AFRIKAANS OP REIS TAALGIDS VOOR DE NEDERLANDSSPREKENDE TOERIST IN ZUID-AFRIKA

Transcriptie

1 AFRIKAANS OP REIS TAALGIDS VOOR DE NEDERLANDSSPREKENDE TOERIST IN ZUID-AFRIKA

2 Uitgave van het ZUID-AFRIKA HUIS te Amsterdam

3 AFRIKAANS OP REIS TAALGIDS VOOR DE NEDERLANDS SPREKENDE TOERIST IN ZUID-AFRIKA door Dr. Sief Veltkamp-Visser 8de herziene druk 2008 NZAV / SAI Amsterdam

4 Eerste druk 1992 Tweede druk 1993 Derde herziene en vermeerderde druk 1995 Vierde herziene druk 1996 Vijfde herziene druk 1998 Zesde herziene druk 2002 Zevende herziene druk 2005 Achtste herziene druk SUID-AFRIKAANSE INSTITUUT uitgaande van de Stichting ter Bevordering van de Studie van Taal, Letterkunde, Cultuur en Geschiedenis van Zuid-Afrika Ontwerp omslag: Freek Thielsch Deze uitgave is verkrijgbaar bij het Zuid-Afrika Huis Keizersgracht 141, 1015 CK Amsterdam. Tel.: ; fax: website: ISBN

5 INHOUD 1. Geschiedenis van het Afrikaans Afrikaanse taalkunde Spreekwijzen en omgangsvormen Huis, tuin en keuken Bankzaken en winkelen Klimaat Natuur en milieu Verkeer en vervoer Onderwijs Godsdienst Sport, cultuur en vermaak Ziekte en ziekenhuis Staatsinrichting Groeten en FAQ in Xhosa, Zulu en Noord-Sotho WOORDENLIJSTEN AFRIKAANS - Nederlands NEDERLANDS - Afrikaans NUTTIGE INFORMATIE Info over het Zuid-Afrika Huis 139 Adressen: Ambassades, SA Tourism en Sanec Veiligheid 142 INDEX

6 Woord vooraf bij de achtste druk Evenals bij de vorige nieuwe drukken werd ook deze keer de gelegenheid te baat genomen om de inhoud van dit boekje te actualiseren. Resultaat is een nieuwe, bijgewerkte en verrijkte uitgave van het inmiddels populaire taalvademecum Afrikaans op reis. Amsterdam, 3 januari 2008 De schrijfster

7 1. DE GESCHIEDENIS VAN HET AFRIKAANS Het Afrikaans is officieel weliswaar een heel jonge taal - pas in 1925 werd het een van de 'amptelike' talen in Zuid-Afrika - in werkelijkheid bestaat het reeds enkele eeuwen. Men zou kunnen zeggen dat de geschiedenis van het Afrikaans al in 1652 begon, toen Jan van Riebeeck in opdracht van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) een verversingspost aan de Kaap de Goede Hoop aanlegde. Samen met de matrozen en de ambtenaren van de VOC kwam het 17de-eeuwse Nederlands met zijn verschillende varianten - ABN bestond nog niet! - naar de Kaap. Dit Nederlands is aan de Zuidpunt van Afrika een heel eigen leven gaan leiden, los van de ontwikkelingen in het moederland; het werd de basis van een nieuwe taal: het Afrikaans. HOE WERD 17 de -EEUWS NEDERLANDS TOT AFRIKAANS? De samenleving in de Kaapkolonie was een bonte mengeling van volken, culturen en talen. Naast de blanke, Europese inwoners en de inheemse Khoisan 1, waren er ook talrijke slaven ingevoerd uit Zuiden Zuidoost Azië en uit West- en Oost-Afrika, alle met hun eigen taal, waarvan Maleis en Portugees de meest gebruikte waren. Een mengvorm van het Maleis en Portugees, het zgn. Maleis-Portugees, was in die dagen de lingua franca van handel en scheepvaart in Oost-Indië. Het taalcontact tussen al deze mensen leidde tot creolisering van het Nederlands en tot intensieve taalontlening. Met name de taalontlening 1 Khoisan is een verzamelnaam voor de Khoikoi/Koikoi (vroeger Hottentotten genoemd) en de San (vroeger Bosjesmannen genoemd). Hun talen worden Khoe(n)- of Koi-talen genoemd. 7

8 illustreert de invloed van de verschillende talen op het Afrikaans. Aan het Maleis-Portugees zijn veel woorden ontleend voor producten en dieren zoals: mielie (mais), koejawel (guava), piesang (banaan), renoster (neushoorn) en seekoei (nijlpaard). Ook het meest bekende Afrikaanse woord baie (veel, groot aantal) komt uit het Maleis! Een ander voorbeeld van Maleise invloed is reduplicatie, zoals in plek-plek (hier en daar), nou-nou (straks). En veel nu typisch Afrikaanse gerechten zoals blatjang, atjar, bobotie, sosatie en bredie zijn afkomstig van de Maleise slaven 2. Ontleningen aan de inheemse Khoe- of Koi-talen vindt men b.v. terug in aardrijkskundige namen en namen van dieren en planten zoals: Karoo (woestijn), Gariep (rivier), Kwagga (soort zebra) en dagga (Cannabis sativa). Dat veel kolonisten oorspronkelijk zeevaarders en handelslieden waren, is nog te zien aan oude scheepstermen zoals kombuis (keuken), gasie (loon) en spens (voorraadkamertje). Vanaf de 18de eeuw kwamen de kolonisten in aanraking met andere zwarte volkeren zoals de Xhosas en de Zoeloes. Leenwoorden uit hun talen zijn talrijk en ontlening vindt nog steeds plaats. Woorden als indaba (raadsvergadering, bespreking), indoena (raadsman, autocraat), lobola (prijs, in geld of vee, die de bruidegom betaalt aan de vader van de bruid), mamba (een soort slang), kaia (huis, onderdak) en donga (droge, uitgespoelde beekbedding) zijn voorbeelden hiervan. 2 Een interessante illustratie van wederzijdse beïnvloeding is het feit dat in het hedendaagse repertoir van Kaapse Maleierkoren liederen voorkomen als: Er waren twee koningskinderen en 'k Zag twee beren broodjes smeren. 8

9 VAN LINGUA FRANCA TOT CULTUURTAAL Het Afrikaans of het Kaaps-Hollands - zoals het eerst werd genoemd - bleef de eerste eeuwen slechts een omgangstaal, een lingua franca, gebruikt door de boer in zijn contact met zijn arbeiders en tussen de slaven onderling. De officiële taal van bestuur, kerk en onderwijs bleef het Nederlands. Na de Britse overname van de Kaapkolonie in 1806 en met name na 1824 begon de Britse overheid een actief angliseringsbeleid aan de Kaap en sindsdien verdrong het Engels het Nederlands als officiële taal. Tegen deze politiek onstond in het laatste kwart van de 19de eeuw verzet. In 1875 werd het Genootskap van Regte Afrikaners in Paarl opgericht op initiatief van twee Nederlanders, A. Pannevis en C.P. Hoogenhout, en een geboren Afrikaner, ds. S.J. du Toit 3. Zij initieerden de Eerste Afrikaanse Taalbeweging met als doel het Afrikaans van 'kombuistaal' te verheffen tot cultuur- en schrijftaal. Het is niet algemeen bekend dat de Taalstrijders in feite niet de eersten waren die begonnen met een Afrikaanse schrijftraditie. Vanaf de eerste helft van de negentiende eeuw werd er in de Kaapse Moslimscholen reeds Afrikaans - maar dan in Arabisch schrift - geschreven. Aan het begin van de 20ste eeuw ontstond de Tweede Afrikaanse Taalbeweging ( ). Deze speelde zich niet alleen af aan de Kaap, maar in heel het huidige Zuid-Afrika. Het gebied waar Nederlands en 'Afrikaans' gesproken werd, was sinds het begin van de 3 Een van de idealen van ds. S.J. du Toit was om de Bijbel in het Afrikaans te vertalen. Dit ideaal werd pas in 1933 gerealiseerd. Zijn zoon, de bekende dichter Totius (dr. J.D. du Toit) speelde hierbij een belangrijke rol. 9

10 Grote Trek in 1834 enorm uitgebreid. In die jaren hadden immers groepen Nederlandssprekende boeren (Voortrekkers) de Kaapkolonie verlaten en onafhankelijke boeren-republieken in de Transvaal en de Oranje Vrijstaat gesticht. Hun spreektaal was in werkelijkheid al meer Afrikaans dan Nederlands. Na de Anglo-Boerenoorlog ( ) kwamen deze gebieden onder Engels bewind. In 1910 werden de Kaapkolonie, Natal, Transvaal en de Oranje Vrijstaat, samengesmolten tot de Unie van Zuid-Afrika. Deze Unie werd deel van het Britse Gemenebest. In de Tweede Afrikaanse Taalbeweging ging het vooral om de erkenning van het Afrikaans als tweede officiële taal, naast het Engels. Deze strijd werd gewonnen en bekroond met het aannemen van de Wet op de Officiële Talen van de Unie op 22 mei Het Taalmonument in Paarl herinnert aan de ontstaansgeschiedenis van het Afrikaans. Na 1925 nam de Afrikaanse letterkunde een hoge vlucht. Dichters en schrijvers van het eerste uur, zoals Jan F.E. Celliers, Totius en C.J. Langenhoven, werden gevolgd door vele anderen, zodat het Afrikaans nu beschikt over een uitgebreide, volwaardige letterkunde. 4 Artikel 137 van de Unie-grondwet (1909): "De engelse alsmede de hollandse talen zijn officiële talen van de Unie". (Onder 'hollandse talen' verstond men in de eerste plaats Nederlands en in de tweede plaats Afrikaans). Uiteindelijk won het Afrikaans het van het Nederlands. De Wet op de Officiële Talen van de Unie (Wet no. 8 van 1925) interpreteerde Artikel 137 als volgt: "Het woord 'hollandse' in artikel honderd zeven en dertig van de Zuid-Afrika- Wet, 1909, en elders in de Wet waar dat woord voorkomt, wordt hierbij verklaard het Afrikaans in te sluiten". Deze regeling gold tot 1961 toen de Republiek van Suid-Afrika tot stand kwam. In de praktijk was het Afrikaans en niet het Nederlands de tweede officiële taal. 10

11 WOORDENSCHAT De woordenschat van het moderne Afrikaans bestaat uit verschillende componenten. Wij noemden reeds het Nederlandse 'erfgoed' en de taalontleningen aan het Maleis-Portugees en de inheemse talen. De overgang van lingua franca naar cultuurtaal, geschikt voor gebruik in bestuur, rechtspraak en onderwijs, leidde na 1925 tot een snelle uitbreiding van de Afrikaanse woordenschat. Daarbij werd sterk geleund op het Nederlands en het Engels, direct of in leenvertaling. De invloed van de Engelse taal en cultuur op de Afrikaanse is onmiskenbaar en neemt eerder toe dan af. Er bestaan talrijke anglicismen in het Afrikaans. Ook zinsbouw en allerlei uitdrukkingen verraden duidelijk Engelse invloed. Een heel Afrikaans klinkend gezegde als dit maak nie saak nie is een letterlijke vertaling van het Engelse it does not matter. Afrikaans heeft de neiging om liever nieuwe woorden te vormen (ook al is het soms letterlijk vertaald uit het Engels) dan het pure Engelse woord over te nemen. Waar het Nederlands b.v. woorden zoals computer, patchwork, stewardess, airconditioning letterlijk uit het Engels heeft overgenomen, heeft het Afrikaans eigen woorden bedacht: rekenaar, laslappiewerk, lugwaardin en lugversorging. Afrikaans is een bijzonder creatieve en soepele taal, getuige het grote aantal neologismen. De taalkunde kent vele mogelijkheden tot nieuwe woordvormen. Om twee voorbeelden te noemen: klanknabootsing is een handige manier om b.v. vreemde vogels een naam te geven. In het Afrikaans komt dit veelvuldig voor. Denk aan namen zoals: Janfrederik, Piet-my-vrou. Ook kan men nieuwe woorden maken door samenstellingen zoals: blouwildebees (gnoe) of vyfspoedmotorkar (auto met vijf versnellingen). 11

12 De ontwikkeling van een taal staat nooit stil. Er komen nieuwe woorden bij, terwijl andere woorden verouderen en in onbruik raken. Ook politieke omstandigheden kunnen een taal beïnvloeden. Zo heeft de Taalkomissie van de Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns tientallen woorden, die nog wel in de 'Woordelys' van 1964 voorkomen, geschrapt en niet meer opgenomen in de editie van Het betreft hier woorden, die als racistisch of denigrerend worden ervaren, zoals kaffer, Hottentot, hotnot, meid, baas, miesies, booi etc. Een grote variatie in dialecten bestaat in het Afrikaans niet, al zijn er wel regionale verschillen. Het Kaapse Afrikaans, bijvoorbeeld, dat door de Kleurlingen aan de Kaap gesproken wordt, en het Afrikaans van Namaqualand hebben elk hun karakteristieke kenmerken welke afwijken van het 'standaard' Afrikaans. SITUATIE VANAF 1994 Behalve Afrikaans en Engels worden er in Zuid-Afrika meerdere Afrikatalen gesproken. Voor 1994 waren alleen het Afrikaans en het Engels officiële landstalen. In de interim-grondwet van 1994 en de grondwet van 1996 is aan elf talen een officiële status toegekend. De taalkaart van Zuid-Afrika zag er tijdens de volkstelling in 2001 uit zoals hieronder is afgedrukt. De vier Nguni-talen (Zoeloe, Xhosa, Swazi en Ndebele) zijn onderling sterk verwant. De sprekers van deze talen kunnen elkaar redelijk goed verstaan. Hetzelfde geldt ook voor de groep Sotho-talen (Noord-Sotho, Zuid-Sotho en Tswana). Spreekvaardigheid in het Afrikaans en Engels is echter wijdverbreid, ook onder mensen met een andere huistaal. Ondanks de grondwettelijk vastgelegde gelijke status van de diverse talen krijgt het Engels sinds 1994 steeds meer de status van enige 12

13 officiële regeringstaal. Het Afrikaans komt steeds sterker onder druk te staan bij regeringsinstellingen, rechtszalen, scholen, universiteiten, radio en TV. Vanuit Afrikaanssprekende gelederen wordt getracht de positie van het Afrikaans in het openbare leven te behouden. Huistaal volgens de census van 2001 Zulu 23,8% Xhosa 17,6% Afrikaans 13,3% Pedi 9,4 % Tswana 8,2% Engels 8,2 % Sotho 7,9% Tsonga 4,4% Venda 2,3 Ndebele 1,6% Andere 0,5% Een heel eigen 'taal' is het Fanagolo, een mengsel van Afrikaans, Engels en Afrikatalen, dat met name in de mijnen gebruikt wordt als een soort lingua franca. De naam betekent letterlijk: doe het zó, op deze manier. Een andere moderne 'taal' waarin elementen van Afrikaans, Engels en zwarte talen voorkomen is de 'flaaitaal', een sociolect gebruikt door de moderne zwarte jeugd in de grote steden. 13

14 2. AFRIKAANSE TAALKUNDE Op het gebied van spelling, grammatica en uitspraak zijn er heel wat verschillen tussen het Nederlands en het Afrikaans. In dit hoofdstuk signaleren wij de meest opvallende verschillen. Voor taalwetenschappelijke uitleg hiervoor: zie vakliteratuur. 1 SPELLING Een bekende uitspraak van één van de eerste voorvechters van het Afrikaans, ds. S.J. du Toit ( ), was: ONS SKRYF SOOS ONS PRAAT. Vergeleken met het Nederlands, gaat dit zeker op voor het Afrikaans. Er zijn dan ook meerdere verschillen in spelling. Hieronder volgt een aantal algemene vuistregels, die u kunt toepassen om woorden te herkennen. U moet er echter rekening mee houden dat deze regels niet altijd opgaan. Er zijn vele uitzonderingen en soms is meer dan één regel van toepassing op een bepaald woord. 1.1 Medeklinkers Medeklinkers in samenstellingen veranderen meestal: -ven > -we brieven = briewe; beloven = belowe -tie > -sie positie = posisie; politie = polisie -ge > -sie horloge = horlosie -x > -ks examen = eksamen; fax = faks z > s zing = sing; zien = sien; gezin = gesin c > k of s economie = ekonomie; circus = sirkus -cc- > -ks accent = aksent; accijns = aksyns sch- > sk school = skool; wetenschap = wetenskap -isch> -ies economisch = ekonomies; typisch = tipies -ch > g dichter = digter ; licht = lig; lucht = lug 14

15 NB: ch aan het begin van een woord wordt op enkele uitzonderingen na geschreven zoals men het uitspreekt: b.v. charmant = sjarmant; champagne = sjampanje. Het blijft echter ch in woorden zoals b.v. : chirurg = chirurg <sjirurg>; christen = christen <kristen of gristen>. 1.2 Verkorting en samenvatting De medeklinkers -g- / -d- / -v-, indien gebruikt tussen klinkers, vallen meestal weg. Bijvoorbeeld: dagen = dae; lager = laer; zwager = swaer ader = aar; paden = paaie; doden = dooies avond = aand; geloven = glo; boven = bo Als de -g- van de combinatie -rg- wegvalt, wordt er een (^) (accent circonflexe, in het Afrikaans kappie genoemd) geplaatst op de klinker voorafgaande aan de -rg-. Bijvoorbeeld: morgen = môre opbergen = bêre ergens = êrens NB I: Er zijn ook woorden waar de -g- niet wegvalt: zorgen = sorge; bergen = berge; argeloos = arg(e)loos NB II: Als door verkorting de combinatie oe of ee onstaat, wordt een trema geplaatst op de (laatste) e (oë; eë) om deze te onderscheiden van de tweeklanken oe en ee. vogel = voël regen = reën leger = leër; 15

16 Let ook op woorden zoals: zeggen = sê; liggen = lê; leggen = lê ogenblik = oomblik; organist = orrelis samen = saam; zwaluw = swael Zoals u reeds in het voorgaande zag, vallen medeklinkers aan het einde van een woord vaak weg: slot-n dingen = dinge ; vrouwen = vroue slot-t kreeft = kreef; zacht = sag slot-d hoofd = hoof; bedroefd = bedroef slot-w leeuw = leeu; meeuw = meeu 1.3 Verkleinwoorden Voor het vormen van verkleinwoorden gebruikt het Afrikaans: -je > ie huisje = huisie; kapje = kappie -tje > tjie kommetje = kommetjie; beetje = bietjie 1.4 Meervoud Het meervoud wordt meestal op dezelfde wijze gevormd als in het Nederlands (met -en en -s), alleen de slot-n in de uitgang -en valt weg en wordt -e. Bijvoorbeeld: huis / huizen = huis / huise tafel / tafels = tafel / tafels Let ook op woorden zoals: kind/kinderen = kind/kinders; ei/eieren =eier/eiers man/mannen= man/manne of mans 16

17 1.5 Klinkers Soms worden andere klinkers gebruikt. Bijvoorbeeld: e > a of i vers = vars; hersens = harsings; denken = dink aa > e paard = perd; rechtvaardig = regverdig ai > ê populair = populêr; vulgair = vulgêr au > ou saus = sous; blauw = blou oo > eu door = deur ; zoon = seun; honing = heuning De spelling van de ij en y vereist ook enige toelichting. De ij komt in het Afrikaans niet voor, behalve in sommige van oorsprong Nederlandse namen, zoals b.v. Van Dijk (naast Van Dyk). NB: De Afrikaanse y wordt zoals de Nederlandse ij uitgesproken. ij > y y > i -lijk > -lik goudmijn = goudmyn; ijs = ys systeem = sisteem; mythe = mite onmiddellijk = onmiddellik; dadelijk = dadelik 2 GRAMMATICA 2.1 Werkwoorden Vergeleken met het Nederlands is het Afrikaanse werkwoord heel eenvoudig. Het kent geen vervoeging en de werkwoordsvorm is voor alle personen dezelfde. Ook heeft het slechts één verleden tijd, terwijl het Nederlands drie soorten verleden tijd kent. De verleden tijd wordt gevormd m.b.v. van het hulpwerkwoord: het (hebben) tegenwoordige tijd = stam ek [jy, hy, ons, julle, hulle ] eet ek [jy, hy, ons, julle, hulle] word 17

18 verleden tijd = het + (ge + stam) ek [jy, hy, ons, julle, hulle] het geëet = ik at = ik heb gegeten = ik had gegeten onregelmatige werkwoorden: hebben en zijn: ek [jy, hy, ons, julle, hulle] het ek [jy, hy, ons, julle, hulle] is NB I: Het probleem d of dt kent het Afrikaans niet! ek word, hy word NB II: De meeste sterke werkwoorden zijn vervallen. Soms komt men bepaalde sterke vormen tegen. Voorbeeld: verloor (verliezen): sonder om tyd te verloor (zonder tijd te verliezen) NB III: Let op de constructie: hy sit en eet = hij zit te eten 2.2 Dubbele ontkenning Algemeen bekend is de dubbele ontkenning in het Afrikaans: ek is nie by die huis nie (ik ben niet thuis) maak nie saak nie! (dat geeft niet!) NB I: Het eerste nie komt op dezelfde plaats als het Nederlandse niet; het tweede nie komt aan het einde van de zin. In korte zinnen wordt daarom slechts eenmaal nie gebruikt: ek weet nie; ons glo dit nie (Nooit: ek nie weet nie ; ons dit nie glo nie) NB II: Een veelgebruikte Afrikaanse constructie is: moenie (samentrekking van: moet niet) moenie huil nie (je moet niet huilen/ huil maar niet) 18

19 2.3 Persoonlijke voornaamwoorden eerste naamval: derde/vierde naamval ek (ik) my (mij) jy/u (jij/u) jou/u (jou/u) hy/sy (hij/zij) hom/haar (hem/haar) ons (wij) ons (ons) julle (jullie) julle (jullie) hulle (zij) hulle (hun en hen) Voorbeeld: ek het dit van hom gekry (ik heb dit van hem gekregen) ons het hulle besoek (wij hebben hen bezocht). NB: In de derde naamval zijn constructies met vir gebruikelijk: ek sê vir jou (ik zeg je/ tegen jou) ek gee vir hom (ik geef (aan) hem) 2.4 Bezittelijke voornaamwoorden my (mijn) ons (ons/onze) jou/u (jouw/ uw) julle (jullie) sy / haar (zijn/ haar) hulle (hun) Voorbeeld: ons ry met ons motor van hulle huis na jou huis (wij rijden met onze auto van hun huis naar jouw huis) NB: Het Afrikaans kent de volgende genitief-vorm: Pa se motor (vaders auto) Hans se huis (Hans' huis) 19

20 2.5 Betrekkelijke voornaamwoorden Er bestaan geen aparte betrekkelijke voornaamwoorden voor mannelijk, vrouwelijk en onzijdig. Zowel die als dat worden: wat. Voorbeeld: die man wat loop, is... (de man die...) die vrou wat daar loop, is.(die vrouw die. die kind wat daar loop, is...(het kind dat...) die mense wat daar loop, is... (de mensen die...) NB: Let op het vragend voornaamwoord watter: watter boek is joune? (welk boek is van jou?) 2.6 Aanwijzende voornaamwoorden Er zijn twee aanwijzende voornaamwoorden, die iets in betekenis verschillen: hierdie / dié (vlakbij de spreker): dit, deze daardie (op een afstand van de spreker): die, dat Voorbeeld: hierdie / dié kind wat langs my sit (dit kind dat naast mij zit) hierdie / dié boeke is mooi (deze boeken zijn mooi) daardie datum pas my nie (díe datum past mij niet) daardie huis is groot (dat huis is groot) NB I: In het algemene spraakgebruik wordt het woord daardie vaak uitgesproken als <daai> NB II: Let ook op constructies in het Afrikaans met dit of dis (samentrekking van: dit is) zoals: dit reën (het regent); dis rêrig mooi (dit is echt mooi) 20

21 Let op speciale uitdrukkingen zoals: met hierdie en daardie gesels (met deze en gene praten) ons gaan soontoe (wij gaan dáárheen) duskant die berg (aan deze kant / aan deze zijde...) anderkant die berg (aan de andere kant / aan gene zijde...) bokant die berg (boven de berg) bo-op die berg (bovenop...) [N.B.: boonop = bovendien] bo-oor die berg (boven over de berg heen) dis Afrika dié (dít is Afrika) dis dié dat ek so maak (daarom doe ik dat zo) doer anderkant (daar ver weg aan de overkant) 2.7 Lidwoorden Voor het Nederlandse de en het wordt in het Afrikaans die gebruikt. Het onbepaalde lidwoord een wordt gespeld als: n en uitgesproken als < è of een>. die = de, het 'n = een Voorbeeld: die man (de man) die kind (het kind) die mense (de mensen) NB I: Het Nederlandse telwoord 1 (één) = een <één>. Anderhalf = een en 'n half <één en è half>. NB II: 'n wordt nooit met een hoofdletter geschreven, ook niet aan het begin van een regel, bijvoorbeeld: 'n Kind eet sy pap. 21

22 2.8 Geredupliceerde vormen Opvallend is het gebruik van geredupliceerde vormen zoals: plek-plek (hier en daar) een-een (één voor één) sing-sing (al zingend) speel-speel (al spelend, spelenderwijs) 3 UITSPRAAK De uitspraak in het Afrikaans verschilt van het Nederlands. Het Afrikaans klinkt veel zangeriger en zachter dan het Nederlands en wordt op een ietwat hogere toon uitgesproken. De uitspraak van de klinkers verschilt nogal. Voor een Nederlander is een goede uitspraak het moeilijkste om te leren. Veel voorkomende woorden en klanken, die anders worden uitgesproken: bietjie <biekie> = (een) beetje vir <uitspr. als -fer in stoffer> = voor oë < oe-e> = ogen oo (b.v. in oom) < oe-em> = oom y ( b.v. in ys) <ijs> = ijs ê ( b.v. in wêreld) <uitspr.: wèreld, met een langgerekte è-klank, zoals in het franse 'père'> n <een> = een (onbepaald lidwoord) <è of een> [NB: telwoord 1 = een < één>] Hier en daar wordt de klemtoon iets anders gelegd, bijvoorbeeld in woorden van Latijnse afkomst op -us en -i politikús, politicí historikús, historicí 22

23 3. SPREEKWIJZEN en OMGANGSVORMEN In het alledaagse leven worden in zekere situaties bepaalde vaststaande uitdrukkingen gebruikt, b.v. bij kennismaking, begroeting enz. In deze paragraaf worden deze algemene spreekwijzen, met hun variaties, behandeld in voorbeeldzinnen. Achter het teken > volgt de uitdrukking die u in die bepaalde situatie kunt gebruiken. 1 KENNISMAKING Als u aan iemand wordt voorgesteld, kunt u antwoorden met: > Aangename kennis > Ek is bly u te ontmoet > Goed om u te ontmoet > Bly te kenne De Afrikaners hechten in het algemeen erg aan beleefdheden. Als u iemand ontmoet of opbelt, vraagt u eerst hoe het met hem/haar gaat. Het is niet beleefd om met de deur in huis te vallen. Ook is het gebruikelijk dat u in uw antwoord naar de welstand van de ander informeert. Op de vraag: Hoe gaan dit? antwoordt u: > Dit gaan goed. Dankie. En met u/jou? > Goed dankie. Self? > (Ek) kan nie kla nie. Self? 23

24 2 GROETEN Bij binnenkomst: goeie môre/middag môre/middag goeienaand naand Bij afscheid: tot siens dagsê nagsê lekker slaap goeie aand (verder) ta ta sien jou sien jou later sien jou weer tot weersiens goedemorgen/goedemiddag goeiemorgen/goeiemiddag goedenavond goedenavond tot ziens tot ziens welterusten slaap lekker nog een goede avond (verder) doei tot straks tot straks tot straks tot ziens Veel gebruikte wensen bij afscheid (of onder aan een brief): Alles van die beste Alles wat mooi is Goed gaan Lekker bly Lekker dag [vir jou] Mooi loop Mooi bly [In het Nederlands te vertalen met uitdrukkingen als: het allerbeste met je; het ga je goed; nog een prettige dag o.i.d.] 24

25 3 WENSEN gelukwensen condoleren Nieuwjaar Kerst > baie geluk/ veels geluk (met u verjaarsdag) > ons innige meegevoel/ simpatie/ deelneming > ons opregte meegevoel > gelukkige / voorspoedige Nuwe Jaar > geseënde Kersfees NB: De in Nederland gebruikelijke wens: Smakelijk eten / Eet smakelijk is niet zo ingeburgerd in Zuid-Afrika. Helemaal onbekend is de wens Wel bekome het u / Moge het u wel bekomen aan het einde van de maaltijd. Wel is het gebruikelijk om tijdens of na de maaltijd uw gastvrouw te bedanken en te complimenteren: Baie dankie. Die kos was baie lekker/ Dit was baie lekker. In veel Afrikaanssprekende gezinnen is het nog gebruikelijk de maaltijd te beginnen met (een hardop uitgesproken) gebed. Ook veel officiële samenkomsten worden geopend met bijbellezing en gebed. 4 VERONTSCHULDIGEN De uitdrukking Verskoon my asseblief (met variaties als: Verskoon my; Sal u my asseblief verskoon), klinkt vreemd in Nederlandse oren. In het Afrikaans is het echter een veel voorkomende frase. U gebruikt deze uitdrukking om u te verontschuldigen. Sal u my 'n oomblikkie verskoon, asseblief? (Wilt u mij even excuseren?) Verskoon my asseblief, kan ek verby kom? (Mag ik er even langs?) Verskoon asseblief sy swak gedrag (Neem hem zijn slecht gedrag alstublief niet kwalijk) 25

26 Een verskoning is een reden die iemand geeft waarom hij iets gedaan heeft, of niet gedaan heeft. Allerlei verskonings maak vir jou foute (Allerlei verontschuldigingen, excuses hebben) Twee andere in dit verband veel gebruikte uitdrukkingen zijn: ekskuus/ ekskuus tog (pardon; neemt u mij niet kwalijk) jammer (het spijt mij; sorry) Voorbeelden: Ekskuus tog, meneer. Waar is die poskantoor? (Pardon, meneer. Weet u waar het postkantoor is?) O, ekskuus tog! Ek is baie jammer! (Neemt u mij niet kwalijk. Het spijt mij erg) Jammer om te pla! (Het spijt mij om u lastig te vallen!) 5 HET GEBRUIK VAN 'DANKIE' EN 'ASSEBLIEF' Het gebruik van (baie) dankie en asseblief verdient enige toelichting. Beide worden als het Engelse thank you en please gebruikt. 5.1 Let op het gebruik van dankie in de volgende voorbeelden: Is u lus vir 'n koppie tee? (Heeft u zin in een kopje thee?) U wilt thee en antwoordt: > Dankie > Ja, dankie > Ja, asseblief (Ned.: Ja, graag) U wilt geen thee en zegt: > Nee, dankie (Ned.: Nee, dank u wel) Alleen dankie betekent in tegenstelling met het Nederlandse gebruik dat u wél thee wilt. Om verwarring te voorkomen kunt u dus beter antwoorden met Ja, dankie als u thee wilt of Nee, dankie als u geen thee 26

27 wilt. Als u iets accepteert, kunt u ook antwoorden met: > Dankie, dit sal lekker wees (Ja, heerlijk) > Dankie, dit sal gaaf wees (Ja, graag) 5.2 Asseblief wordt uitsluitend gebruikt bij een verzoek in de letterlijke betekenis van: als het u belieft. Het is dus niet geheel gelijk aan het Nederlandse gebruik van het woord alstublieft. Voorbeelden: Sal jy my asseblief help? (Wil je mij (alstublieft) helpen?) Kan ek asseblief u paspoort sien? (Mag ik even ) Kan ek vir jou 'n koppie tee maak? > Ja, asseblief (ja, graag) Alstublief als beleefdheidsformule bij het aanreiken, resp. aanvaarden van iets b.v. "Alstublief, hier is uw koffie", wordt niet in het Afrikaans gebruikt. U zegt dan b.v.: Hier is u koffie. Of u zegt, als u iemand b.v een koekje aanbiedt: Kry vir jou ('n koekie). Goed om te weten: De afkorting a.u.b. of s.v.p. bestaat niet in het Afrikaans. Daar gebruikt men de afkorting: asb. Als iemand u bedankt voor bewezen diensten, zegt u b.v.: Dis 'n plesier! / Plesier! (Graag gedaan!). Of: Jy is welkom (Vgl. Engelse You are welcome) Jy is welkom! wordt ook gebruikt voor: Ga uw gang. 27

28 6 KOFFIE- EN THEEDRINKEN Nederlanders staan bekend als koffiedrinkers. In Zuid-Afrika kent men niet zo'n sterke koffietraditie. Er wordt in het algemeen meer thee gedronken. Het is dan ook opvallend dat de tijd rond uur 's morgens, die in Nederland bekend staat als 'koffietijd', in Zuid-Afrika teetyd genoemd wordt. De thee (vaak de in Zuid-Afrika zelf verbouwde rooibostee of bossiestee) wordt meestal vrij sterk en met melk en soms ook met kookwater (heet water) geserveerd. Op andere tijden wordt er wel koffie gedronken. Volgens oude 'Boere', plattelandse, traditie begint de dag met koffie en boerebeskuit. (Een bijnaam voor koffie is dan ook boeretroos). In de meeste hotels zal aan u gevraagd worden of u 's morgens gewekt wil worden met koffie of thee. Ook om uur wordt gewoonlijk koffie gedronken. De meer Engels georiënteerde Zuid-Afrikaners zullen echter om uur 'high tea' gebruiken. Bij een speciale gelegenheid, zoals b.v. met een verjaardag of wanneer er bezoek komt, dekt de gastvrouw de tafel voor het thee- of koffiedrinken en worden de gasten aan tafel genodigd. De tafel staat dan vol met allerlei lekkere eetgoedjies. Bij de thee worden lichtere verversings aangeboden, zoals soetkoekies, skons, koeksisters, toebroodjies en allerhande soet en sout eetgoed. Bij de koffie worden 'zwaardere' koeken en cakes gegeten. Een gunsteling (favoriet) is bijvoorbeeld: sjokoladekoek, vrugtekoek, piesangbrood (bananenkoek), wortelkoek of konfyttertjies (gebakjes met vruchtenjam). De gast mag op zijn koekbordjie van alles net zoveel opscheppen als hij wil (dus niet slechts één koekje of één gebakje, zoals in Nederland!). Helaas is de kwaliteit van de koffie naar Nederlandse smaak maar matig. Er wordt veel poeierkoffie of kitskoffie (oploskoffie) gebruikt en 28

29 minder moerkoffie (koffie van koffiebonen). Gelukkig kan men in steeds meer restaurants filterkoffie bestellen! Koffieroom is onbekend in Zuid-Afrika. In plaats daarvan wordt warme of koude melk gebruikt. Het getuigt van goede manieren als een man (met name de jongste man in het gezelschap), het skinkbord (dienblad) met de kopjes thee of koffie en de suiker en melk van de gastvrouw overneemt en de gasten één voor één bedient, beginnend bij de oudste dames. De gasten nemen zelf hun kopje van het dienblad en doen dan suiker en melk in hun kopje naar eigen smaak. De één houdt immers van flou (slappe) koffie of thee, de ander niet. Een Zuid-Afrikaanse gastvrouw/ -heer zal u dus nooit vragen: "Hoe gebruikt u de koffie?" en vervolgens uw koffie kant en klaar voor u zetten, zoals in Nederland meestal gebeurt. 7 TELEFOONGESPREK Het algemeen gebruikte woord voor telefoneren is bel, skakel, iemand 'n luitjie gee of 'n oproep maak. Het woord telefoon wordt op z'n Engels uitgesproken als <télefoon>. Bij het beantwoorden van de telefoon kan men in het Afrikaans zeggen: [Goeie môre.] [Dis] Mevrou/ Meneer wat praat of men geeft zijn telefoonnummer of men zegt kortweg: Hello. Een draagbare telefoon wordt een sellulêre telefoon of selfoon genoemd. Soms staat achter een telefoonnummer: Uitbr. 23, X 23 of Ext. 23. Hiermee wordt toestelnummer 23 aangeduid. Telefoonkaarten voor een telefooncel zijn te koop bij het postkantoor. 29