Hoofdstuk 9 Vakoverstijgende onderwijscondities: kenmerken van de leeromgeving

Transcriptie

1 Hoofdstuk 9 Vakoverstijgende onderwijscondities: kenmerken van de leeromgeving In de voorgaande hoofdstukken is de vakspecifieke informatie uit de vragenlijsten behandeld. In dit hoofdstuk staan de zogenoemde vakoverstijgende onderwijscondities centraal. Ook van deze condities - veelal op het niveau van de school - wordt verwacht dat ze invloed hebben op de leerprestaties van leerlingen. Aangezien dergelijke condities niet verschillen voor de verschillende vakken, worden de resultaten van PIRLS en TIMSS gezamenlijk gerapporteerd. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om aspecten als de voorzieningen op een school, zoals de ICT-infrastructuur (paragraaf 9.1), maar ook de activiteiten van de schoolleider en het schoolbeleid (paragraaf 9.2) en het leerklimaat op school (paragraaf 9.3). Tenslotte geeft paragraaf 9.4 een korte opsomming van de belangrijkste resultaten. 9.1 Voorzieningen op de scholen Aanwezige voorzieningen Voorzieningen als een bibliotheek en practicalokalen en de ICT-infrastructuur geven leerkrachten een variatie aan instructiemogelijkheden en zorgen voor een stimulerende leeromgeving. Aangenomen wordt dat de beschikbaarheid van dergelijke voorzieningen kan leiden tot een hoger rendement ten aanzien van de leerlingprestaties. Een bibliotheek is aanwezig bij 81% van de deelnemende PIRLS- en TIMSS-scholen (n=222). Het merendeel van de scholen heeft meer dan 250 boeken ter beschikking in de schoolbibliotheek en 7% van de scholen heeft zelfs meer dan 2000 boeken opgenomen in hun schoolbibliotheek. Internationaal beschikt gemiddeld 87% van de scholen over een bibliotheek, al zijn er grote verschillen tussen landen ten aanzien van de manier waarop bibliotheekvoorzieningen zijn vormgegeven. Zo hebben veel Nederlandse klassen een bibliotheek (of boekencollectie) in het klaslokaal waar de leerlingen gebruik van kunnen maken (zie hoofdstuk 5). De resultaten beschreven in hoofdstuk 7 laten zien dat er binnen het Nederlandse natuuronderwijs relatief weinig aandacht is voor het uitvoeren van proefjes en experimenten. Dit blijkt ook uit de aanwezigheid van een practicumlokaal voor natuuronderwijs, slechts 12% van de scholen beschikt hierover. Slechts zes landen hebben een vergelijkbaar of lager percentage. Naast vragen over de aanwezigheid van een bibliotheek en/of een practicumlokaal is de schoolleider ook gevraagd informatie te geven over de aanwezigheid van computers. Gemiddeld is er in Nederland per 4,1 leerlingen één computer beschikbaar. In Nederland zijn er geen scholen die geen computers ter beschikking hebben voor instructiedoeleinden.

2 128 PIRLS- en TIMSS-2011 Knelpunten Tabel 9.1 geeft een overzicht van gebreken of onvolkomenheden in de infrastructuur die de schoolleider als knelpunten kan ervaren voor het onderwijs. Tabel 9.1 Mate waarin de schoolleiders gebreken of onvolkomenheden in de infrastructuur belemmerend vinden voor het onderwijs, in percentages (n=222) Gebrek aan of onvolkomenheid van: % Schoolleiders A. Leermaterialen en infrastuctuur niet belemmerend weinig of enigszins belemmerend * zeer belemmere nd Leermateriaal (bijv. leerboeken) Klein materiaal (bijv. papier, schrijfgerei) Schoolgebouwen, -terreinen Verwarming/airco en verlichting Klaslokalen Kundig ondersteunend ICT-personeel Computers voor onderwijskundig gebruik B. Leermaterialen voor leesonderwijs Leerkrachten met een specialisatie in leesonderwijs Software voor leesonderwijs Bibliotheekboeken Audiovisuele middelen voor leesonderwijs C. Gebreken specifiek voor rekenonderwijs Leerkrachten met een specialisatie in rekenonderwijs Software voor rekenonderwijs Bibliotheekmaterialen die gebruikt kunnen worden bij rekenonderwijs Audiovisuele middelen voor rekenonderwijs Zakrekenmachines voor rekenonderwijs D. Gebreken specifiek voor natuuronderwijs Leerkrachten met een specialisatie in natuuronderwijs Software voor natuuronderwijs Bibliotheekmaterialen die gebruikt kunnen worden voor natuuronderwijs Audiovisuele middelen voor natuuronderwijs Practicamaterialen voor natuuronderwijs (t.b.v. proefjes en experimenten) Noot: * % weinig en % enigszins samengenomen Over het algemeen ervaren Nederlandse schoolleiders in vergelijking met schoolleiders in andere landen weinig problemen. De meeste problemen worden ervaren met betrekking tot het natuuronderwijs. Zo n 10% van de scholen ervaart ernstige problemen bij het vinden van leerkrachten met een specialisatie op dit gebied. Ook het vinden van geschikte software en practicamaterialen voor natuuronderwijs is een probleem voor veel schoolleiders Uit hoofdstuk 7 is reeds gebleken dat in vergelijking met andere landen er

3 Vakoverstijgende onderwijscondities: kenmerken van de leeromgeving 129 relatief weinig aandacht is voor het uitvoeren van experimenten op scholen. De antwoorden van de schoolleiders lijken er op te duiden dat dit binnen Nederland als een gebrek wordt ervaren. In Tabel 9.2 staat de mening van de Nederlandse leerkrachten over de werkcondities op school. Tabel 9.2 Mate waarin de leerkrachten gebreken of problemen ten aanzien van hun werkcondities belemmerend vinden voor het onderwijs, in percentages (n=333) geen probleem % Leerkrachten klein enigszins probleem probleem ernstig probleem Stellingen Het schoolgebouw is dringend toe aan een onderhoudsbeurt De klassen zijn te groot Leerkrachten hebben te veel lesuren Leerkrachten hebben onvoldoende eigen werkruimte buiten het klaslokaal Leerkrachten hebben te weinig geschikte leermaterialen tot hun beschikking De werkcondities leveren voor weinig docenten ernstige problemen op. Volgens 15% van de leerkrachten is het gebrek aan onderhoud van de school een ernstig probleem. Slechts 3% ervaart een gebrek aan leermaterialen als een ernstig probleem. De percentages ten aanzien van de ervaren problemen liggen vrij dicht bij het internationale gemiddelde. 9.2 Schoolleiderschap en schoolbeleid Activiteiten schoolleider Hoewel het moeilijk is om een directe invloed tussen schoolleidersschap en leerlingenprestaties vast te stellen, is de verwachting dat het type leiderschapsstijl een positieve dan wel negatieve invloed op de leerlingprestaties kan hebben. Op basis van Nederlands onderzoek (ten Bruggencate, Luyten, Scheerens, & Sleegers, 2012) is een set van vragen over de leiderschapsstijl van schoolleiders opgenomen in de PIRLS- en TIMSS-schoolvragenlijst. In Tabel 9.3 staat een overzicht van de gebruikte stellingen. De stellingen zijn te verdelen in vier categorieën van leiderschapsmodellen (ten Bruggencate, 2009, blz.147): het rationele doel model: in dit model wordt door middel van planning en het stellen van doelen gestreefd naar efficiëntie en productiviteit; het interne proces model: in dit model zijn informatiemanagement en communicatie de middelen om beheersing en stabiliteit van de organisatie te bereiken; het human relations model: in dit model wordt door het bevorderen van inzet, samenhang en moreel de ontwikkeling van menselijk potentieel nagestreefd; het open systeem model: in dit model moet alertheid en aanpassingsvermogen leiden tot het verwerven van middelen en groei.

4 130 PIRLS- en TIMSS-2011 Tabel 9.3 Activiteiten schoolleider, volgens de schoolleider, in percentages (n=222) % Schoolleiders Het rationele doel model (α=0,72) geen tijd enige tijd veel tijd Het promoten van de onderwijskundige visie en doelen van de school Het ontwikkelen van het curriculum en de onderwijskundige doelen van de school Het monitoren van de implementatie van de onderwijskundige doelen van de school in het onderwijs van de leerkrachten Het monitoren van de leervorderingen van de leerlingen om er voor te zorgen dat de onderwijskundige doelen van de school gehaald worden Het interne proces model (α=0,79) Het handhaven van de orde op school Zorgen voor heldere gedragsregels voor de leerlingen Het aanpakken van leerlingen die zich niet aan de gedragsregels houden Het human relations model (α=0,66) Een klimaat van vertrouwen voor de leerkrachten creëren Het initiëren van gesprekken met leerkrachten die problemen hebben in hun onderwijs Het adviseren/ondersteunen van leerkrachten met vragen over of problemen met hun onderwijs Het open systeem model (α=0,55) Andere scholen of onderwijscongressen bezoeken om nieuwe ideeën op te doen Het initiëren van onderwijskundige vernieuwings- of verbeteringsprojecten Deelname aan scholingsactiviteiten speciaal voor schoolleiders Noot: * % weinig en % enigszins samengenomen Uit Tabel 9.3 blijkt dat schoolleiders in Nederland de meeste tijd besteden aan activiteiten die passen binnen het rationele doel model: het ontwikkelen en promoten van het curriculum en de onderwijskundige doelen van de school en het monitoren van de leervorderingen van de leerlingen om ervoor te zorgen dat deze doelen bereikt worden. Ook aan activiteiten die vallen binnen het human relations model, waarbij het ondersteunen van de leerkracht centraal staat, besteden schoolleiders veel tijd. Daarnaast geven relatief veel schoolleiders (17%) aan geen tijd te besteden aan het bezoeken van andere scholen of onderwijscongressen om nieuwe ideeën op te doen. Zelfevaluatie In Tabel 9.4 staat een overzicht van de gegevens die scholen gebruiken voor de evaluatie van de instructiepraktijk.

5 Vakoverstijgende onderwijscondities: kenmerken van de leeromgeving 131 Tabel 9.4 Wijze van evaluatie instructiepraktijken docenten (n=222) Stellingen % Schoolleiders Lesobservaties door de directie of senior leerkrachten 93 Observaties door onderwijsinspecteurs of andere functionarissen van buiten de school 70 Leerresultaten van de leerlingen 96 Beoordelingen door collega-leerkrachten 35 De meeste scholen gebruiken meerdere informatiebronnen voor de evaluatie van hun onderwijs. De leerresultaten van de leerlingen en lesobservaties worden door vrijwel alle scholen ingezet. Aan de scholen die deelnamen aan TIMSS is ook gevraagd in hoeverre zij het leerlingvolgsysteem hiervoor gebruiken. Dit blijkt door vrijwel alle TIMSS-scholen gedaan te worden. Ouderbetrokkenheid In de PIRLS- en TIMSS-schoolvragenlijst zijn er drie vormen van ouderbetrokkenheid aan de schoolleider voorgelegd: contact met ouders over individuele leerlingen, deelname van ouders aan schoolactiviteiten en activiteiten gericht op het voorlichten en informeren van ouders (zie Tabel 9.5).

6 132 PIRLS- en TIMSS-2011 Tabel 9.5 Ouderbetrokkenheid volgens de schoolleider, in percentages (n=222) % Schoolleiders 2 à 3 keer per jaar 1 keer per jaar meer dan 3 keer per jaar Contact met ouders over individuele leerlingen nooit Het informeren van ouders over de leervorderingen van hun kind Het informeren van ouders over het gedrag en welzijn van hun kind op school Het bespreken van de zorgen en wensen van ouders ten aanzien van het leren van hun kind Het bieden van ondersteuning aan individuele ouders als zij thuis hun kind helpen bij schoolwerk Verwachtingen omtrent de inzet van ouders Vrijwilliger zijn ter ondersteuning van onderwijstaken of bij schoolprojecten en -reisjes Lid zijn van schoolcommissies (bijv. ouderraad) Informeren ouders door de school Het informeren van ouders over de algehele onderwijsprestaties van de school (bijv. gemiddelde CITO-scores, Inspectierapporten) Het informeren van ouders over andersoortige schoolprestaties en -ontwikkelingen (bijv. resultaten van sportwedstrijden, verbeteringen in de school) Het informeren van ouders over de onderwijskundige doelen en pedagogische visie van de school Het informeren van ouders over de regels en richtlijnen van de school Het bespreken van de zorgen en wensen van ouders ten aanzien van de schoolorganisatie (bijv. regels en richtlijnen van de school, roosters, veiligheid) Het aan ouders beschikbaar stellen van extra leermaterialen (bijv. boeken, software) die het kind thuis kan gebruiken Het voor ouders organiseren van informatiebijeenkomsten of workshops over didactische of opvoedkundige onderwerpen In de meeste Nederlandse scholen ligt de nadruk op het bespreken van leervorderingen en het welzijn van een leerling. Hoewel een meerderheid van de scholen de ouders ook begeleidt bij de ondersteuning van hun kind in de thuissituatie, besteedt 28% van de scholen hier niet of slechts één keer per jaar aandacht aan. Verder vraagt meer dan de helft van de scholen regelmatig ouders om te helpen bij het ondersteunen van schoolactiviteiten en blijkt dat de grote meerderheid van de scholen ook andere voorlichtings-/informerende activiteiten onderneemt ten behoeve van de ouders. 9.3 Het leerklimaat Het leerklimaat op school behelst de mate waarin leerlingen zich prettig en veilig voelen op school, maar ook de mate waarin schoolleiders en leerkrachten hun werk goed willen

7 Vakoverstijgende onderwijscondities: kenmerken van de leeromgeving 133 uitvoeren en er op gericht zij om de prestaties van leerlingen op een goed niveau te brengen. Leerklimaat volgens de leerlingen Nederlandse leerlingen zijn positief over hun school (zie Tabel 9.6). Wel blijkt uit de vergelijking tussen jongens en meisjes, dat op alle drie de stellingen meisjes positiever zijn over hun school dan jongens (niet in tabel). Tabel 9.6 Leerklimaat volgens de leerlingen in gemiddelden en standaarddeviaties (sd) (n=7222) Stellingen Gemiddelde (sd)* Ik vind het leuk op school 3,3 (0,8) Ik voel me veilig op school 3,4 (0,8) Ik voel me thuis op deze school 3,2 (0,9) Noot:* 1= zeer mee oneens, 2 = beetje mee oneens, 3 = beetje mee eens, 4= zeer mee eens Aan de leerlingen is verder een aantal onveilige gebeurtenissen voorgelegd en aan hen is gevraagd in hoeverre deze wel eens voor zijn gekomen in het afgelopen jaar (zie Tabel 9.7). Tabel 9.7 Veiligheid op school volgens de leerlingen, in percentages (n=7222) Stellingen nooit enkele keren per jaar % Leerlingen 1 of 2 keer per maand minstens 1 keer per week Ik ben uitgelachen of uitgescholden Ik mocht van andere leerlingen niet meedoen aan hun spelletjes Iemand heeft leugens over mij verteld Er is iets van mij gestolen Andere leerlingen hebben mij pijn gedaan (zoals duwen, slaan, schoppen) Ik werd door andere leerlingen gedwongen iets te doen wat ik niet wilde Vrijwel alle leerlingen geven aan dat één van deze gebeurtenissen wel eens is voorgekomen. Bij minder dan een kwart van de leerlingen is in het afgelopen jaar iets gestolen of werden zij gedwongen iets tegen hun zin te doen. Jongens geven meer van dergelijke gebeurtenissen aan dan meisjes en ook allochtone leerlingen rapporteren meer incidenten dat autochtone leerlingen (niet in tabel). Leerklimaat volgens de schoolleiders en leerkrachten Ook aan de schoolleiders en leerkrachten van PIRLS en TIMSS is gevraagd hoe zij het leerklimaat op hun school ervaren. Aan de schoolleiders is gevraagd naar de ernst van probleemgedrag van leerlingen en leerkrachten (zie Tabel 9.8).

8 134 PIRLS- en TIMSS-2011 Tabel 9.8 Ernst probleemgedrag volgens schoolleiders, in gemiddelden en standaarddeviaties (sd) (n=218) Probleemgedrag door leerlingen Gemiddelde (sd) * Te laat op school komen 1,7 (0,6) Ongeoorloofde afwezigheid 1,2 (0,5) Ordeverstoring tijdens lessen 1,8 (0,8) Spieken 1,7 (0,7) Godslasterlijk taalgebruik 1,7 (0,7) Vandalisme 1,5 (0,6) Diefstal 1,2 (0,5) Intimidatie van of verbale agressie jegens medeleerlingen (inclusief schelden/bedreiging via msn, , etc.) 1,8 (0,8) Vechtpartijen tussen leerlingen 1,7 (0,7) Intimidatie van of verbale agressie jegens leerkrachten of ander schoolpersoneel (inclusief schelden/bedreiging via msn, , etc.) 1,2 (0,4) Probleemgedrag door leerkrachten Te laat op het werk verschijnen of te vroeg naar huis gaan 1,3 (0,5) Afwezigheid 1,1 (0,4) Noot: * 1=geen probleem, 2= klein probleem, 3= enigszins een probleem, 4=ernstig probleem In het algemeen ervaren schoolleiders weinig ernstige problemen. Probleemgedragingen die als meest verstorend wordt ervaren zijn ordeverstoring in de les en intimidatie en verbale agressie jegens medeleerlingen. Ongeoorloofde afwezigheid (spijbelen), agressie jegens leerkrachten en diefstal worden nauwelijks gerapporteerd. Aan de leerkrachten is een aantal stellingen over de veiligheid op school voorgelegd (Tabel 9.9). Tabel 9.9 Veiligheid op de school volgens de leerkrachten, in gemiddelden en standaarddeviaties (sd) (n=332) Stellingen over de veiligheid op school volgens de docent Gemiddelde (sd) * Deze school staat in een veilige buurt 3,5 (0,7) Ik voel me veilig op deze school 3,8 (0,4) De veiligheidsvoorschriften en -maatregelen op deze school zijn toereikend 3,6 (0,6) De leerlingen gedragen zich ordelijk 3,4 (0,6) De leerlingen zijn respectvol naar leerkrachten Noot: * 1= zeer mee oneens, 2= enigszins mee oneens, 3=enigszins mee eens, 4= zeer mee eens 3,5 (0,6) Net als de schoolleiders lijken de leerkrachten weinig problemen te ervaren op dit punt. Veel leerkrachten voelen zich veilig op school. Ook de overige stellingen beantwoordt een meerderheid van de leerkrachten positief. Het minst positief is men over het ordelijk gedrag van de leerlingen. Aan de schoolleiders en de leerkrachten zijn daarnaast een aantal stellingen voorgelegd over de wijze waarop zij het leerklimaat van hun school waarderen (Tabel 9.10).

9 Vakoverstijgende onderwijscondities: kenmerken van de leeromgeving 135 Tabel 9.10 Oordeel van de leerkrachten groep 6 en schoolleiders over het leerklimaat op hun school, in gemiddelden en standaarddeviaties (sd) Kenmerken Oordeel leerkracht (n=333) Oordeel schoolleider (n=218) Arbeidstevredenheid van de leerkrachten 3,6 (0,6) 3,8 (0,6) De mate waarin de leerkrachten de onderwijsdoelen van de school kennen 3,6 (0,6) 3,7 (0,7) De mate waarin de leerkrachten succesvol zijn in de realisatie van het curriculum van de school 3,5 (0,6) 3,6 (0,6) Verwachtingen van de leerkrachten omtrent de leerresultaten van de leerlingen 3,7 (0,6) 3,6 (0,6) Ondersteuning door ouders bij het leren van hun kind 3,2 (0,7) 3,2 (0,7) Betrokkenheid van ouders bij schoolactiviteiten 3,4 (0,8) 3,4 (0,8) Respect van leerlingen voor eigendommen van de school 3,1 (0,7) 3,2 (0,6) De wil van de leerlingen om goed te presteren op school 3,4 (0,6) 3,5 (0,6) Noot: *1= erg laag, 2 = laag, 3 = gemiddeld, 4= hoog, 5 = erg hoog Ook op deze stellingen is zowel door de leerkrachten als de schoolleiders positief geantwoord. De schoolleiders zijn over het algemeen iets positiever dan de leerkrachten. Het minst positief zijn leerkrachten en schoolleiders over het respect dat leerlingen voor de eigendommen van de school hebben en de mate waarin ouders het leren van hun kind ondersteunen. Het meest positief zijn de leerkrachten en schoolleiders over de verwachtingen die zij hebben ten aanzien van de leerresultaten van hun leerlingen. Zoals uit Tabel 9.10 blijkt, zijn zowel leerkrachten als schoolleiders redelijk positief over de betrokkenheid van de ouders bij het leren van hun kind en schoolse activiteiten. In verhouding tot de andere stellingen is er een relatief lage score op de mate waarin ouders hun kinderen kunnen ondersteunen bij leeractiviteiten. Uit Tabel 9.5 blijkt echter dat ook scholen hier relatief minder aandacht aan geven. De arbeidstevredenheid van de leerkracht lijkt erg hoog te zijn. Hoewel de leerkrachten over het team op hun school misschien iets minder positief zijn dan de schoolleiders, blijken zij zelf hun beroep als leerkracht positief te beoordelen (zie Tabel 9.11). Tabel 9.11 Tevredenheid van de docent over zijn beroep in gemiddelden en standaarddeviatie (sd) (n=332) Stelling over het beroep docent Gemiddelde (sd) * Ik ben tevreden in mijn beroep als leerkracht 3,6 (0,6) Ik ben tevreden met mijn baan als leerkracht op deze school 3,5 (0,6) Toen ik begon met lesgeven was ik positiever over mijn beroep dan nu 2,4 (1,1) Ik doe belangrijk werk als leerkracht 3,8 (0,4) Ik wil les blijven geven zolang als ik het kan 3,3 (0,8) Ik ben gefrustreerd in mijn beroep als leerkracht 1,9 (0,9) Noot: * 1= zeer mee oneens, 2= enigszins mee oneens, 3=enigszins mee eens, 4= zeer mee eens Weinig leerkrachten voelen zich gefrustreerd in hun beroep en zij vinden vrijwel allemaal dat zij belangrijk werk doen.

10 136 PIRLS- en TIMSS Samenvatting Het merendeel van de scholen beschikt over een bibliotheek. Slechts 12% beschikt over een practicumlokaal voor natuuronderwijs. Nederlandse schoolleiders en leerkrachten ervaren weinig knelpunten met betrekking tot de beschikbare materialen, voorzieningen of gespecialiseerd personeel. De problemen die worden aangegeven hebben voornamelijk betrekking op materialen voor natuuronderwijs en noodzakelijk onderhoud aan het schoolgebouw. Nederlandse schoolleiders besteden veel tijd aan het promoten en ontwikkelen van het curriculum en de onderwijskundige doelen van de school en het monitoren van de leervorderingen van de leerlingen om ervoor te zorgen dat deze doelen bereikt worden. Relatief weinig schoolleiders bezoeken andere scholen of onderwijscongressen om nieuwe ideeën op te doen. Met betrekking tot ouderbetrokkenheid ligt de nadruk op het bespreken van de leervorderingen en het welzijn van een leerling met de ouders. Ook vraagt de meerderheid van de scholen de ouders regelmatig te helpen bij schoolactiviteiten. Het merendeel van de Nederlandse leerlingen is positief over hun school en voelt zich veilig op school. Ook de meeste schoolleiders en leerkrachten ervaren de school als veilig en rapporteren weinig probleemgedrag. De arbeidstevredenheid - zoals gerapporteerd door de schoolleiders en de leerkrachten - lijkt hoog te zijn. De leerkrachten beoordelen hun beroep positief.