme vanaf de zestiende eeuw hing voor een niet gering deel samen met deze gerichtheid op de nationale context. Voor 1800 draaide het daarbij met name om de verhouding tot de nationale staten. De anglicaanse kerk in Groot-Brittannië laat zich om die reden moeilijk vergelijken met de gereformeerde kerk in de Nederlandse Republiek of de lutherse kerk in Pruisen. Deze variatie zette zich binnen het staatsverband voort. Het protestantisme van de doopsgezinde, lutherse en remonstrantse gemeenschappen in de Nederlandse Republiek 12

12 2 Vgl. F.H. Fabend, Zion on the Hudson. Dutch New York and New Jersey in the Age of Revivals (New Brunswick 2000) D. Bos, In dienst van het koninkrijk. Beroepsontwikkeling van hervormde predikanten in negentiende-eeuws Nederland (Amsterdam 1999). 4 P. van Rooden, Over de kerk, in: A. Harskamp ed., Het christendom voor dummies (Zoetermeer 2002) was vanwege de verschillende verhouding tot de staat van een ander karakter dan dat van de gereformeerden. Anders dan de doopsgezinden, die afstand hielden van de overheid, of de lutheranen, die naast de overheid stonden, onderhielden zij een actieve relatie met het staatsgezag. Omdat de bevoorrechte gereformeerde kerk in de Republiek calvinistisch was, was het nationale karakter van deze kerkgemeenschap er relatief sterk. Natuurlijk, er bestond toen nog niet zoiets als nationalisme en de vergelijking van de Republiek met het oudtestamentische Israel was in de eerste plaats geestelijk en doelde op Gods uitverkiezing en op de vervulling van de belofte aangaande het volk van Gods verbond. De gereformeerde kerk functioneerde bovendien eerder provinciaal dan nationaal en de ingezetenen van de Republiek waren Fries of Hollander de Nederlander ontstond pas tegen het einde van de Republiek toen het nationalisme begon op te komen. Desondanks leefde het besef onder de gereformeerden dat de Republiek als geheel een entiteit was en dat de gereformeerde kerk daarbinnen was geplaatst. De Republiek met zijn Oranjetelgen verleende aan het Nederlandse protestantisme een eigen karakter, ondanks of juist vanwege de vele internationale invloeden die zich hier deden gelden. Reveil Het nationale accent van de gereformeerde kerk, was geen belemmering voor buitenlandse invloeden. 2 Ze waren echter beperkt, tot daar in de negentiende eeuw verandering in kwam. De in 1796 doorgevoerde scheiding van kerk en staat was juist voor deze kerk, die op een relatie met de overheid was ingesteld, een ingrijpend gebeuren. De bevoorrechte positie was de gereformeerde kerk, die overigens Nederlandse Hervormde Kerk ging heten, immers kwijt. Maar langs informele wegen hoopte zij invloed en zo mogelijk ook een formele status te herwinnen. Het beroep dat de overheid in de nieuwe situatie op de kerk deed om bij te dragen aan de burgerschapsvorming was daarom meer dan welkom. Op het terrein van de armenzorg wist zij bovendien tegenover de staat een belangrijke positie te behouden en de kerk besteedde meer aandacht aan de rites de passage in het mensenleven doop, huwelijk en begrafenis. 3 Deze vernieuwde presentatie van het protestantisme betekende een sterker accent op de rol van de kerk op het terrein van de religie. Dat ging gepaard met een versterking van de interne organisatie van de gemeenten. Men besefte dat de samenleving niet langer samenviel met het christendom. Een voordien vanzelfsprekende christelijke samenleving werd een samenleving waarin christenen zich dienden te organiseren. 4 Terwijl de kerken voornamelijk nationaal werkten, ontstonden in de negentiende eeuw voornamelijk buiten de kerkelijke structuur en aanvankelijk op grond van persoonlijk initiatief internationale protestantse contacten. Deze betroffen vrijwel altijd de gedeelde religieuze bekommernis om de massa die aan de rand van de kerk, daarbuiten of in andere werelddelen de troost van het evangelie misten. De contacten vielen aanvankelijk onder de noemer van een internationale Reveilbeweging. De naam zegt het al: deze onder meer uit Zwitserland opkomende protestantse beweging wilde de religie weer wekken waar ze in slaap was gesukkeld. Al spoedig bleek dat er niet alleen van slaperigheid sprake was, maar ook van sociale nood. Zo ont- 13

13 5 A. Houkes, Christelijke vaderlanders. Godsdienst, burgerschap en de Nederlandse natie ( ) (Amsterdam 2009) G. Harinck, Groen van Prinsterer en Thomas Chalmers. Precious ties of a common Faith in: J. de Bruijn en G. Harinck ed., Groen van Prinsterer in Europese context (Hilversum 2004) M. Janse, De afschaffers. Publieke opinie, organisatie en politiek in Nederland, (Amsterdam 2007). 8 Zie M.E. Kluit, Het protestantse Reveil in Nederland en daarbuiten (Amsterdam 1970). 9 Zie bijvoorbeeld Houkes, Christelijke vaderlanders. stond de combinatie van binnen- en buitenlandse zending en zorg, en wel in deze volgorde: volksverheffing maakte de mensen niet religieuzer, maar religieuze mensen vonden wel de kracht om hun sociale nood te dragen. Hun inspiratie voor deze sociale werkzaamheid deden Nederlandse protestanten medio de negentiende eeuw op in diverse landen, en ze was gebaseerd op lectuur, briefwisseling en persoonlijke ontmoetingen. Het filantropische werk van Theodor Fliedner en Johann Wichern in Duitsland vond in Nederland navolging van onder meer Ottho Gerhard Heldring. 5 Het in 1846 door Utrechtse theologiestudenten opgerichte zendingsgezelschap Eltheto was op buitenlands initiatief ontstaan en onderhield een Europees, met name Duits netwerk. De Schot Thomas Chalmers en zijn organisatie van de sociale zorg vanuit de kerk maakte in diezelfde tijd indruk op Groen van Prinsterer. De bijeenkomsten van de in 1846 opgezette Evangelische Alliantie werd bovendien als internationaal ontmoetingspunt van deze sociaal-religieuze beweging geregeld door Reveilmannen bezocht. 6 Vanuit deze protestantse kringen werd ook steun betuigd aan afschaffingsbewegingen: van de slavernij, van de drank en van de schoolwet. 7 Niet geheel duidelijk is of deze cultuurtransfer eenzijdig was. Het lijkt er in de geschiedschrijving op dat de Nederlandse Reveilmannen alleen maar receptief waren. Hun netwerk was wel verbonden met uiteenlopende landen, maar er lijkt sprake te zijn geweest van eenrichtingsverkeer naar Nederland toe. 8 Onduidelijk is of zij actoren waren en er van hen ook invloed is uitgegaan naar het buitenland. Ook is de aandacht in het onderzoek van het Reveil tot nu toe tamelijk eenzijdig gelegd op de ideeën en niet of nauwelijks op die ideeën in hun context. Jasper Vree heeft met betrekking tot de zogeheten Groninger richting een theologenbeweging in de Nederlandse Hervormde Kerk die vele connecties met het Reveil had wel enige aandacht besteed aan de context. Maar in ander recent onderzoek is de aandacht vooral gericht gebleven op de ideeën en blijft het bijvoorbeeld onduidelijk of de Nederlandse Reveilmannen in het buitenland vonden wat ze zochten dan wel dat ze met iets thuis kwamen waarnaar ze helemaal niet op zoek waren geweest. 9 Verkerkelijking In de tweede helft van de negentiende eeuw werden maatschappelijke en zendingsactiviteiten meer en meer op de kerk betrokken. Dit had enerzijds te maken met het feit dat de kerk als organisatie steeds dominanter werd onder protestanten. Een verbinding met de staat was na de grondwet van 1848 definitief uitgesloten, waarna het protestantisme nadrukkelijker terugviel op de kerk als concentratiepunt én uitvalsbasis in de samenleving. Deze opkomst van de kerk had anderzijds ook te maken met de toenemende concurrentie van de vrije kerken en groeperingen. Binnenslands betrof dat de kerken die voortkwamen uit de Afscheiding van 1834, die een alternatief boden voor orthodoxe protestanten, en de Remonstrantse Broederschap, die vanaf de jaren zeventig voor moderne protestanten een keuze mogelijk maakte; daarnaast was er rond het midden van de eeuw een sterk besef van dreiging van de zijde van de rooms-katholieken die met de grondwet van 1848 gelijke rechten had gekregen. Vanuit het buitenland kwam dreiging voor de hervormden vooral vanuit de Angelsaksische wereld. De mormonen bezochten al in 1840 het land en stichtten in 14

14 10 Zie E. H. de Brij, Ervaringen van een Hollandsche vrouw in het land der Mormonen (Rotterdam z.j.[ca.1910]). 11 Aldus M. Cohen Stuart, Evangelische Alliantie. Verslag van de vijfde algemeene vergadering (Amsterdam 1867) III. 12 Zie E.H. Cossee, Geen geloofsformulier, maar een eenheidsbanier. De Evangelische Alliantie en haar doorwerking in Nederland in: Documentatieblad voor de Nederlandse Kerkgeschiedenis na (1990) in Amsterdam hun eerste gemeente. 10 De eerste Nederlandse baptistengemeente dateert van Het Leger des Heils ontplooide vanaf de jaren tachtig activiteiten in Nederland. In 1887 openden de zevendedagsadventisten hun eerste kerk en in 1907 maakte de pinksterbeweging een start in Amsterdam. Het ging vooralsnog om kleine vertakkingen van buitenslands begonnen bewegingen, maar de opkomst van deze groeperingen illustreert dat Nederland een vrije en internationaal open religieuze markt was geworden. Christelijke sociale activiteit zonder verhouding tot de kerk werd al met al in de loop van de negentiende eeuw zeldzamer. Steeds vaker bleek de kerk een rol te spelen bij protestantse activiteiten in de civil society. Omdat de traditionele kerken veelal sterk nationaal georiënteerd bleven, nam het internationale karakter van het Nederlandse protestantisme in de loop van de negentiende eeuw eerder af dan toe, de komst van buitenlandse gemeenschappen ten spijt. Een uitzondering vormde de internationale Evangelische Alliantie. Deze protestantse organisatie werd in 1846 te Londen gesticht en was ontstaan op initiatief van Thomas Chalmers. Haar oogmerk was een vereeniging van gelovigen, van natiën en individuen, geen kerk-, maar een christen-verbond., die uitdrukking gaf aan de wereldwijde eenheid van christenen. 11 De Alliantie belegde tot 1896 zesjaarlijks een internationale conferentie de vijfde werd in 1867 te Amsterdam gehouden. Nederlanders namen vanaf de jaren vijftig aan deze congressen deel, al belemmerde het niet-kerkelijke karakter van de Evangelische Alliantie wel haar populariteit. Ze is desondanks de voorloper geweest van de internationale oecumenische beweging; de Nederlandse afdeling van de Alliantie bleef bestaan tot 1948, toen haar taken werden overgenomen door de Oecumenische Raad. 12 Een remmende factor voor internationale ontplooiing was dat in Nederland geen eenduidigheid bestond over de rol van de kerk binnen de natie en evenmin over haar protestantse karakter. Anders dan in Duitsland leidden de ontwikkelingen in de negentiende eeuw ertoe, dat de Nederlandse Hervormde Kerk geen samenbindende rol kon spelen, maar juist uiteenviel. De in 1892 ontstane Gereformeerde Kerken in Nederland gingen bovendien een pregnantere rol in de vaderlandse samenleving dan de veel grotere hervormde kerk, die aan het einde van de eeuw overigens nog maar de helft van de Nederlanders tot haar leden kon rekenen. De protestantse sociale en politieke organisaties ontkwamen vaak niet aan de gevolgen van deze kerkelijke verdeeldheid. Soms leidden de verschillende opvattingen over het karakter van het protestantisme al tot een scheiding der wegen voordat de Gereformeerde Kerken in Nederland ontstonden, zoals in het geval van organisaties op het gebied van het christelijk onderwijs in 1869 geschiedde. Soms gebeurde dat nadien, zoals in het geval van de arbeidersorganisaties. Deze binnenlandse verdeeldheid eiste veel aandacht op en beheerste het denken en handelen. Internationale betrekkingen kwamen er in deze context bekaaid af, uitzonderingen daargelaten. De Amerikaanse evangelist Dwight L. Moody en de zanger Ira D. Sankey bezochten op hun spraakmakende internationale tournee heel Europa, maar lieten Nederland links liggen. De Amerikaanse prediker van de heiligmaking, Robert Pearsall Smith, werd tijdens zijn verblijf in Engeland en bezoeken op het vasteland opgemerkt door Nederlanders en een aantal Nederlandse predikanten 15

15 13 H. Krabbendam, Zielenverbrijzelaar s en zondelozen. Reacties in de Nederlandse pers op Moody, Sankey en Pearsall Smith, in: Documentatieblad voor de Nederlandse Kerkgeschiedenis na 1800, 33 (mei 1991) Zie A.J. van den Berg, De Nederlandse Christen- Studenten Vereniging (Den Haag 1991) Zie H. Krabbendam, Vrijheid in het verschiet. Nederlandse emigratie naar Amerika (Hilversum 2006) m.n bezocht in 1873 zijn conferentie te Brighton. Maar zijn in het methodisme ingebedde boodschap was te uitlandig om hier aan te slaan. 13 De internationale christelijke studentenbeweging, in de Verenigde Staten ontstaan uit de Young Men s Christian Association (YMCA), bereikte ons land wel. Deze evangeliserende studentenbeweging kreeg onder leiding van John R. Mott een betere organisatorische basis en ook een wijdere internationale vertakking. Zo ontstond in 1896 een Nederlandse tak, de Nederlandse Christen-Studentenvereniging (NCSV). 14 Maar over het geheel genomen bleven de protestantse internationale betrekkingen, ondanks de brede bedding van het Reveil, in de tweede helft van de negentiende eeuw zwak en kwamen de internationale impulsen vrijwel alle van buiten de landsgrenzen. Misschien is het feit dat Nederland een kleine natie was reden dat het protestantisme hier te lande vooral receptief was, maar onderzoek naar beïnvloeding elders is niet verricht. De vraag rijst daarom of de passieve rol van het Nederlandse protestantisme in het internationale verkeer het gevolg is van een historiografie die aan het Nederlandse protestantisme als internationale actor geen aandacht heeft besteed. Indien nochtans zou blijken dat het Nederlandse protestantisme in internationaal verband geen actor was, dan verdient die vaststelling ook een nadere verklaring, waarbij de positie van de kerk en de interne dan wel onderlinge verdeeldheid vermoedelijk een verklaringsgrond kan bieden. Neocalvinisme De Nederlandse stroming met een onmiskenbaar internationale uitstraling was omstreeks 1900 de neocalvinistische beweging van Abraham Kuyper. Hij ging in zijn kerk- en samenlevingsvisie uit van de scheiding van kerk en staat zoals die in de grondwet van 1848 was vastgelegd. Dit betekende dat het nationale kader van het protestantisme voor hem een minder groot gewicht kreeg dan bij de hervormden die de volkskerkgedachte aanhingen. Hij dacht voor wat de lokale kerk betreft vanuit een kerkvisie, waarbij het accent lag op het zelfstandige en begrensde karakter van de kerk. Het kerkelijk instituut moest vrij zijn van de staat, gereformeerd van karakter en daarom beperkt in haar taakstelling. Ze werd nadrukkelijk onderscheiden van de samenleving. De relatie tot de maatschappij verliep via haar leden. De kerk behield voor haar leden wel een centrale functie als de plaats waar het geloof werd geleerd en gevoed, maar voor de samenleving had ze die centrale functie niet langer. De kerkleden moesten in de samenleving, onafhankelijk van het kerkelijk instituut, uitdrukking geven aan hun geloof. Kuyper beklemtoonde dat de samenleving weliswaar niet kerkelijk was, maar nochtans het werkterrein van christenen omdat heel het leven onder het beslag van God lag. Dit leidde tot een brede en strak georganiseerde maatschappelijke activiteit van een brede groep van protestanten, met name orthodoxe. Onderdelen van deze denkwijze zijn vanaf de jaren tachtig geëxporteerd naar de Verenigde Staten, waar omvangrijke groepen Nederlandse emigranten van orthodoxprotestantse huize zich vestigden. Daar was echter vaak de sociale betekenis van de kerk groter dan in Nederland, bleef het organisatieleven nauwer aan de kerk gebonden en was het minder sterk en minder wijd vertakt dan in Nederland. 15 In het kader van dit essay is deze ontwikkeling van betekenis, omdat hier geen sprake is van de 16

16 16 Zie in dit verband ook G.J. Schutte, Internationale contacten en invloeden in: J. de Bruijn ed., Bepaald gebied. Aspekten van het protestantschristelijk leven in Nederland in de jaren (Baarn 1989) J. Vree, Kuyper in de kiem. De precalvinistische periode van Abraham Kuyper, (Hilversum 2006); C.A.J. van Koppen, De geuzen van de negentiende eeuw. Abraham Kuyper en Zuid-Afrika (Wormer 1992). 18 Zie bijvoorbeeld W. Otterspeer en J. Schuller tot Peursum-Meijer, Wetenschap en wereldvrede. De Koninklijke Akademie van Wetenschappen en het herstel van de internationale wetenschap tijdens het Interbellum (Amsterdam 1997). import van buitenlandse invloeden, maar van export van Nederlandse invloeden. 16 Deze export illustreert het unieke Nederlandse karakter van de ontwikkeling die door Kuyper en de zijnen is ingezet. Een dergelijke maatschappijvisie met een bescheiden rol voor de kerk en een sterke ontwikkeling van het christelijke organisatiewezen, trof men elders niet aan. Dit keerpunt in de richting van de buitenlandse invloeden wordt gemarkeerd door Kuypers reis naar de Verenigde Staten in 1898 en zijn op internationale leest geschoeide visie op het neocalvisme die hij verwoordde in zijn te Princeton gehouden Stone-lezingen over het calvinisme. In deze lezingen stelde hij het neocalvinisme als wereldbeschouwing tegenover de moderne wereldbeschouwing. Deze bundel lezingen vormt een van de eerste Nederlandse boeken die tegelijkertijd in het Engels en het Nederlands verscheen. Het feit dat het Nederlands een kleine taal was, bleef echter een moeilijk te overwinnen nadeel voor de export van de Nederlandse cultuur en van het neocalvinisme. Ze verliep nog het gemakkelijkst naar de gebieden waar veel Nederlandse emigranten zich vestigden, zoals in Michigan en sommige staten in het middenwesten van de Verenigde Staten. Vooral in sommige kerkelijke kringen bleef het Nederlands er tot na de Eerste Wereldoorlog zo gangbaar, dat men in cultureel (vooral theologisch) opzicht op Nederland bleef georiënteerd. De internationale contacten binnen het Nederlandse protestantisme veranderden door de kuyperiaanse invloed wel van karakter. De invloed vanuit het buitenland werd van minder betekenis vergeleken bij de tijd van het Reveil; de Nederlandse ontwikkelingen kregen een inheems karakter. Anderzijds werd de aantrekkingskracht van het Nederlandse protestantisme vergroot. Dit werd het eerst zichtbaar op het gebied van het hoger onderwijs. In 1880 had Kuyper een gereformeerde universiteit gesticht. Na de eeuwwisseling, toen deze Vrije Universiteit langzaamaan werd uitgebouwd, begon ze studenten, met name promovendi, uit het buitenland aan te trekken: uit de Verenigde Staten, uit Zuid-Afrika en soms ook uit Midden-Europa. De Eerste Wereldoorlog leek roet te gooien in de uitbouw van deze internationale contacten, maar resulteerde uiteindelijk in het omgekeerde effect. De herkomst van het internationale neocalvinisme is nog veelszins ononderzocht. Kuyper opereerde al op jonge leeftijd in een internationale context, als ontvangende en zendende actor. Inzake zijn opvattingen over de kerk en inzake Zuid- Afrika is de invloed en de context getraceerd, maar vele thema s en buitenlanden vormen nog braak terrein in het Kuyper-onderzoek. 17 Voorts doet de concentratie op Kuyper geen recht aan de cultuurtransfer rondom de beweging als geheel, waaraan vele actoren deelnamen, van de politici A.F. de Savornin Lohman tot A.S. Talma en van de theoloog H. Bavinck tot buitenlandjournalist W.F.A. Winckel. En ook hier ligt de concentratie nog sterk op de ideeën en weinig op de context. Internationalisme Ontredderd door de uitbraak van tomeloos geweld in het zogenaamd beschaafde deel van de wereld en in het besef dat een herhaling van zo n gewelddadig conflict moest worden voorkomen, ontketende de Eerste Wereldoorlog ( ) een sterke beweging ter verbetering en versterking van de internationale verhoudingen. Op allerlei gebied, zowel binnen als buiten de kerken, werden internationaal contact en overleg als middelen tot het behoud van de vrede aanbevolen

17 19 Zie H.J. ter Haar Romeijn, De geschiedenis van de eerste oecumenische raad in Nederland ook in zijn internationale context. 10 mei mei 1946 (Den Haag 1989) citaat op Vgl. de situatie aan de Leidse universiteit, de grootste Nederlandse universiteit en de primus inter pares, waar het aantal buitenlandse studenten in de loop van de negentiende eeuw was teruggelopen van 10 naar 2 à 3%, W. Otterspeer, De wiekslag van hun geest. De Leidse universiteit in de negentiende eeuw (z.p. 1992) Jaarverslag van het studentencorps aan de Vrije Universiteit, over het corpsjaar 1919/20 (...) in: Almanak van het studentencorps aan de Vrije Universiteit 1921, Amsterdam (Amsterdam z.j.) Zie de bijdrage van Van Dijk en Werkman in dit Cahier. 23 Vgl. J. Waterink, De Heraut, 24 februari 1929: Aanvankelijk is de idee van het internationale calvinisme gerealiseerd in de Vrije Universiteit. 24 De Heraut, 14 mei In deze jaren ontlook in Nederland de kerkelijke oecumenische beweging. In 1915 werd een Nederlandse afdeling opgericht van de World Alliance of Churches for Promoting International Friendship (Wereldbond voor Vriendschap door de Kerken), al bleef dit in Nederland lang een corps officieren zonder leger. 19 Op 9 oktober 1917 werd nochtans in aansluiting bij de christelijke vredesbeweging van vele kansels in Nederland namens een aantal protestantse kerken een gezamenlijk getuigenis tegen de oorlog voorgelezen: Welke indruk toch moeten de niet-christelijke volken, voor een deel mede in den oorlog betrokken, ontvangen van een Evangelie, dat zij door zijn eigen belijders zien te schande gemaakt? ( ) Welke overwinningsbuit zou kunnen opwegen tegen de blijvende wrok en smeulende haat, die bij overwonnenen worden gewekt? Daarom richt zich de dringende bede der kerken tot de regeringen en volken om eindelijk tot bezinning te komen en zich de hoge roeping bewust te worden, waartoe God de christen-naties heeft gesteld. Voor wie naar zijn woord luisteren wil, is het niet twijfelachtig wat te doen staat; want voor volken en personen geldt de eis: Zo wie de naam van Christus noemt, sta af van ongerechtigheid. Daarom roepen wij in zijn naam terug van de macht der wapenen en toepassing van het recht. In het interbellum zette de Wereldbond een in de geschiedenis van het protestantisme belangrijke stap, door de internationale rechtsorde te stellen boven de loyaliteit aan de nationale staat. In een wereld waarin ook de Volkenbond bezweek onder de tegenstellingen tussen de Europese naties, was het effect van deze stellingname gering, maar na de Tweede Wereldoorlog zou blijken dat deze organisatie de Wereldraad van Kerken voorbereid had. Binnen neocalvinistische kring leidde het nieuwe internationalisme tot het aanhalen van kerkelijke en academische contacten in Midden-Europa, Zuid-Afrika en de Verenigde Staten. Dit droeg ertoe bij dat de Vrije Universiteit in de eerste helft van de twintigste eeuw vergeleken met de andere Nederlandse universiteiten een sterker internationaal karakter vertoonde. Zo n 7% van de inschrijvingen in de periode betrof buitenlanders, voor het overgrote deel theologen. 20 Een neveneffect van de internationale studentenpopulatie was de groei in belangstelling voor buitenlandse academische centra van gereformeerde snit. Diverse hoogleraren van de Vrije Universiteit bezochten Zuid-Afrika in het interbellum, en het studentencorps knoopte rond 1920 banden aan met het Calvin College in Grand Rapids in de Amerikaanse staat Michigan en met de theologische opleiding van de Dopperkerk in het Zuid-Afrikaanse Potchefstroom. 21 Ook het Christelijk Nationaal Vakverbond knoopte na de Eerste Wereldoorlog internationale contacten aan en speelde een actieve rol in internationale gremia van de christelijke arbeidersbeweging. 22 De Vrije Universiteit was in het interbellum de protestantse instelling met het sterkste internationale karakter. 23 Toen twee hoogleraren van de Vrije Universiteit in 1935 een eredoctoraat ontvingen van de vrije protestantse theologische faculteit te Parijs, zei de decaan van deze instelling, dat de Vrije Universiteit een centrum is van de calvinistische gedachte, waarheen in heel de wereld zij die trouw willen blijven aan de gedachte van den Reformator [Calvijn] en daarvan de stelselmatige toepassing willen maken op hun tijd, den blik richten. 24 De neocalvinistische kring was 18

18 De Franse reformator J. Calvijn ( ). 25 Zie De Heraut, 11 mei In 2008 verscheen uiteindelijk een volledige vertaling van Bavincks Gereformeerde dogmatiek in het Engels. zich hiervan goed bewust, maar besefte ook de beperkingen. Een daarvan was het feit dat het Nederlands geen wereldtaal was en dat in dat opzicht andere academische internationale centra van het protestantisme, zoals Princeton Theological Seminary, in het voordeel waren. Pogingen om een van de hoofdwerken uit de neocalvinistiche traditie, Herman Bavincks Gereformeerde dogmatiek, in het Engels te vertalen, strandden omstreeks Het belangrijkste neocalvinistische initiatief ter versterking van de internationale banden was het pleidooi dat de gereformeerde VU-theoloog Valentijn Hepp in 1924 hield voor een internationale calvinistische organisatie die samenwerking op niet-kerkelijke en niet-politiek gebied beoogde. Hij vond weerklank. In onder meer Zuid-Afrika, Engeland en Frankrijk werden organisaties opgericht. Ook in Nederland kwam een calvinistenbond van de grond, waarin ook protestanten van buiten de neocalvinistische kring participeerden. In 1932 kwam te Londen een internationale federatie van calvinisten tot stand. In de jaren dertig werden vier internationale congressen belegd, te Londen, Amsterdam, Genève en Edinburgh; een vijfde conferentie te Emden kon vanwege het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog niet doorgaan. De thema s op deze congressen sloten aan bij Kuypers opvatting van het calvinisme als een levensen wereldbeschouwing en concentreerden zich op de beginselen daarvan. De deelnemers kwamen uit vele Europese landen, Zuid-Afrika en de Verenigde Staten. Praktisch of concreet was deze samenwerking niet. Ze moet meer geplaatst worden in het kader van opkomende nieuwe ideologieën als het communisme en het nationaal-socialisme, waartegen het neocalvinisme op een eigentijdse wijze tegenwicht trachtte te bieden, zoals het dat een halve eeuw eerder had gedaan tegen het modernisme. Tegelijkertijd was de internationale calvinistische federatie, met in een sleutelrol de Vrije Universiteit, ook een reactie op het kerkelijke streven naar internationale oecumene, dat in en door de Eerste Wereldoorlog was aangewakkerd. De neocalvinisten wezen deze kerkelijke samenwerking af en zouden buiten de internationale oecumene blijven tot in de jaren zestig. De oecumenische beweging was geen Nederlands initiatief, zodat het Nederlandse protestantisme hierin voor het eerst weer een krachtige buitenlandse impuls ontving. In 1925 leidde dit streven onder leiding van de Zweedse aartsbisschop Nathan Söderblom tot de Wereldconferentie voor Praktisch Christendom te Stockholm. Krachtdadig konden deze en andere kerkelijke samenwerkingsverbanden pas worden toen de krachten na de Tweede Wereldoorlog werden gebundeld. Dit resulteerde in de oprichting van de Wereldraad 19

19 26 W.G. de Vries, Calvinisten op de tweesprong. De Internationale Federatie van Calvinisten en haar invloed op de onderlinge verhoudingen in de Gereformeerde Kerken in Nederland in de dertiger jaren van de twintigste eeuw (Groningen 1974). van Kerken in Amsterdam in In deze protestantse internationale samenwerking speelden Nederlandse protestanten een belangrijke rol; met name de van huis uit remonstrantse en later hervormde theoloog W.A. Visser t Hooft domineerde in de eerste twee decennia van haar bestaan de raad. Het internationalisme van het interbellum en zijn belemmeringen vormt een interessante casus van cultuurtransfer, maar is een onderzoeksterrein dat afgezien van de dissertatie van W.G. de Vries vrijwel geheel braak ligt. 26 Hoe werd de idee van het neocalvinisme als internationale beweging in de praktijk vorm gegeven? Welke invloeden van het internationalisme onderging het daarbij? En in hoeverre beïnvloedde de Nederlands bemiddelende internationale rol de internationale activiteiten van het Nederlandse protestantisme? Wat was de betekenis van internationale academische uitwisselingen en in hoeverre had internationale samenwerking van politieke en sociale organisaties betekenis voor Nederland en voor de diverse buitenlanden? Karl Barth De Eerste Wereldoorlog ontketende niet alleen allerlei nieuwe internationale protestantse initiatieven op het gebied van samenwerking, maar ook een nieuwe visie op de relatie van het protestantisme tot de cultuur. Voor 1914 was ondanks de scheiding van kerk en staat de overtuiging nog sterk dat er een vloeiende relatie bestond tussen christendom en (de westerse) cultuur. Dit kwam zowel tot uitdrukking in de volkskerkgedachte die in de hervormde kerk werd aangehangen, als in de moderne visie waarin de kerk opgelost werd in de samenleving, als ook in Kuypers gedachte van de organische kerk. De Eerste Wereldoorlog leidde tot een breuk met de eeuwenoude gedachte dat het christelijk geloof de cultuur doordesemde. De bekendste vertolker van nieuwe opvattingen op dit gebied was de Zwitserse theoloog Karl Barth. Zijn theologie ging sterk uit van een breuk tussen christendom en cultuur. Hij kwam op voor de eigensoortigheid en onafhankelijkheid van geloof en kerk en beklemtoonde de oriëntatie op de openbaring in plaats van op de cultuur. Zijn invloed in Nederland was groot en leidde tot kritiek op de sterk door het neocalvinisme beïnvloede structuur van de Nederlandse samenleving. De door Nederlandse protestanten in het leven geroepen organisaties op allerlei maatschappelijke terreinen werden door de barthianen bekritiseerd als een uiting van een veel te optimistische verbinding tussen geloof en maatschappelijk handelen. Die verbinding was volgens hen niet mogelijk en in plaats van zich bij christelijke organisaties aan te sluiten werden deze protestanten actief binnen onder meer de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij, het Nederlands Verbond van Vakverengingen en het Algemeen Maatschappelijk Jongeren Verbond. Deze stellingname leidde na de Tweede Wereldoorlog tot de doorbraak, waarbij de samenleving en de cultuur niet langer als een verlengstuk van de kerk werden beschouwd, maar als zelfstandige entiteiten. Christenen werden toen op grond van de doorbraak maatschappelijk actief buiten christelijke organisaties, in de eerste plaats in de politiek en de vakbeweging. De neocalvinistische samenlevingsvisie die juist het verband tussen geloof en maatschappelijke activiteit beklemtoonde, liep zware averij op door de opkomst van de barthiaanse visie. Ze maakte wel een doorstart in de jaren zestig, maar verkreeg nooit meer de invloed die Kuyper had weten uit te oefenen. Ook de invloedrijke visie van de Wereldraad van Kerken, die de belijnde kerkvisie van de neocalvinisten 20

20 27 G. Harinck, Waar komt het VU-kabinet vandaan? Over de traditie van het neocalvinisme. Inaugurele rede (Amstelveen 2007). 28 J.A. Zeilstra, Wereldraad van Kerken, Christelijke encyclopedie III (Kampen 2005) Zie voor Nederland E. Meijers, Blanke broeders, zwarte vreemden. De Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de apartheid in Zuid- Afrika, (Hilversum 2008). 30 Zie voor Oost- Duitsland B. de Graaf, Over de muur. De DDR, de Nederlandse kerken en de vredesbeweging (Amsterdam 2004). 31 Zie J.A.H.J.S. Bruins Slot, en ik was gelukkig (Baarn 1972) M. ten Hooven en R. de Jong, Geschiedenis van de Christelijk- Historische Unie (Amsterdam 2008) 273. ondergeschikt maakte aan de internationale oecumene, betekende een gevoelige slag voor het neocalvinisme, dat in de naoorlogse decennia zijn dominante positie verloor. 27 Het onderzoek naar de kruisbestuiving rondom het Nederlandse protestantisme in het interbellum staat nog in de kinderschoenen. Met name de theologie van Karl Barth speelt hierin een grote rol, maar evenzeer de export van het neocalvinisme. De vraag hoe Nederlands het barthianisme hier te lande met woordvoerders als Th.L. Haitjema was, in hoeverre het gekleurd werd door de reactie op het neocalvinisme en in hoeverre dat het beeld van Barth en dat van de neocalvinisten elkaar hebben beïnvloed, verdient zeker aandacht. Ook hier ligt tot dusver het accent bij de bestudering van de cultuurtransfer nog te sterk op de ideeën en te weinig op de context. Welke persoonlijke, politieke en sociale belangen stonden op het spel bij de introductie van Barth en het verzet daartegen? Wat betekende het gebrek aan internationale contactoefening in deze confrontatie? Onderschikking van het nationale De Nederlandse kerken gingen na de Tweede Wereldoorlog sterker functioneren als een alternatieve samenleving. Met name de hervormde kerk nam afstand tot het christelijk organisatiewezen en bood een eigen kerkelijke samenlevingsvisie. Hierdoor kwam de rol van christelijke organisaties onder druk te staan. In de samenleving moesten ze opboksen tegen de niet-christelijke organisaties en van kerkelijke zijde kregen ze geen steun. In plaats daarvan ging de kerk steeds meer directieven uitvaardigen en actie ondernemen inzake de samenleving. Dit inclusieve karakter van het kerkelijk werkterrein liep parallel met de groeiende aandacht binnen de Wereldraad van Kerken voor maatschappelijke onderwerpen. De ideologische conflicten voor en in de Tweede Wereldoorlog hadden duidelijk gemaakt dat de kerk wel afzijdig had willen blijven van de politiek en van samenlevingsvraagstukken, maar dat de samenleving de kerk niet met rust liet en dus de kerken had gecompromitteerd. 28 In die val wensten de kerken na 1945 niet weer te lopen. Het vergrote maatschappelijke engagement van de kerken in het westen en het door antikolonialisme en gewonnen nationale zelfstandigheid gevoede maatschappelijke engagement van kerken en christelijke organisaties in de derde wereld leidde in het internationale verband van de Wereldraad tot afwijzende uitspraken over de Koude Oorlog, de dekolonisatie, de apartheid in Zuid-Afrika en tot steun aan bevrijdingsbewegingen onder rechtse dictaturen in Afrika en Zuid-Amerika. 29 Veel Nederlandse protestantse kerken onderhielden ook contacten met Oost-Europese zusterkerken. 30 De Nederlandse christelijke organisaties lieten hun aanvankelijke teleurstelling over het achterwege blijven van kerkelijke sympathie varen en sloten zich in naam van de bijbelse notie van gerechtigheid aan bij de internationale maatschappijkritische koers van de kerken en hun internationaal gerichte afdelingen. Deze koersverlegging betekende een krachtige impuls voor de internationale oriëntatie van christelijke organisaties. De protestantse politieke partijen, de Antirevolutionaire Partij (ARP) met J.A.H.J.S. Bruins Slot voorop, ontworstelden zich geleidelijk aan hun nationale oriëntatie en ontdekten Europa. 31 In de Christelijk-Historische Unie bepleitte theoloog G.C. van Niftrik: Het nationale dient ondergeschikt te zijn aan het welzijn van de mensheid. 32 In de politiek betekende deze omslag een vergroting van de aandacht 21