Het Oude Naaldwijkse Ding- of Raethuys

Transcriptie

1 Het Oude Naaldwijkse Ding- of Raethuys Peter Smit, gemeentearchivaris van de gemeente Westland 1

2 2 (2) In het in 1623 vervaardigde kaartboek van Naaldwijk treffen we op de hoek Herenstraat-Wilhelminaplein al bebouwing aan. Alhoewel de Hollandse renaissancegevel Anno 1688 draagt wordt dit gebouw al in 1562 genoemd wanneer W illem Korsz. Van Vliet grond schenkt voor de bouw van een "gemeen raet- of dinghuys". Het bestond uit een 18 cm dikke buitenmuur van gele IJsselsteentjes en een rood pannendak. In 1612 kwam het rechtsgebied Naaldwijk in bestuurlijke handen van Frederik Hendrik. Als Heer van Naaldwijk benoemde hij de baljuw en de schout. Op ook religieus gebied had hij het recht om kerkelijke ambtsdragers te benoemen. Vanaf de 13e eeuw was de Hoge Heerlijkheid en de Lage Heerlijkheid in handen van het geslacht Naaldwijk. Zij hadden als leenmannen het grondgebied (w.o. ook Honselersdijk en W ateringen) van het geslacht Van Voorne (=Leenheer) in leen. Zoals gezegd was een heerlijkheid een bestuursvorm en gaf de eigenaar slechts bepaalde rechten. Hij was geen grondeigenaar. Hij stelde keuren vast waarin precies wordt vermeld hoe hoog de boete was verbonden aan bijvoorbeeld vechten, schelden, mestrekken etc. De Hoge Heerlijkheid werd gevormd door de baljuw en welgeboren mannen en de Lage Heerlijkheid door Schout en Schepenen. Naast de lokale rechtspraak waren de twee colleges belast met allerlei bestuurlijke aangelegenheden. (3) In het Aardrijkskundig woordenboek van Abraham Jacob van der Aa (Amsterdam 6 dec Gorinchem 21 maart 1857), dat tussen 1839 en 1851 in 13 delen verscheen, wordt over het Raadhuis het volgende geschreven: Het Raadhuis der gemeente, staande midden in het dorp, is een vrij hoog, groot en antiek gebouw, dat reeds sedert eeuwen tot hetzelfde doel gebezigd is. Afbeelding dateert uit INTERIEUR (4) Benedenverdieping. De opzet van het gebouwtje was in zijn laatmiddeleeuwse eenvoud functioneel. Aan de voorzijde (W ilhelminaplein) was de waag en de achterzijde diende tot vierschaar.

3 (5) W AAG Deze ruimte was tevens een publieke plaats, waar Jan en alleman vrij toegang had en waar de nieuwtjes van de dag aan de orde kwamen en waar men pruimde en dobbelde. De toegang tot de waag bestond uit een poortje zonder deur, zodat men kon spreken van een open publieke plaats. Tot 1775 heeft de W aag hier gefunctioneerd. Daarna is de W aag elders ondergebracht Een waag is een gebouw waar goederen werden gewogen. Het werd geschreven als waeghe of waech. Het recht op een waag was één van de rechten en handelaren werden verplicht producten zoals kaas en boter in de waag te laten wegen. Daarbij gold vaak een minimumgewicht van 10 pond. 6 (6) Om te voorkomen dat er conflicten zouden kunnen ontstaan tussen koper en verkoper, waren de kooplieden verplicht hun goederen eerst te laten wegen voordat ze op de markt werden gebracht. Het zogenaamde waagbriefje dat de koopman ontving was voor de afnemer een garantie voor het juiste gewicht van de koopwaar. Een waag bevorderde dus de eerlijke handel, onmisbaar voor de gemeente als betrouwbaar handelscentrum. Naaldwijk hief waaggeld, een soort accijns op het wegen, een bron van inkomsten vergelijkbaar met de huidige btw. De waag werd voor 5 jaar verpacht aan de hoogstbiedende. 6 (7) VIERSCHAAR Belangrijk in die tijd was een beperkte mate van politiezorg en de lagere, eventueel middelbare rechtspraak. De belangrijkste functie van het raadhuis was, in de eerste eeuwen van zijn bestaan, die van rechthuis. Het ambacht Naaldwijk ressorteerde met de ambachten Honselersdijk en Maasdijk (Honderdland) onder een hoge heerlijkheid. Een hoge heerlijkheid was in de Middeleeuwen een zelfstandig gebied met eigen wetten en rechtspraak. De landsheer bezat ook het recht om lijfstraffen uit te delen en zelfs het halsrecht, het recht om misdadigers ter dood te veroordelen en te laten executeren. De criminele rechtszaken werden door Baljuw en W elgeboren Mannen uitgevoerd, terwijl de lagere rechtspraak (huur, huurkoop, arbeidsovereenkomsten en geldvorderingen etc) door Schout en Schepenen werden uitgevoerd in deze ruimte.

4 (8) De naam vierschaar komt van de vier 'geschoren' (gespannen) touwen waartussen de rechtspraak plaats vond.oorspronkelijk werd er buiten recht gesproken, traditioneel onder een linde. Bij die boom waren vier banken in een vierkant geplaatst, waarop de schepenen plaats namen; in het midden stond dan de beschuldigde. Het is niet de opstelling van de vier banken waarnaar de 'vierschaar' is genoemd, maar de vier gespannen (geschoren) touwen; de vierschaar werd dan gespannen, daarbinnen werd recht gesproken. Op het grondgebied Oudenaarde in de W ortegemstraat, op de grens tussen Bevere en Moregem, kun je nog een originele 'vierschaar' zien. Een kopie hiervan werd opgesteld in Bokrijk. (9) BORD SPREUKEN 6, VERZEN 16 t/m 19 In de vierschaar hing het bord met daarop vermeld Spreuken 6, verzen 16 t/m 19. De tekst luidt als volgt: 16. Deze zes dingen haat de Here, Ja zeven zijn hem een hardgrondige gruwel. 17. Hoogmoedige ogen, een valse tong, Handen die onschuldig bloed vergieten, Een hart, dat heilloze plannen smeedt, Voeten die zich haasten om naar het kwade te snellen, 19. W ie leugens uitblaast als een vals getuige, En wie twist stookt tussen broeders Het bord hangt nu in de leeszaal van het Historisch Archief W estland. (10) VROUW E JUSTITIA Boven de huidige ingang (zijgevel) prijkt een steentje met Vrouw Justitia dat afkomstig is van het aan het eind van de 19e eeuw gesloopte baljuwhuis dat naast de Hervormde kerk stond. Hieruit blijkt dat er toentertijd vlak bij elkaar twee overheidsgebouwen gevestigd waren aan het Marktveld. Ik vermoed dat het steentje bij de bouw van de deur in de zijgevel in 1852 boven de deur is geplaatst. Onder het steentje is de tekst: "Gerechtigdheid verhoogt een volk" aangebracht. Deze tekst is afkomstig uit het Bijbelgedeelte Spreuken 14:34 Gerechtigheid verhoogt een volk, maar de zonde is een schandvlek der natiën. Zwaarden Koningin vertegenwoordigt het element lucht in volwassen vrouwelijke gedaante en dit houdt een redelijke balans in tussen verstand en gevoel. Zij zit op een vrouwelijke troon (ronde vormen) en in haar rechterhand heeft zij het zwaard van het intellect. Haar zwaard wijst kaarsrecht omhoog, waardoor zij verwant is met Gerechtigheid (en beide kaarten zijn verbonden

5 met het sterrenbeeld W eegschaal). Een recht omhoog wijzend zwaard is een symbool voor wijsheid, inzicht, helderheid, eerlijkheid, rechtvaardigheid en een juist oordeel. Vrouwe Justitia is van oorsprong een Romeinse godin en naderhand de personificatie van het recht. Een afbeelding van haar is vaak te vinden op gerechtsgebouwen en andere plaatsen waar vroeger recht werd gesproken. Haar Griekse tegenhangster is Themis. Vrouwe Justitia wordt doorgaans afgebeeld als een geblinddoekte figuur, met in haar rechterhand een zwaard en in haar linkerhand een weegschaal. Op de oudste beeltenissen is zij nog afgebeeld met onbedekte ogen. De vroegst bekende weergave met blinddoek dateert van het eind van de vijftiende eeuw. De betekenis van de symbolen is als volgt: Het zwaard staat voor het vonnis dat wordt uitgesproken; De blinddoek staat voor de rechtspraak zonder aanzien des persoons, dat wil zeggen dat niet de personen worden gehoord en veroordeeld, maar slechts de feiten en daden; De weegschaal stelt de afweging van de bewijzen en getuigenissen voor, die in het voordeel resp. het nadeel van de verdachte spreken vervaardigd.. (11) RESTAURATIES Gevelrestauratie 1632 Prins Frederik hendrik stelt in 1631 een bedrag van 400 gulden beschikbaar voor de verbetering van het Ambachtshuis. In het archief trof ik een bestek van 1632 aan. Volgens dit bestek moet de gevel een aanmerkelijke verbetering ondergaan. Het hardsteen gevelwerk werd door Jan Gerritsz van Lier steenhouwer te 's- Gravenhage voor 600 gulden ontworpen, aangenomen en Maar wegens het uitblijven van de financiële toezegging van Frederik Hendrik wordt echter niet aan de nieuwe gevel begonnen. De steenhouwer voltooit zijn levering wel, maar steenwerken worden opgeslagen. Tot de levering behoren vier leeuwenmaskers, drie accolades, de gehele top met klauwstukken en frontispice (= in de architectuur de naam voor decoratie-elementen om de belangrijkste ingang (voordeur) van een gebouw. Een frontispies is onderdeel van een voorgevel. De jaarstenen die het bouwjaar van de gevel zouden aangeven waren ANNO en 16(zonder 32!) flink ingehakt in letter- en cijfervormen zoals die in 1632 gebruikelijk waren. De cijfers 32 liet men voorlopig achterwege. (12) Gevelrestauratie 1688 Voor 1688 verkeerde het metsel- en timmerwerk in zeer vervallen toestand waardoor Baljuw en W elgeboren Mannen zich in augustus 1687 tot Prins W illem III richtte, teneinde toestemming te verkrijgen de nodige verbeteringen aan te brengen, welke toestemming reeds het volgende jaar werd verleend. Het ontwerp van J.G. van Lier van 1632 wordt voor de dag gehaald. Het metselwerk werd uitgevoerd door Leendert van Eupendrecht en Cornelis Rotteveel voor 950 gulden. Het timmerwerk door Klaas van Kleef voor 1010 gulden. Op 1 augustus 1688 werden de werkzaamheden gestart. Kozijnen worden gemaakt en het gebouw wordt voorzien van een nieuwe voorgevel, nieuwe vensters in de oude zijgevel, verhoging van de oude achtergevel. In de cartouche boven de deur werd uit dankbaarheid voor de financiële bijdrage van Prins W illem III zijn wapen geplaatst met de toevoeging van een Prinsenkroon.

6 De houten kozijnen, kruisvensters die in 1632 ongetwijfeld van glas in lood bestonden, waren naar de gevorderde techniek van grotere ruiten en naar de mode van die tijd voorzien van glasroeden met groenige ruitjes. De kruisvensters, die verouderd waren, werden van de middenstijlen en kalven ontdaan en de luiken verwijderd. In het overblijvende randhout werden schuiframen aangebracht met kleine ruiten en buitenluiken over de gehele hoogte aan de benedenvensters. De nieuwe gevel werd gemetseld van baksteen (welke in die tijd 1688, in gebruik was/goed doorbakken roodbruine baksteen) keurig netjes verwerkt in staand verband. Op de hoek werd een blokje steen aangebracht met een gat voor een lantaarnarm. (13) Ook wordt er in 1688 een nieuw dak met zwart verglaasde pannen en op de nok een dakruitertje met loodbekleding met een kleine luidklok en een windvaan geplaatst. De klok diende voor het afkondigen van gemeentelijke zaken en het oproepen der ingezetenen bij brand of andere calamiteiten. (14) In 1688 vervult Prins W illem III de belofte 57 jaar geleden door zijn opa Frederik Hendrik gedaan en verstrekt de bijdrage van 400 gulden en dan pas hakt men de cijfers 88 in het jaarsteentje. Het is duidelijk zichtbaar dat de cijfers 88 niet dezelfde kwaliteit hebben als 16. (15) Aan het eind van de 18e eeuw werden tijdens Bataafse Republiek ( ) van vrijheid, gelijkheid en broederschap de wapens van Frederik Hendrik in de nis bovenin de gevel en van W illem III boven de deur vlakgehakt. (16) Later heeft men het wapen van Naaldwijk in de frontispies en boven de deur er weer opgeverfd. Het is er aan het begin van de 19e eeuw aangebracht ter vervanging van het wapen van W illem III, aangezien in 1816 dit wapen tot het gemeentewapen Naaldwijk werd vastgesteld.

7 (17) Doch de plek waar het wapen van Frederik Hendrik was geplaatst bleef leeg. (18) Uit een tekening van circa 1820 blijkt dat in de zijgevel alleen nog maar bestond uit ramen. In 1852 werd het interieur van het gebouw ingrijpend gemoderniseerd. In de zijgevel werd een brede dubbele deur aangebracht met daarachter een gang, een corridor naar Frans voorbeeld. Het voorhuis achter de voorgevel werd tot linker zijvertrek, zodat de oorspronkelijke buitendeur buiten gebruik raakte. In de gemeente Naaldwijk werd een kantongerecht geplaatst. In de raadzaal werden hier de conflicten voorgelegd aan de kantonrechter (tot 1886). Op de eerste verdieping werd een arrestantenhok (ookwel gijzelkamer genoemd) gemaakt. (19) Een mooi alledaags plaatje uit het jaar 1891 met op de achtergrond het Raadhuis en logement De Valk. 18 (20) Links de situatie in 1852 en rechts die van Door de invoering van de gemeentewet 1851 werd zoals eerder gemeld het raadhuis aangepast aan de gemeentelijke organisatie. De waag werd secretarie en de vierschaar werd raadzaal. In deze zaal werden 6 oude portretten van het geslacht Van Naaldwijk opgehangen. Later zijn deze portretten in bruikleen gegeven aan het Rijksmuseum. In de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn 5 portretten weer teruggekeerd in Naaldwijk. In de gang werd een houten trap naar boven ter vervanging van de spiltrap, die vroeger in het voorhuis stond, aangebracht. Dit alles werd uitgevoerd in Louis XV stijl. Ook werd op de benedenverdieping een ontvangkantoor ondergebracht. In de vroegere ontvangerskamer werd een brandvrije kluis gemetseld.

8 (21) De in 1852 geplaatste trap werd in 1907 weer vervangen door de huidige trap met daarboven een dakverlichting. (22) Om meer ruimte te winnen in de secretarie werd daarin niet langer een ruimte bestemd voor het publiek, maar werden twee loketten gemaakt, waardoor de meeste bezoekers in de gang kunnen blijven. (23) BOVENVERDIEPING (links) In 1851 en 1852 werd de bovenverdieping ingericht tot woonvertrek voor de gemeentebode en kantonnale gevangenis. Na de opheffing van het Kanton Naaldwijk in 1886 werd de gijzelkamer tot vergaderzaal en het arrestantenhok tot archiefbergplaats ingericht. (rechts) In 1907 vond er opnieuw een belangrijke inwendige verbouwing plaats. De bodewoning op de bovenverdieping werd uitgebroken om plaats te maken voor een drietal kamers voor de burgemeester, de ontvanger en voor de bode en de politie. Tijdens deze verbouwing kwam men bij de vervanging van de wandbekleding talrijke meer en minder stichtelijke inscripties in de muurkalk tegen op de plaats waar vroeger het arrestantenhok was gesitueerd. (24-25) BURGEMEESTERSKAMER In de burgemeesterskamer werden in 1907 gebrande glazen uit het oude stationsgebouw aan de Dijkweg van de W estlandsche Stoomtramweg-Maatschappij aangebracht. Voor bedrijven en diensten en voor de uitbreiding van de secretarie werden andere gebouwen aangetrokken. Zo werd in 1912 het naastliggende pand aangekocht en in 1916 als bodewoning en uitbreiding voor de administratie in gebruik genomen.

9 (26) Dakrestauratie 1910 R o n d w e r d h e t n o o d z a k e l i j k h e t d a k t e ve r v a n g e n. H i e r d e zi j g e v e l m e t n o g d e p l e i s t e r l a a g e n z o n d e r d e 4 d a k ve n s t e r s. 25 ( 2 7 ) I n H e t d a k d a t a l t i j d z wa r t ve r g l a a s d e p a n n e n h a d g e d r a g e n, w e r d ve r v a n g e n d o o r b e s c h o t m e t l e i e n, m a a s d a k i n i j ze r e n h a k e n. D i t d a k w e r d ve r d e r o p g e s i e r d m e t 4 d a k ve n s t e r s i n n a m a a k g o t i e k e n d r a a i e n d e r a m e n met geel glas in lood ( 2 8 ) G e ve l r e s t a u r a t i e ( t e k s t r a a d s b e s l u i t ) S e d e r t h e t b e g i n va n d e vo r i g e e e u w z i j n h e r h a a l d e l i j k p l a n n e n t o t ve r b e t e r i n g va n d e h u i s ve s t i n g va n d e gemeentelijke diensten naar voren gebracht. Uiteindelijk b e s l o o t d e g e m e e n t e r a a d i n o m d e g e ve l s t e restaureren en hiertoe 9000 gulden beschikbaar te stellen. B o v e n d i e n we r d o p d r a c h t g e g e ve n o m e e n n i e u w r a a d h u i s t e b o u we n o p d e Z u i d h o e k, m a a r va n we g e d e s l e c h t e e c o n o m i s c h e o m s t a n d i g h e d e n we r d va n n i e u wb o u w a f g e z i e n. ( 2 9 ) V i j f j a a r l a t e r, i n , we r d o n d e r l e i d i n g va n H e e m s c h u t - a r c h i t e c t A. A. de Kok de gevelrestauratie onderhanden genomen. ( 3 0 ) D e K o k v e r v a a r d i g d e h i e r t o e e e n t we e t a l t e k e n i n g e n m e t d a a r o p a l l e r e s t a u r a t i e d e t a i l s. H i e r d e v o o r g e ve l m e t k l e i n e b u i t e n l u i k e n.

10 (31) Zijgevel ( 3 2 ) H e t w e r k we r d vo o r g u l d e n b i j o p e n b a r e i n s c h r i j vi n g g e g u n d a a n d e l a a g s t e i n s c h r i j ve r G i l l e s C r a n e n b u r g h t e Z u i d l a n d. D e zi j g e ve l w e r d v a n d e p l e i s t e r l a a g o n t d a a n e n t e vo o r s c h i j n k wa m e n g e l e b a k s t e e n t j e s i n slechte staat. ( 3 3 ) I n d e d r i e w a p e n s c h i l d e n, d i e z i c h i n d e v o o r g e ve l b e vi n d e n, e n w a a r u i t i n v r o e g e r e t i j d d e wa p e n s zo r g vu l d i g w a r e n we g g e h a k t, werden opnieuw aangebracht door de beeldhouwer J.M. Veldheer te H a a r l e m. O o k d e f r a a i e b o u ws i e r we r k e n va n s t e n e n m e t l e e u we n m a s k e r s e n a c c o l a d e s we r d e n w e e r i n v o l l e g l o r i e h e r s t e l d. (34) In het bestek was geen rekening gehouden met het aanbrengen v a n n i e u w e r a m e n. To e n e c h t e r b l e e k d a t d e t o e s t a n d va n h e t h o u t we r k n o g s l e c h t e r w a s, d a n m e n a a n va n k e l i j k m e e n d e, b e s l o o t m e n b i n n e n h e t b e s t a a n d e k r e d i e t we d e r o m d e o u d e k r u i s r a m e n a a n t e b r e n g e n. Z i e o o k h e t b o r d vo o r d e a f k o n d i g i n g v a n b e l a n g r i j k e mededelingen. ( 3 5 ) D e b i j d e r e s t a u r a t i e o p n i e u w a a n g e b r a c h t e k r u i s r a m e n g e ve n h a a r e e n wa a r d i g a a n zi e n.

11 (36) Ook het fraaie bovenlicht boven de deur in de zijgevel werd in 1934 vervangen door een kruisraam (37) Het bovenlicht. Nu als een kruisraam om een geheel te vormen met de andere ramen. (38) Na de restauratie kreeg het gebouw zijn oorsprong weer terug