Ambulante hulp vanuit het Centrum voor Jeugd en gezin. Methodiekbeschrijving CJG4kracht.

Transcriptie

1 Ambulante hulp vanuit het Centrum voor Jeugd en gezin Methodiekbeschrijving CJG4kracht

2 Voorwoord Colofon Uitgave Gemeente Apeldoorn, Centrum voor Jeugd en Gezin Apeldoorn Auteurs drs. Saskia Blom Schakel, CJG Apeldoorn en drs. Bert Prinsen, de Opvoedzaak Adviseur prof. Jo Hermanns, H&S Consult Vormgeving Vormvisie BNO Apeldoorn Drukwerk Drukmotief, Apeldoorn Bestellen Deze publicatie is te downloaden op November CJG Apeldoorn Alles uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enige andere wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming mits de bron zorgvuldig wordt vermeld. Ouders en kinderen met opvoed- en opgroeiproblemen willen zo snel mogelijk worden geholpen. Helaas blijkt het in de praktijk moeilijk om die wens te honoreren. Apeldoorn wil daar verandering in brengen. In 2010 heeft Apeldoorn besloten om mee te doen met de pilots ambulante hulpverlening zonder indicatie. In dat kader is, vooruitlopend op de toekomstige decentralisatie van de jeugdzorg en met medewerking van vele betrokkenen, de pilot CJG4kracht tot stand gekomen. Vanaf september 2011 is geëxperimenteerd met het realiseren van door lopende trajecten voor ondersteuning en hulp, zonder dat jeugd en opvoeders daarbij lang hoefden te wachten op een (vaak vertragend) indicatietraject. In de pilot is gewerkt vanuit een nieuwe visie op jeugdzorg. Uitgangspunt daarbij is om de kracht van opvoeders en hun netwerk te mobiliseren, zo weinig mogelijk hulpverleners bij het gezin te betrekken en systeem- en resultaatgericht te werken. Om deze nieuwe werkwijze en de resultaten van de Apeldoornse pilot vast te leggen en te kunnen uitrollen, heeft de gemeente Apeldoorn opdracht gegeven tot een methodiekbeschrijving. De publicatie die hier voor u ligt is het boeiende resultaat van een jaar geïnspireerd samen werken op alle niveaus met de inzet van velen: de opvoeders die hun vraag kenbaar maakten en regie voerden op hun eigen ondersteuningsplan, de hulpverleners die vanuit een ander kader durfden te denken, te doen én te laten, en vele anderen die deze pilot mogelijk maakten. De resultaten van de pilot CJG4kracht zijn veelbelovend en geven vertrouwen voor de grote uitdaging die op gemeenten afkomt. Ik heb respect voor de manier waarop ouders en profes sionals hebben bijgedragen aan deze nieuwe manier van werken, al realiseer ik me dat er nog verdere verbeteringen mogelijk zijn. De decentralisatie van de jeugdzorg is een omvangrijke operatie waarbij transitie pas een meerwaarde heeft als tegelijkertijd sprake is van transformatie. Deze pilot is een mooi begin en voorbeeld van beiden. Paul Blokhuis Wethouder jeugd CJG4kracht 3

3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 Inleiding 9 1. Het doel en de inhoudelijke visie van de pilot CJG4kracht Het beleidsmatige kader van de pilot: jeugdbeleid en transitie van de jeugdzorg Jeugdzorgbeleid: van CJG tot jeugdzorg De Gelderse provinciale opdracht Het jeugdbeleid van de gemeente Apeldoorn Samenwerking is het devies: de partners in de pilot De deelnemende partners De samenwerking Monitoring, registratie, dossiervorming en evaluatie Bouwen aan de gezamenlijke methodische aanpak De start Aanpak en methodiek van de pilot CJG4kracht Doel en doelgroep van CJG4kracht Van aanmelding tot zorgtoewijzing Zorgtoewijzing: beslissen over hulp en zorg Het werkproces Het CJG4kracht gezinsplan Acties en interventies Afronding van de hulp Resultaten CJG4kracht Aanmeldingen Besluiten over hulp Samenstelling gezinnen Contra-indicaties Doorlooptijd Gemiddelde duur hulpverlening Veiligheid van het kind Consulatatie Evaluatie Klanten-evaluatie Werkzame factoren en aandachtspunten Evaluatie in het CJG4kracht-kernteam Evaluatie in het CJG4kracht-team van ambulante begeleiders Evaluatie in de stuurgroep Conclusies: wat heeft CJG4kracht opgeleverd? Voorwaarden bij de uitvoering Competenties van de ambulant begeleider Training en coaching van de uitvoerders Inspirerend management en stimulerend beleid Theoretische onderbouwing De onderliggende probleemanalyse De verantwoording van de doelen en de methodiek Bronnen en literatuur Over de auteurs 68 Bijlagen Aanmeldformulier CJG4kracht CJG4kracht gezinsplan CFRA Evaluatie formulier Model van risicofactoren en beschermende factoren Taken kernteam 81 Samenvatting Durven vertrouwen op eigen kunnen, dat zijn de sleutelwoorden van de methodiek CJG4kracht. Deze sleutelwoorden hebben alle betrokkenen inhoudelijk geïnspireerd, niet alleen de gezinnen, maar ook de ambulant begeleiders, de projectleiders, bestuurders en de gemeente. Minder specialistisch en meer Generalistisch oplossingsgericht gezinnen begeleiden. Zo snel, zo kort als mogelijk en zo lang als nodig, met een uitgebreide professionele bagage aan competenties en methoden is de kenmerkende werkwijze van CJG4kracht. Aanleiding Aanleiding voor de nieuwe werkwijze is de komende stelselwijziging van de jeugdzorg, de veranderende positie van ouders en jeugdigen als cliënten van zorg en de voortschrijdende professionalisering in de zorg voor jeugdigen. Expliciet zijn de volgende uitgangspunten in de pilot van toepassing: Community-based werken is de meest effectieve aanpak van opvoed- en opgroeiproblemen in gezinnen (Hermanns, 2009). Hierbij worden de oplossingen voor vragen van het gezin gezocht in de directe leefomgeving van het gezin, in de familie, in de buurt en op school. Het is mogelijk en wenselijk het stijgend beroep op jeugdzorg in te dammen door vroegtijdig hulp te bieden. De vertraging die uitgaat van indicaties is op te heffen, door een juiste inschatting van wat nodig is aan ondersteuning en hulp in het CJG op basis van een dialoog tussen ouder en de hulpverlener (G32, G4). Flexibel inspelen op de vraag vergroot de participatie van gezinnen, stimuleert de betrokken heid en motivatie en verhoogt uiteindelijk de effectiviteit van de ondersteuning en hulp (van Yperen, 2010). In alle gevallen is het nodig de veiligheid van het kind te waarborgen. Grotere samenhang tussen verschillende sectoren in de jeugdzorg verhoogt de kwaliteit van de hulpverlening. Stel vertrouwen in goed toegeruste professionals met voldoende handelingsruimte. Doel Het doel van CJG4kracht is om elk gezin dan wel elk kind de informatie, ondersteuning of hulp te bieden. Hulp die nodig is om zijn of haar vragen en/of problemen met opgroeien en opvoeden op te lossen dan wel hanteerbaar te maken en te houden en het gewone leven daardoor te herstellen. Deze vrijwillige hulp aan huis voor gezinnen met kinderen in de leeftijd van 0 tot 23 jaar is snel en effectief toegankelijk vanuit het CJG waardoor stagnerende en intensievere opgroei- en opvoedproblemen snel aangepakt worden. 4 CJG4kracht CJG4kracht 5

4 CJG4kracht CJG4kracht is een vorm van ambulante hulp thuis voor gezinnen met vragen op meerdere levensgebieden. Deze pilot is van september 2011 tot juli 2012 in Apeldoorn ontwikkeld door professionals uit elf verschillende instellingen onder leiding van het CJG en voltrok zich in het kader van de voorbereiding op de transitie van de jeugdzorg in de provincie Gelderland. Het wil een antwoord zijn op versnipperde zorgverlening met teveel zorgverleners in het gezin en verschillende financiering. Onder regie van de gemeente Apeldoorn stuurde een projectteam de pilot aan. De ondersteuning en hulp vanuit CJG4kracht wordt dichtbij, zo vroeg, zo kort, zo licht als mogelijk en zo lang als nodig geboden aan gezinnen met vragen op meerdere levensgebieden. Dit vindt zoveel mogelijk plaats met enerzijds inzet van het sociale netwerk van het gezin en anderzijds met bij voorkeur één generalistisch werkende gezinsbegeleider. Tegelijk is een aantal van de huidige toegangstaken van Bureau Jeugdzorg geleidelijk overgebracht naar het CJG en is een efficiënte werkwijze van zorgtoewijzing ontwikkeld. Werkwijze De kern van het werkproces van CJG4kracht, als een vorm van wraparound care, ligt in de werkwijze volgens de formule van het CJG4kracht gezinsplan waarbij het gezin de regie over zijn eigen hulp voert met ondersteuning van de ambulante begeleider bij al zijn vragen. Het CJG4kracht gezinsplan is voor het gezin een middel om voortdurend scherp te blijven op de na te streven doelen en voor de ambulant begeleiders een hulpmiddel om samen te werken met gezinnen waarbij meerdere instanties betrokken zijn. De bepalende kenmerken van CJG4kracht zijn: De regierol en de eigen kracht van het gezin. De vrijwilligheid van de hulp. De systeem- en handelingsgerichtheid van de ambulant begeleider. Hulp in eigen omgeving op meerdere levensgebieden zo licht, snel, kort en vroeg als mogelijk. De flexibele aanpak per gezin: Wrap around met gebruik van het CJG4kracht gezinsplan. Aanmeldingen Van de 100 aanmeldingen (september 2011 juli 2012) kreeg: 23% lichtere hulp namelijk vanuit het CJG (de zogenaamde voorliggende voorziening als bijvoorbeeld Home-Start, Opvoedsteunpunt, JGZ, Eigen Kracht Conferentie etc.). 22% praktische gezinsondersteuning en video-hometraining. 43% ambulante hulpverlening (voorheen op indicatie). 10% werd bestaande indicatie uitgevoerd door BJZ (geëxcludeerd van de pilot). 2% betrof gedwongen hulpverlening bijvoorbeeld OTS (geëxcludeerd van de pilot). De ambulant hulpverleners hebben 8 tot 28 uur per week beschikbaar voor de pilot. De caseload varieert van 2 tot 8 gezinnen per week. Tevredenheid Gezinnen in Apeldoorn en omgeving die het afgelopen jaar thuis hulp kregen volgens de aanpak van CJG4kracht, gaven die hulp het rapportcijfer 8.5 en de ervaren hulp van de ambulante begeleider een 8.8. Die cijfers zijn illustratief voor het positieve resultaat dat met CJG4kracht is geboekt. Snelle, krachtige ambulante hulp thuis volgens CJG4kracht helpt gezinnen hun problemen zelf onder de knie te krijgen. Gezinnen houden zelf de regie over de hulp, waar mogelijk en gewenst met steun vanuit hun directe omgeving. Ze bepalen zelf de doelen waar aan gewerkt wordt en het tempo, maar krijgen die hulp wel snel, zo kort als mogelijk en zo lang als nodig. Met eerdere, brede generalistische hulpverlening thuis zijn veel gezinnen beter af, wat bijdraagt aan de inperking van de toestroom naar de meer gespecialiseerde zorg. CJG4kracht werkt positief voor gezinnen! Resultaten De pilot heeft op meerdere fronten een verbetering opgeleverd voor gezinnen: 1. De hulp start binnen 7-10 dagen na aanmelding en de hulp duurt kort: gemiddeld 4 maanden. 2. Het gezin heeft zelf de regie middels het CJG4kracht gezinsplan met ondersteuning van één gezinsbegeleider voor alle problemen. 3. De hulp lijkt effectief en wordt hoog gewaardeerd door gezinnen. 4. De hulp lijkt passender doordat ze vraag gestuurd is en niet aanbod gestuurd. Wat betreft organisatorische aspecten is ervaring opgedaan met: 1. Een slagvaardig expertiseteam voor zorgtoewijzing vanuit het CJG (Orthopedagoog Generalist CJG en BJZ stafmedewerker), waarbij gebruik gemaakt wordt van bestaande ervaring en expertise. 2. Een eerste stap naar ontschotting van hulp: 14 ambulant begeleiders werken vanuit de geïndiceerde Jeugdzorg, Licht Verstandelijk Beperkten (LVB), Geestelijk Gezondheidszorg (GGZ), Praktische gezinsondersteuning (PGO)en verslavingszorg samen in één team. 3. De participatie in de pilot van ambulant begeleiders van elf instellingen heeft een kruis bestuiving en vermeerdering van kennis en kunde voor de gezinsbegeleiders opgeleverd, die direct ten goede is gekomen aan gezinnen. 4. Ambulante begeleiders werken en ontvangen werkbegeleiding vanuit het CJG zodat inzet terug naar lichtere hulp dichtbij is. Verder heeft CJG4kracht een aanzet gegeven in een professionele cultuuromslag doordat: 1. Ambulante begeleiders generalistisch werken vanuit een breed scala aan compe ten ties en interventies aan vragen op meerdere levensgebieden in plaats van specifiek op één levensgebied. 2. De ambulante begeleider is zowel ondersteuner als zorgcoördinator waar ouders dat zelf (tijdelijk) niet kunnen. 6 CJG4kracht CJG4kracht 7

5 Inleiding 3. Ambulante begeleiders doen ervaring op met zelfmanagement van gezinnen met behulp van het CJG4kracht gezinsplan. 4. De ambulant begeleiders werken met de CFRA (California Family Risk Assessment, J. Hermanns) als hulpmiddel om de veiligheid van het gezinssysteem in te schatten en te waarborgen. Op 1 juli 2012 is de pilot officieel beëindigd, waarna de gemeente en de stuurgroep CJG4kracht hebben besloten CJG4kracht verder te borgen en door te ontwikkelen in de regio. De beoogde transitie van de jeugdzorg voor jeugdigen lijkt hiermee succesvol in gang gezet en de beoogde transformatie lijkt een kansrijke invulling te kunnen krijgen met CJG4kracht. Ook in Apeldoorn werken gemeente en instellingen keihard aan de verbetering van de zorg voor jeugdigen, beter afgestemd op de behoeften van gezinnen, met effectieve community based interventies appellerend aan de eigen krachten en het sociale netwerk van gezinnen. Dat gebeurt in het licht van de transitie van de jeugdzorg, die de komende jaren verstrekkende gevolgen gaat hebben. In het streven gezinnen en jeugdigen met vragen op meerdere levensgebieden beter van dienst te zijn, meer aan te spreken op hun eigen krachten, verantwoordelijkheden en potenties en een begin te maken met het indammen van de toestroom naar de gespecialiseerde jeugdzorg, is de gemeente Apeldoorn samen met elf instellingen de pilot CJG4kracht gestart. Gedurende een jaar zijn 100 gezinnen geholpen met deze gezamenlijk, nieuw ontwikkelde vorm van wraparound care. Dit is het verslag van die pilot CJG4kracht, die van september 2011 tot en met juni 2012 is uitgevoerd in en vanuit het Centrum voor Jeugd en Gezin in Apeldoorn. Het resultaat van deze pilot is, naast de hulp aan 100 gezinnen, een methodiek-handleiding, waarmee CJG4kracht breder geïmplementeerd kan worden in Apeldoorn en bruikbaar wordt gemaakt voor andere regio s in Gelderland en daarbuiten. Opdracht tot de pilot Het Platform jeugdbeleid-jeugdzorg Oost Veluwe onder voorzitterschap van wethouder P. Blokhuis heeft opdracht gegeven voor de pilot CJG4kracht Apeldoorn. De opdracht luidt om de vrijwillige hulp aan huis voor gezinnen zo snel en zo effectief mogelijk toegankelijk te maken vanuit het CJG. Deze pilot richt zich op de vrijwillige tak van jeugdhulp aan huis. De opdracht is om één doorgaande lijn van hulp te creëren voor jeugd en gezin waar het gaat om het inzetten van (de tot nu toe nog) geïndiceerde hulp aan huis. Resultaat is dat het gezin de informatie, ondersteuning en hulp krijgt die nodig is. Uitgangspunt is dat deze ondersteuning en hulp zo dichtbij, zo vroeg, zo licht, zo kort mogelijk en zo lang als nodig worden geboden. Dit vindt zoveel mogelijk plaats met inzet van het sociale netwerk van het gezin. Leeswijzer Deze publicatie bestaat uit twee delen. Deel 1 (hoofdstukken 1, 2 en 3) beschrijft de beleids matige context van het jeugd(zorg)beleid en de visie en kaders van het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) in Apeldoorn. In deel 2 (hoofdstukken 4 tot en met 7) stellen we de methodiekhandleiding van CJG4kracht vast. Daarin vinden professionals, die hulp bieden aan gezinnen met vragen op meerdere levensgebieden, een handleiding hoe met CJG4kracht te werk te gaan. Managers treffen in dit deel de belangrijkste voorwaarden voor een succesvolle implementatie van CJG4kracht in hun regio. Ten slotte worden de theoretische kaders en bouwstenen beschreven van CJG4kracht. 8 CJG4kracht CJG4kracht 9

6 1 Het doel en de inhoudelijke visie van de pilot CJG4kracht Dankwoord De pilot CJG4kracht is een samenwerkingstraject van vele partijen. Voor ieders bijdrage, creativiteit, inzet en enthousiasmerende inspiratie willen we de ambulante begeleiders bedanken; Marian Altena, Treidy Bosch, Jos Bouwmeester, Mieke Dekker, Deborah Duitman, Linda Cornelissen, Gitte van t Erve, Marleen Francke, Hester van de Hoeve, Jacqueline ten Kate, Jolanda Klopman, Yvonne Otten, Annelies Roerdink, Wim van de Schreur, Betty Wolters en de leden van het kernteam Anita van Bussel en Terry Brouwer. Managers van instellingen als de leden van de stuurgroep voor de stuwende kracht, die zij meer dan een jaar aan dit project hebben gegeven; Marleen Ratelband, Theo Dhuyvetter, Jannie Jonkers, Bert van Leer, John Goessens, Rijk Smelter, Monique Stienstra, Marian Denkers, Severien van de Wal en Daphne Braaksma. Voor hun stimulerende feedback en medewerking zijn we prof. Jo Hermanns en de collega s van CJG Apeldoorn bijzonder erkentelijk. Iris Harskamp namens de provincie Gelderland en de gemeente Apeldoorn in de personen van wethouder Paul Blokhuis en Monique te Wierik danken we voor het mogelijk maken van de pilot en het in ons gestelde vertrouwen. We spreken de wens uit, dat we met deze publicatie over CJG4kracht kunnen bijdragen aan een effectiever CJG en aan een teruglopend beroep op gespecialiseerde jeugdzorg, die nog meer dan voorheen het gezin ouders en kinderen centraal stelt en de altijd aanwezige krachten in en om gezinnen optimaal benut en ondersteunt. Het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) in Apeldoorn ontwikkelt zich als eerstelijnscentrum en is de ruggengraat en het schakelpunt van de zorg voor jeugd en gezin. Het CJG: voor alle vragen over opgroeien en opvoeden. Opvoeders en beroepsoefenaren kunnen er terecht voor advies, begeleiding en hulp vanaf het begin van de zwangerschap tot aan het moment dat een kind volwassen is. Als netwerkorganisatie zijn Bureau Jeugdzorg, GGD Gelre-IJssel, Maatschappelijke Dienstverlening Veluwe, MEE Veluwe, Vérian en Wisselwerk kernpartners van het CJG en werken samen vanuit vier locaties in de vier stadsdelen in Apeldoorn. In 2015 wordt het CJG de integrale frontoffice voor de gehele jeugdzorg. Dat brengt het CJG in de positie om te gaan dienen als vraagbaak en de front office voor alle opvoedhulp en opgroei hulp in de gemeente. In afwachting van de overheveling van taken naar de gemeenten (provinciale jeugdzorg, jeugd-lvg, jeugd-ggz, AWBZ, jeugdbescherming en jeugdreclassering) kiest de gemeente Apeldoorn proactief voor de pilot CJG4kracht. Doel is om de vrijwillige hulp aan huis voor gezinnen zo snel en zo effectief mogelijk toegankelijk te maken vanuit het CJG. Doel van de pilot Het doel van de pilot CJG4kracht is om de vrijwillige hulp aan huis voor gezinnen met meerdere vragen op meerdere levensgebieden zo snel en zo effectief mogelijk toegankelijk te maken vanuit het CJG, zodat elk gezin dan wel elk kind de informatie, ondersteuning, hulp krijgt, die nodig is om zijn of haar vragen op te lossen dan wel hanteerbaar te maken en te houden en het gewone leven daardoor weer hersteld is. De bedoeling is tijdens de pilot 100 gezinnen met deze snelle thuishulp van dienst te zijn. Een belangrijk voordeel van deze pilot is dat het mogelijk is om bij stagnerende of intensievere opgroei- en opvoedproblemen snel hulp aan huis te bieden. Verwachte neveneffecten zijn dat de kwaliteit van de 1e lijn wordt vergroot (deskundigheidsbevordering) en dat de instroom in de zwaardere vormen van jeugdzorg vermindert doordat de geboden hulp sneller, passender en effectiever is. Inhoudelijke visie en uitgangspunten van het Centrum voor Jeugd en Gezin Apeldoorn De pedagogische visie van het CJG te Apeldoorn dient als fundament voor de pilot (zie: De kern daarvan is: Opvoeden is een natuurlijk, vanzelfsprekend en dynamisch proces waarbij ouders en kinderen elkaar beïnvloeden en ouders elkaar ook ondersteunen. Ouders zijn primair verantwoordelijk en hebben, daar waar de opvoeding bij hen vragen oproept, recht op steun bij de opvoeding. Ouders bepalen vanuit de eigen (gezins)cultuur de waarden en normen, die zij willen overdragen. Opvoeden is essentieel voor de ontwikkeling van kinderen en draagt bij aan een gezonde samenleving. Opvoeden gebeurt overal waar kinderen zich bevinden bijvoorbeeld op het dagverblijf, op school, op straat, op muziek/sport/ of andere clubs. 10 CJG4kracht CJG4kracht 11

7 2 Het beleidsmatige kader van de pilot: jeugdbeleid en transitie van de jeugdzorg Om ouders in die opvoeding te ondersteunen richt het CJG zich op het gezin in zijn leefomgeving, waarbij samenwerking met de opvoeders uitgangspunt is. De ondersteuning en hulp gaat uit van de kracht en het zelf oplossend vermogen van ouders en is outreachend, vraaggericht, vindplaatsgericht, preventief en sluit aan bij ontwikkelingsfasen van kinderen. De ondersteuning is gedifferentieerd naar doelgroep en problematiek en kent een breed spectrum aan functies: voorlichting en informatie, signalering en toeleiding, praktische en sociale steun, hulp en advies, en coördinatie van zorg. De ondersteuning en hulp gaat uit van het zo zo zo zo principe (zo snel, zo licht, zo kort en zo dichtbij mogelijk) en stimuleert de betrokkenheid van ouders, doelgroepen, zelfhulpgroepen, vrijwilligers en stimuleert ouders om elkaar te ondersteunen. Ze is gebaseerd op richtlijnen, protocollen en uitgangspunten, onderbouwd door wetenschappelijk onderzoek en bedient zich van kwaliteitsinstrumenten, is practise based en gebruikt waar mogelijk bewezen effectieve interventies (evidence based), optimaal afgestemd op de omvang van de problematiek en de beschikbare middelen. De ondersteuning en hulp wordt geboden door professionals en/of vrijwilligers die beschikken over de vereiste competenties en/of ervaring en wordt ook ingezet wanneer andere hulpverlening nog even op zich laat wachten. CJG-professionals gaan op grond van de volgende uitgangspunten te werk: Ze gaan uit van de eigen kracht van gezinnen, werken samen met ouders en met andere opvoeders in de directe leefomgeving van kinderen en activeren altijd het sociale netwerk. Ze helpen elkaar om doelgericht activiteiten uit te voeren, die leiden tot een dekkend aanbod, gericht op informatie, advies en hulp. Ze staan open voor de expertise van collega s van andere disciplines en maken hier effectief gebruik van. De professionals in het CJG rapporteren op transparante wijze aan collega s over ouders en kinderen, omtrent gezondheid, ontwikkeling, opgroei- en opvoedingssituaties van kinderen. Ze bejegenen elkaar op een respectvolle manier en met wederzijds vertrouwen. Ze weten dat iedere discipline binnen het CJG zijn specifieke werkwijze, beroepscode, richtlijnen en protocollen heeft en vanuit verschillende invalshoeken opereert (preventief, sociaal, medisch, pedagogisch). Elke professional levert een bijdrage aan het overbruggen van deze verschillende culturen en invalshoeken. Als er meerdere professionals in het CJG of daarbuiten betrokken zijn bij een gezin geldt: Eén gezin, één plan, waarbij een coördinator van zorg wordt aangewezen. De coördinatie richt zich op het vast stellen van het plan, de uitvoering daarvan en de wijze van samen werking tussen de professionals. Continuïteit van ondersteuning, liefst door één professional, wordt nagestreefd. De professionals in het CJG kennen de grenzen van de eigen deskundigheid en schakelen zo nodig andere en/of specialistische hulp in. Het beleidsmatige en inhoudelijke kader van de pilot wordt gevormd door drie gelijktijdige beleidsbewegingen: a. De bestuurlijke en wettelijke transitie van de jeugdzorg. b. De professionele transformatie van de jeugdzorg. c. De herijking van het gemeentelijk jeugdbeleid. We schetsen de kern van deze drie bewegingen aan de hand van de nationale, de Gelderse provinciale en de gemeentelijke beleidsinvloed op deze pilot in Apeldoorn. 2.1 Jeugdzorgbeleid: van CJG tot jeugdzorg Met de meeste kinderen en jongeren gaat het goed. Met een aantal van hen niet. Het aantal jongeren of opvoeders dat een beroep doet op de jeugdzorg stijgt al jaren (van Yperen en van Woudenberg, 2011). De jeugdsector is echter versnipperd. De verantwoordelijkheden zijn verdeeld over een groot aantal partijen en er zijn te veel uiteenlopende financieringsstromen. Er is weinig oog voor wat alle jeugdigen nodig hebben en welk voordeel preventie en vroegtijdig ingrijpen kunnen hebben. Je zou kunnen zeggen: Het resultaat is een onbeheersbaar stelsel, zowel financieel als in de planning van de benodigde zorg. Dit biedt geen fundament waarop de jeugdsector kan bouwen (van Yperen en van Woudenberg, 2011; VNG, 2010). Om deze problemen samenhangend aan te pakken, is het beleid erop gericht de gehele jeugdzorg onder de gemeentelijke regie te brengen. Het regeerakkoord van het Kabinet Rutte stelt dat alle taken op het gebied van jeugdzorg tot 2016 gefaseerd overgaan naar de gemeenten. Er komt één financieringssysteem voor de preventie, vroeghulp en alle vormen van gespecialiseerde jeugdzorg. Het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) wordt de front office voor deze jeugdzorg. De betrokken overheden hebben in het Bestuursakkoord de lijn van het kabinet bekrachtigd 1. Het conceptwetsvoorstel daartoe is inmiddels geformuleerd (VWS, 2012). Gevolg: de jeugdsector gaat ingrijpend verbouwen. De transitie verlegt niet alleen de financieringsstromen en bestuurlijke verantwoordelijk heden, maar is ook inhoudelijk. Men spreekt ook wel van een transformatie, zoals duidelijk wordt uit de VNG-nota Opvoeden versterken en de brochure Pijlers voor nieuw jeugdbeleid van het Nederlands Jeugdinstituut (VNG, 2010; van Yperen en van Westering, 2010). Het nieuwe stelsel moet veel minder gaan over het recht op zorg en meer om de plicht tot goed opvoeden van kinderen en jongeren en de daaraan verbonden inzet van voorzieningen om die opvoeding in de eigen sociale context te versterken. 1 Bestuursakkoord Den Haag: Vereniging van Nederlandse Gemeenten, Interprovinciaal Overleg, Unie van Waterschappen en Rijk. 12 CJG4kracht CJG4kracht 13

8 De G32 willen de zorg voor jeugd in dat perspectief aansturen vanuit de volgende uitgangspunten: 1. Opvoeden versterken Hulp moet dichterbij de betrokkenen georganiseerd, waarbij ook het netwerk van familieleden, kennissen, buurtbewoners en vrijwilligers kan bijdragen aan het bereiken van duurzame oplossingen. Terug naar de opvoeding, ofwel het opvoeden versterken om jeugdigen veilig op te kunnen laten groeien. 2. Ondersteuning van beroepskrachten Goed toegeruste beroepskrachten zoals onderwijzers of leidsters in de kinderopvang kunnen problemen in een vroeg stadium herkennen en in samenspraak met de jeugdige, ouders en mogelijk andere betrokken professionals een adequate en gezinsgerichte inschatting maken van wat nodig is en jeugdigen en gezinnen sneller de best passende vorm van ondersteuning bieden. Dat vraagt het vertrouwen in de oordeelsvorming van beroepskrachten, ouders en kinderen te combineren met heldere afspraken over financiering, verantwoording en inhoudelijke richtlijnen. 3. Hulp zoveel mogelijk in de directe leefomgeving Hulp en ondersteuning moeten zoveel mogelijk community-based worden ingezet, dat wil zeggen in gezinnen, in scholen en in het publieke domein. Zo kan het beste worden aangesloten bij de leefomgeving van kind en gezin. Dat geldt ook voor specialistische vormen van zorg. Gemeenten moeten daarom alle vormen van zorg onder hun verantwoordelijkheid krijgen. 4. Samenhangend aanbod De decentralisatie van de zorg voor jeugd biedt gemeenten de mogelijkheid om hulp uit alle domeinen (alle vormen van zorg voor jeugd, veiligheid, welzijn, schuldhulpverlening en re-integratie) in samenhang in te zetten. 5. Subsidiariteit De G32 kiezen voor het subsidiariteitsbeginsel als leidend principe bij de transitie van de zorg voor jeugd: verantwoordelijkheden en budgetten worden in beginsel zo lokaal mogelijk, dat wil zeggen bij alle ook kleine gemeenten, belegd. Alleen lokaal is versterking van de directe leefomgeving van jeugdigen en gezinnen mogelijk. Doelstellingen van het nieuwe jeugdstelsel De twee hoofddoelen van het nieuwe wettelijke stelsel zijn (ministerie van VWS, 2011); eerder ondersteuning en zorg op maat en betere samenwerking rond gezinnen. De genoemde transitie en transformatie is geen doel op zichzelf, maar beoogd een groot aantal doelstellingen te realiseren, die allen bijdragen aan het gezond en veilig opgroeien van alle jeugdigen. Met als kerndoelen (van Yperen en van Woudenberg, 2011): Gezonde ontwikkeling: jeugdigen leren een levensstijl aan die gezond is. Participatie: de jeugdigen nemen binnen hun mogelijkheden deel aan onze samenleving. Burgerschap: jeugdigen ontwikkelen zich als verantwoordelijke burgers in onze rechtsorde. Veiligheid: de omgeving biedt een veilige, stimulerende context om in op te groeien. Om dat te kunnen realiseren, krijgen gebruikers de bepalende stem, zullen voorzieningen aan kwaliteit moeten winnen, krijgen professionals meer ruimte en verantwoordelijkheid, spelen de CJG s lokaal een centrale rol en komen gemeenten aan het stuur van de inrichting van het stelsel. Op de professionals en de voorzieningen in deze pilot zijn deze eisen zeker van toepassing. Naast deze inhoudelijke doelen, is de verwachting dat de jeugdzorg onder lokale regie goedkoper uitgevoerd kan worden. Op het beschikbare budget voor jeugdzorg moet uiteindelijk ruim tien procent worden bezuinigd. 2.2 De Gelderse provinciale opdracht De provincie Gelderland heeft in experimenteerruimte geboden voor vormen van ambulante jeugdzorg zonder indicatie van Bureau Jeugdzorg. In begin 2011 zijn de regio Noord-Veluwe en de regio Nijmegen met pilots gestart, die zich richten op het creëren van meer samenhang tussen de hulp- en zorgverlening vanuit het gemeentelijke voorliggend veld en de ambulante jeugdzorg die wordt geboden door jeugdzorgaanbieders. Op het moment van opstarten van de pilot had de politiek nog geen besluit genomen over het traject van de decentralisatie van de jeugdzorg van provincie naar gemeenten. De pilots moeten daarom worden gezien als initiatieven ter voorbereiding op de transitie van de jeugdzorg. Naast de formele pilots van de provincie is de pilot in Apeldoorn op eigen initiatief van betrokken organisaties en gemeente gerealiseerd, met goedkeuring van de provincie voor wat betreft de BJZindicatie achteraf. Met het Uitvoeringsprogramma Jeugd voor 2012 heeft de provincie onder de titel Pak t samen op onlangs de context daarvoor geschetst, waarbij de nadruk ligt op decentralisatie, preventie en nazorg. Uitgangspunten De Gelderse experimenten hebben een aantal gemeenschappelijke uitgangspunten, die ook van toepassing zijn op de pilot in Apeldoorn: Jeugdzorg zonder indicatie (in Apeldoorn indicatie achteraf). Jeugdzorg snel en dichtbij Samenwerking in gebiedsgebonden teams Grondige afstemming en samenwerking in complexe situaties Ambulante jeugdzorg onder zeggenschap van de gemeente De eerste evaluatie van de pilots in Nijmegen en de Noord Veluwe leert een aantal belangrijke lessen (Vermeer en Jonker, 2011). Om een rem te zetten op verwijzingen naar de gespecialiseerde jeugdzorg zijn een aantal factoren cruciaal, zoals een visie van de gemeente op de transformatie van de jeugdzorg en een goed werkend CJG. Verder is de kwaliteit van de zorgtoewijzing van belang evenals meetbare (SMART)- doelstellingen. De pilots in Nijmegen en Noord Veluwe leren dat de beschikbaarheid van competente en flexibele professionals van belang is die werken met effectieve methoden en instrumenten. Stimulerende en succesfactoren zijn: ruimte om te experimenteren, vertrouwen, 14 CJG4kracht CJG4kracht 15

9 aanmeld-, intake- en zorgroutes die met alle betrokkenen tot in detail goed worden gedeeld, de mate van deskundigheid in de voorliggende voorzieningen, scholing en intervisie, het gebruik van risicotaxatie-instrumenten, effectief projectmanagement, financiële prikkels om vroegtijdige en lichte hulp in te zetten en het maatschappelijk belang plaatsen boven het instellingsbelang. Belangrijke succesfactor is door de indicatie stelling weg te halen de doorloopsnelheid toeneemt en hulp sneller op gang komt. 2.3 Het jeugdbeleid van de gemeente Apeldoorn De inbedding voor de pilot ligt in het jeugdbeleid van de gemeente Apeldoorn. Dat beleid is nauw verbonden met het provinciale en het nationale jeugd(zorg-)beleid. Het is neergelegd in twee beleidsnota s, die op de pilot van invloed zijn: JUMP voor de periode en daarop voortbordurend de kadernota jeugdbeleid voor de periode vanaf De gemeente voert het jeugdbeleid vanuit het perspectief van de andere gemeente met beperkte kerntaken waar het gaat om de uitvoering van wettelijke taken, het garanderen van veiligheid en kwaliteit van de openbare ruimte en om zorg voor de meest kwetsbaren. Er wordt meer vertrouwd op de kracht van de samenleving. Dit vraagt om burgers die zelfredzaam zijn, hun eigen verantwoordelijkheid nemen, meedoen en hun steentje bijdragen aan de samenleving. Voor wie dat niet kan wordt een vangnet gecreëerd. Vanuit die ambitie en met als uitgangspunt, dat ouders zélf verantwoordelijk zijn voor de opvoeding van hun kinderen en dat zij waar nodig hun sociale netwerk erbij betrekken, zijn de volgende doelstellingen geformuleerd: Verschuiving van het zwaartepunt van individuele jeugdzorg naar collectieve preventie. Elk kind is in beeld. Jongeren weten op een positieve manier hun vrije tijd in te vullen. Apeldoorn is een veilige stad zonder overlast gevende en criminele jeugdgroepen. Taal is de basis van elke ontwikkeling. Talenten van jeugd en jongeren worden optimaal ontwikkeld. Deze doelstellingen leggen de accenten bij de uitvoering van de wettelijke taken (Wmo, Wpg) en bij de transitie van de jeugdzorg. In dat licht beoogt deze pilot bij te dragen aan de verschuiving van het zwaartepunt van individuele jeugdzorg naar meer preventie met de eerdere en snellere hulp die CJG4kracht gaat bieden. Hier is sprake van een vroegtijdige interventie voor gezinnen met vragen op meerdere levensgebieden die hulp en een steuntje in de rug nodig hebben. Dat draagt op zijn beurt weer bij aan het scheppen van betere condities voor de talentontwikkeling van zo veel mogelijk jeugdigen in Apeldoorn. De gemeente heeft afgelopen jaren veel geïnvesteerd in de infrastructuur van het zorgnetwerk (zoals buurtteam, sluitende buurtaanpak met sociaal teams, woonservicegebieden en het CJG). Daar waar het gaat om ouders met kinderen in de leeftijd van 0 tot 23 jaar versterken deze netwerken elkaar. De lokale infrastructuur is zo ingericht dat ingezet wordt op het versterken van het sociale netwerk van het gezin en op preventie in bijvoorbeeld buurtteams, onderwijs en het CJG. Het CJG maakt daarmee onderdeel uit van de preventieve infrastructuur en kan wanneer nodig ook hulp inzetten of toeleiden naar de juiste zorg. Bij zeer complexe en meervoudige vragen wordt samengewerkt met case - management vanuit het sociaal team. Het jeugdbeleid van de gemeente Apeldoorn kent 5 uitgangspunten Een toenemend beroep op de eigen kracht van ouders en jongeren. Vrijwillige inzet stimuleren. Wijkgericht werken. Sobere doelmatige uitvoering: sturen op kostprijs en overhead. Regie gemeente: sturing op hoofdlijnen. In het jeugdbeleid gaat het over de jeugd van 0 tot 24 jaar. De Apeldoornse jongeren van nu zijn het toekomstig kapitaal van de stad. De ambitie van het Apeldoorns jeugdbeleid is dat álle jeugd kan opgroeien in veiligheid en geborgenheid, voldoende kansen krijgt om zijn eigen talenten te ontwikkelen en gestimuleerd wordt tot sociaal en verantwoordelijk burgerschap. Iedereen doet mee... naar talent en vermogen. 16 CJG4kracht CJG4kracht 17

10 3 Samenwerking is het devies: de partners in de pilot De pilot CJG4kracht is een experimenteerproject van de gemeente Apeldoorn uitgevoerd door en in het kader van het CJG Apeldoorn. Dat betekent vanuit de netwerkorganisatie die het CJG is en met het oog op het doel van de pilot, dat betrokkenheid van en samenwerking tussen en met verschillende instellingen gewenst is. Die samenwerking is nodig op uitvoerend en op managementniveau. 3.1 De deelnemende partners Om 100 gezinnen eerder en sneller vrijwillige opvoedhulp thuis te bieden met CJG4kracht is meervoudige expertise nodig vanuit meerdere instellingen, die potentieel deze hulp kunnen bieden en aan de ontwikkeling van deze gezamenlijke werkwijze een steentje kunnen en willen bijdragen. Samenwerking is van groot belang vanuit het streven de hulp aan huis zodanig in te richten dat er geen schotten zijn in de hulp aan ouders en er minder overdrachtsmomenten en geen wachtlijsten meer bestaan. Daar is iedereen bij nodig. De elf partners staan in alfabetische volgorde: Bureau Jeugdzorg (toegang jeugdzorg, AMK, jeugdbescherming) GG Net (Jeugd-GGZ) s Heerenloo (zorg voor jeugdigen met een beperking) Leger des Heils (jeugdzorg en maatschappelijke dienstverlening) Lindenhout (jeugdzorg) Lijn 5 (jeugdzorg) Philadelphia (zorg voor jeugdigen met een beperking) RIWIS (welzijn en maatschappelijke dienstverlening) Stichting Gereformeerde Jeugdzorg Tactus (Verslavingszorg) Vérian (Praktische gezinsondersteuning PGO) 3.2 De samenwerking Om de aanpak, de werkwijze en de uitvoering van de pilot gestalte te geven is samenwerking noodzakelijk in de aansturing van de pilot, het managen van de pilot en in de uitvoering. Hierbij kan onderscheid gemaakt kan worden in de zorgtoewijzing vanuit het kernteam, de hulp in de gezinnen vanuit het ambulante team en in de inhoudelijk werkbegeleiding van de ambulant begeleiders vanuit het CJG. Aansturing in samenwerking De aansturing van de pilot gebeurt vanuit de gemeente Apeldoorn door maandelijkse afstemming tussen beleid en projectleiding en op hoofdlijnen indirect vanuit het Platform jeugdbeleid-jeugdzorg Oost Veluwe. De CJG-vakinhoudelijk manager (Orthopedagoog Generalist, supervisor) heeft de dagelijkse projectleiding en is verantwoordelijk voor de aansturing van de uitvoering, daarin geruggensteund door het kernteam en de gezamenlijke stuurgroep vanuit het management van de betrokken instellingen. 18 CJG4kracht CJG4kracht 19

11 Samenwerkend management van de pilot Samenwerken in de voorbereiding, de aanpak en de uitvoering gaat in deze pilot gelijk op met de implementatie van de werkwijze en de werkprocessen binnen elk van de instellingen. Mede met het oog op de toekomstige borging van CJG4kracht is het van wezenlijk belang van meet af aan gezamenlijk op te trekken in het managen van de pilot. Dit gebeurt in de stuurgroep CJG4kracht. Dit platform bestaat uit de gemeente, de managers van de elf deelnemende instellingen en de manager van Maatschappelijke Dienstverlening. Gezamenlijk bepaald het platvorm de koers, monitort de voortgang, evalueert de aanpak en stelt deze zo nodig bij. Van daaruit vindt de sturing binnen elke instelling plaats. Dit platform komt elk kwartaal bijeen. De kracht van dit platform is dat het nauw aansluit bij het CJG als netwerk en daarom een krachtige motor kan zijn voor het fundament tussen en binnen de instellingen, dat een dergelijke pilot vereist. Het kernteam: expertise vanuit CJG, BJZ en jeugdzorgaanbieder Het kernteam is een slagvaardig team dat is samengesteld uit drie disciplines te weten de orthopedagoog generalist van het CJG, de stafmedewerker van Bureau Jeugdzorg en de team-leidinggevende van Lindenhout. De orthopedagoog generalist en BJZ stafmedewerker beoordelen dagelijks de aanmeldingen en bepalen de inzet van hulp. De orthopedagoog is inhoudelijk verantwoordelijk voor de besluitvorming en toeleiding naar hulp vanuit het gedachtegoed zo licht en zo kort als kan, en zo intensief als nodig. Ze maakt een taxatie van de veiligheid en leidt wanneer nodig toe naar de CJG4kracht of naar lichtere vormen van hulp. Verder is haar vanuit de gemeente een belangrijk rol toegedicht in het aanjagen van de visie en cultuurverandering binnen de pilot en het CJG in het bijzonder. De stafmedewerker van BJZ heeft specifieke kennis van de sociale kaart met betrekking tot de geïndiceerde jeugdzorg en heeft een belangrijke rol als het gaat om gezinnen waarbij sprake is van drang en dwang. In deze situaties is de stafmedewerker van BJZ te allen tijde verantwoordelijk voor het doorgeleiden naar de jeugdzorgaanbieders via de reguliere indicatie route. De teamleidinggegevende onderhoud contact met de operationeel managers van deel nemende organisaties met betrekking tot inzet van ambulant begeleiders, afstemming uren en rapportage systemen. Ze vervult daarbij voor het ambulante team de functie van dropbox. Dit houdt in dat de ambulant begeleiders kunnen werken in de gezinnen en niet belast worden met organisatorische ballast vanuit de moederinstelling. Verder geeft ze mede vorm aan de werving en selectie, teambuilding en cohesie in het team. De overige taken en verantwoordelijkheden van het kernteam zijn beschreven in bijlage 6. Het ambulante team; generalisten Als besloten wordt tot inzet van CJG4kracht kan zo nodig op geleide van specifiek voor een casus benodigde expertise een ambulant begeleider worden ingezet van een van de instellingen. Dit zogenoemde ambulante team van zeven en later veertien parttime werkende ambulant begeleiders (totaal 5.5 fte) heeft eens per maand (in de startfase twee keer per maand) een teambijeenkomst onder leiding van het kernteam, waarin de verbetering van de kwaliteit van de uitvoering het centrale doel vormt. Deze maandelijkse team bijeenkomsten staan in het teken van trainingen, verder ontwikkelen van de werkwijze, verder ontwikkelen van het CJG4kracht gezinsplan en onderlinge feedback. De ambulant begeleiders zijn onder meer getraind in de werkwijze van het CJG4kracht gezinsplan, de toepassing van eigen kracht-principes, het gebruik van de methodiek van signs of safety en oplossingsgericht werken. Werkbegeleiding en casuïstiek bespreking De ambulante begeleiders krijgen eens per maand inhoudelijk werkbegeleiding van de Orthopedagoog Generalist. Het team is verdeeld in groepjes van drie ambulant begeleiders die eens per maand op het CJG de casussen en de nieuwe methodiek doorspreken en ontwikkelen. Leidraad hierbij is het CJG4kracht gezinsplan waarbij de doelen worden opgesteld door het gezin en de California Family Risk Assessment (CFRA, Prof. J. Hermanns, 2006). De werkbegeleiding is sterk gericht op het naar boven halen van de skills van de ambulant begeleider, het creëren van beweging in zijn denken en doen en het scheppen van ruimte om de professionaliteit volledig te benutten. Dat gebeurt door op vertrouwen te sturen, het positief labellen van het werk van de begeleider en haar uit te dagen de grenzen te zoeken. Daarbij worden onder meer de Socratische vraagmethode en de perspectiefwisseling ingezet. 3.3 Monitoring, registratie, dossiervorming en evaluatie Van meet af aan zijn de activiteiten in de pilot gemonitord en vastgelegd. Dat gebeurde op de volgende drie manieren: 1. Monitoring van de aanmeldingen en de zorgtoewijzingen: Het aantal gezinnen dat is aangemeld. Het type vragen van cliënten. Aard en soort van eerdere hulp. Het aantal ambulante begeleidingstrajecten. De instelling, de discipline van de ambulant begeleider die CJG4kracht uitvoert of een andere interventie biedt. Hoe snel de hulp is ingezet, afgemeten aan de periode tussen de datum op het aanmeld formulier en de start van CJG4kracht met het eerste huisbezoek. De doorlooptijd van CJG4kracht in maanden. De mate van tevredenheid van de ouders. De inschakeling van het sociale netwerk van de ouders. Het soort interventies dat is geboden in CJG4kracht. Wat volgens de ouders werkt aan CJG4kracht. Het aantal toeleidingen naar andere hulp en het soort hulp. 2. Registratie en dossiervorming De cliënten van de pilot worden ingeschreven bij Bureau Jeugdzorg, zodat de gegevens traceerbaar zijn bij crisissituaties. Van de gezinnen wordt gecheckt of het bekend is 20 CJG4kracht CJG4kracht 21

12 bij Bureau Jeugdzorg en/of het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling. Zo nodig wordt aanvullende informatie opgevraagd bij de verwijzer. Later in het proces van de hulp verlening vindt een risicotaxatie plaats met behulp van de CFRA met zo nodig aangevuld met de LIRIK (Licht Instrument Risicotaxatie Kindveiligheid). Door de ouder wordt samen met de ambulant begeleider het CJG4kracht gezinsplan opgesteld. Gedurende de periode dat de indicatie vereist is van BJZ dienen het aanmeldformulier van de verwijzer en het CJG4kracht gezinsplan als vervanging voor de indicatie van BJZ. Vanuit het kernteam gaat een brief op CJG-papier naar de ouders met de zorgtoewijzing. Het gezin stelt samen met de ambulant begeleider het CJG4kracht gezinsplan op. Dit blijft eigendom van het gezin en is altijd bij het gezin thuis te vinden. De begeleider kan een kopie maken voor eigen gebruik, uiteraard met toestemming van het gezin. 3.5 De start Op dinsdag 20 september 2011 ging de pilot CJG4kracht van start met een openbare startbijeenkomst in het Centrum voor Jeugd en Gezin. Wethouder Paul Blokhuis gaf een toelichting op de wenselijkheid en totstandkoming van de pilot CJG4kracht in het licht van het Apeldoornse jeugdbeleid en het Gelderse beleid vooruitlopend op de transitie van de jeugdzorg. Prof. dr. Jo Hermanns van de Universiteit van Amsterdam verzorgde de inhoudelijke aftrap met een lezing over zijn visie op de kracht van het CJG in relatie tot de transitie van de jeugdzorg. Meteen daarna kon het kernteam aan de slag met de eerste aanmeldingen. Dat gebeurde op basis van een werkwijze, die was vastgelegd in een stroomdiagram, de procedure van aanpak, taken en verantwoordelijkheden, de eerste versie van het CJG4kracht gezinsplan en een basisset van indicatoren. Evaluatie Elke casus geëvalueerd op 2 manieren: a. Door een klantenevaluatie (zie bijlage 4.) waarbij gekeken wordt naar de mate van tevreden heid, of en de mate waarin de doelen zijn behaald en wat voor dit gezin geholpen heeft. b. Door casusevaluatie van de ambulant begeleider in de werkbegeleiding. Tussentijds kan elke begeleider een evaluatie inbrengen in de individuele werkbespreking of een casus inbrengen in het ambulant team. 3.4 Bouwen aan de gezamenlijke methodische aanpak De pilot CJG4kracht heeft als eerste doel de hulp aan gezinnen, ten tweede om een methodiek beschikbaar te krijgen in het CJG en bij haar partners voor snelle en krachtige hulp thuis. Aan die methodiek is door het kernteam, het ambulante team, de gezinnen en de projectleiding gezamenlijk gewerkt door een voortdurende dialoog over de werkbaarheid van de methodiek en door identificatie van de sterke en zwakke punten. Daarnaast door kritische evaluatie van en feedback op de uitvoeringskwaliteit en het werken aan de versterking van de competenties van de verwijzers, de zorgtoewijzers en de ambulant begeleiders. Dat gebeurde door: Systematische beschrijving, monitoring en rapportage van de uitgevoerde activiteiten. Teamwork. Training. Werkbegeleiding, intervisie en supervisie. Evaluatie en feedback op de uitvoering door de gezinnen en de uitvoerders. Brainstorm- en reflectiebijeenkomsten in het kader van methodiekontwikkeling. Feedbackbijeenkomsten met het kernteam en het team van ambulant begeleiders als representanten van de toekomstige gebruikers van de handleiding. Feedback van andere meelezers, zoals het strategisch overleg en de gemeente. Feedback uit verschillende presentaties op conferenties en werkbezoeken. De resultaten daarvan vindt u in de methodiekhandleiding in hoofdstuk 4 en CJG4kracht CJG4kracht 23

13 4 Aanpak en methodiek van de pilot CJG4kracht De methodiek van CJG4kracht In dit hoofdstuk beschrijven we de methodiek van CJG4kracht, zoals die uit de ervaringen en de evaluatie van de pilot in Apeldoorn in al zijn bruikbare elementen naar voren is gekomen. De bepalende kenmerken van CJG4kracht zijn: De regierol en de eigen kracht van het gezin. De vrijwilligheid van de hulp. De systeem- en handelingsgerichtheid van de ambulant begeleider. Hulp in eigen omgeving op meerdere levensgebieden zo licht, snel, kort en vroeg als mogelijk. De flexibele aanpak per gezin: wrap around met gebruik van het CJG4kracht gezinsplan. 4.1 Doel en doelgroep van CJG4kracht Het doel van CJG4kracht is om elk gezin dan wel elk kind de informatie, ondersteuning of hulp te bieden, die nodig is om zijn of haar vragen en/of problemen met opgroeien en opvoeden op te lossen dan wel hanteerbaar te maken en te houden en het gewone leven daardoor weer te herstellen. Deze vrijwillige hulp aan huis voor gezinnen is snel en effectief toegankelijk vanuit het CJG, waardoor stagnerende en intensievere opgroeien opvoedproblemen kunnen worden voorkomen. De doelgroep van CJG4kracht zijn gezinnen (één ouder, twee oudergezinnen, nieuw samengesteld etc.) met kinderen in de leeftijd van 0 tot 23 jaar met vragen op meerdere levensgebieden, waaronder opvoeden en opgroeien van de kinderen. Contra-indicaties Er zijn ten tijde van de pilot twee contra-indicaties voor CJG4kracht: 1. Het gezin kan zelf met eigen netwerk of met lichtere vormen van hulp de vragen beantwoorden. De vragen hebben hierbij bijvoorbeeld betrekking op één of twee levens gebieden, de vragen zijn kort geleden ontstaan, zijn met behulp van een vijftal gesprekken of bijvoorbeeld met de inzet van een vrijwilliger op te lossen. Bij de aanmelding is dit een eerste criterium in samenspraak met de verwijzer en de ouders. 2. Er is sprake is van crisis, dwang en drang en als er sprake is van een gezinsvoogdij maatregel. Afspraak is dat Bureau Jeugdzorg in deze gezinnen casemanagement en hulp via reguliere route indiceert. Wanneer er sprake is van chronische problematiek in het gezin, waarvoor langdurige en mogelijk chronische zorg vereist is, wordt CJG4kracht ingezet met als doel toe te werken naar een verstrekkender oplossing in de vorm van langdurige zorg of continue hulpverlening. 24 CJG4kracht CJG4kracht 25

14 4.2 Van aanmelding tot zorgtoewijzing Het werkproces van CJG4kracht valt in verschillende componenten uiteen: de aanmelding, het beslissen over hulp en zorgtoewijzing met inachtneming van het bewaken van de veiligheid van het kind, de uitvoering en de afronding van CJG4kracht. Onderstaand schema brengt het in beeld (figuur 1.). CJG Toegang balie telefoon website Figuur 1. Werkproces CJG4kracht 1. Inschatting veiligheid van het kind 2. Inschatting ernst en zwaarte van de vraag 3. Vraagbeantwoording door CJG Professionele steun en hulp aan huis nodig? CJG4kracht Aanmeldingen CJG4kracht kunnen gedaan worden door de CJG partner, scholen, vanuit het ziekenhuis, door de huisartsen en andere zorgverleners in de nulde tot tweedelijnszorg. De aanmelding gebeurt met behulp van het aanmeldformulier (bijlage 1.) dat is opgesteld samen met het gezin. De aanmeldingen voor CJG4kracht gebeuren via het aanmeldformulier dat wordt g d naar het kernteam Elke professional in de jeugdsector kan een gezin aanmelden. De redenen van de verwijzers voor aanmeldingen van de gezinnen kunnen zijn: Opvoedingsonmacht in combinatie met gedragsproblemen van een kind(eren). Opvoedingsonmacht met psychiatrische problemen van de ouder. Opvoedingsonmacht in combinatie met problematiek van verstandelijke beperkingen. Opvoedingsonmacht in combinatie met gedragsproblemen van kind(eren), relatieproblemen en financiële problemen. Overbelasting van de ouder in combinatie met een beperking van en/of gedragsproblemen van kinderen. Overbelasting van gezinnen door ontwikkelingsproblemen of stoornissen van kinderen, die meer dan gemiddelde opvoedvaardigheden vragen. 4.3 Zorgtoewijzing: beslissen over hulp en zorg Het kernteam beoordeelt dagelijks de aanmeldingen op basis van de gegevens van het aanmeldformulier. Bij de beoordeling van de aanmelding geldt het principe: hulp zo licht als kan, zo dichtbij mogelijk en zo kort als kan. Als informatie ontbreekt of onduidelijk is wordt er contact opgenomen met de aanmelder voor aanvullende informatie. Informatie die in de eerste instantie wordt gewogen is: Wat is de vraag op basis van de informatie van het gezin en de aanmelder? Is er informatie bekend over het gezin bij Bureau Jeugdzorg? Is er eerder hulp geweest in het gezin en zo ja welke hulp en hoelang geleden? Is er sprake van enkelvoudige of meervoudige problematiek? Op welke levensgebieden spelen de problemen zich af? Wat is de ernst en de zwaarte van de problematiek (hoe lang speelt de vraag, is er eerder hulp ingezet etc.)? In welke mate is de veiligheid van het kind in het geding? De aanmelding wordt gewogen en beoordeeld met behulp van onderstaande inhoudelijke criteria: Aanmelding in dialoog met ouders (van Yperen e.a., 2010). Enkelvoudige of meervoudige problematiek. Ernst en zwaarte van de vraag (Kiviet en Tak, 1996). Risico en protectieve factoren model (Pelze & Steerneman, 1999). Veiligheid van het kind. Op de vijf inhoudelijke criteria van deze beslisboom gaan we nader in. In dialoog met ouders Voorwaarde voor de aanmelding voor CJG4kracht is dat deze plaats vindt in dialoog met het gezin. In dialoog met het gezin houdt in dat de cliënt en de hulpverlener tot overeenstemming komen over wat de vraag van de ouder is, wat de doelen van de hulp moeten zijn en hoe deze doelen bereikt kunnen worden (van Yperen e.a., 2010). Dit is een gezamenlijk proces, waarin ouders, kinderen én hulpverlener een even belangrijk aandeel hebben. Uitgangspunt hierbij is dat dit proces vraaggericht, oplossingsgericht en activerend is. Accent ligt hierbij op het activerende karakter van het gesprek, dat betekent dat voorop staat wat ouders zelf kunnen doen om een opvoedingssituatie te realiseren waarin een kind zich (weer) veilig kan ontwikkelen. Door de aanmelding samen met het gezin op te stellen, voorkom je onduidelijkheid over de hulpvraag. Enkelvoudige of meervoudige problematiek CJG4kracht ambulante hulp wordt ingezet als er sprake is van vragen op meerdere levensgebieden. Bij enkelvoudige vragen wordt in samenspraak met de ouders gekeken of het sociaal netwerk, vrijwilligersorganisaties en of zorgaanbieders in het voorliggend veld passende hulp kunnen bieden. Dit geldt bijvoorbeeld bij opvoedingsonmacht van 26 CJG4kracht CJG4kracht 27

15 de ouder of een eenvoudig gedragsprobleem (bijvoorbeeld zindelijkheidsvraag) van een kind. Is sprake van een crisis, van spoedeisende hulp of dreigt ondertoezichtstelling of een andere vorm van gedwongen hulpverlening dan wordt Bureau Jeugdzorg ingeschakeld en blijft CJG4kracht buiten beeld. Het kernteam beschikt voor deze besluitvorming over een continu, actueel en compleet overzicht van de Apeldoornse sociale kaart van nulde tot derde lijn. Wanneer nodig wordt het casuïstiekoverleg met de 2e-3e lijn ingeschakeld om de best passende zorg vast te stellen. Ernst en zwaarte van de vraag De ernst en zwaarte van de vraag wordt aanvullend op de beschikbare informatie uit de aanmelding getaxeerd volgens de tien vuistregels van Kievit en Tak (1996). De vuistregels van Kievit en Tak hebben veelal betrekking op de abnormaliteit van de problematiek. Het gaat daarbij om de mate waarin het gedrag past bij de leeftijd en de cultuur, de frequentie, specificiteit, situatiegebondenheid, complexiteit en duur van de problematiek. Ook wegen de oorzaak en de gevolgen van de problematiek mee bij de ernst evenals de persoonlijke beleving van het probleem. Hiermee is aangegeven dat niet alleen het probleem sec bepaalt wat de ernst is, maar ook hoe dat probleem in objectieve en subjectieve zin doorwerkt in andere persoonlijke levensgebieden als ook de levensgebieden van anderen. Dit laatste punt, de gevolgen voor anderen, is een relevante toevoeging en mede een legitimering voor de betrokkenheid van het sociale netwerk van het gezin. De 10 vuistregels Kievit en Tak: De 10 vuistregels zijn: 1. Van leeftijd afwijkende intensiteit of duur van probleemgedrag. Als het gedrag erg intens is of tot latere leeftijd voortduurt, kan dit ernstig zijn. 2. Van de cultuur afwijkende gedragingen. 3. De frequentie van het probleemgedrag. 4. De specificiteit van gedrag voor de aanwezigheid van een stoornis. Sommige gedragingen, zoals waandenkbeelden, zijn steevast indicatief voor de aanwezigheid van een probleem. 5. De mate waarin een probleem situatie bepalend is. Naarmate een probleem zich uitstrekt over meer aspecten van het functioneren, is het ernstiger. 6. Het aantal problemen dat er speelt. Hoe meer verschillende problemen er zijn, hoe ernstiger de situatie. 7. De duur van het probleem. Hoe langer een probleem bestaat, hoe ernstiger het probleem is. 8. De achtergrond van het probleem. 9. De gevolgen van het probleem. De gevolgen voor het kind, het gezin en/of de verdere omgeving bepalen mede hoe ernstig het probleem is. Hoe langer een probleem bestaat, hoe ernstiger het probleem is. 10. De mate waarin het probleem door de betrokkene(n) als ernstig wordt beleefd. Protectieve en risico factoren model In dit model ligt de nadruk op de balans tussen draagkracht-draaglast volgens het model van beschermende en risicofactoren (Pelze & Steerneman, 1999; Bakker, 1999). Daarbij ligt de focus niet op de pathologie maar op de protectieve factoren en veerkracht van kinderen en gezinnen die het evenwicht kunnen herstellen. Er wordt onderscheid gemaakt tussen drie niveaus waarop protectieve factoren werkzaam zijn. Op het niveau van het kind worden factoren onderscheiden die betrekking hebben op individuele karakteristieken die bescherming bieden tegen nadelige effecten van risicofactoren bijvoorbeeld een hoog IQ en een positief temperament. Op het niveau van het gezin bijvoorbeeld het hebben van een betekenisvolle persoon in de nabije omgeving is een belangrijke beschermende factor (Van Yperen, 2003). Ten derde op het niveau van de sociale context kunnen familie, vrienden en buren een belangrijke steunfactor zijn (Hermanns, e.a. 2005). Veiligheid van het kind Tegelijkertijd wordt bij de aanmelding de veiligheidssituatie voor de jeugdige getaxeerd. Hermanns (2011) pleit al jaren voor een systematische risico-inschatting ter preventie van kindermishandeling en ander huiselijk geweld. Deze risico-taxatie is standaard in de werkwijze van CJG4kracht ingebouwd, gebruikmakend van de CFRA. De CFRA is de afkorting voor California Family Risk Assessment. Dit instrument is bedoeld om situaties van verwaarlozing en mishandeling van kinderen te beoordelen. De CFRA is een vragenlijst specifiek gericht op inventarisatie van al dan niet aanwezige signalen/ factoren van verwaarlozing (10 items) en mishandeling (10 items) in een gezin. Het instrument bevat twee vragenlijsten, namelijk een verwaarlozingsindex en een mishandelingsindex. Het formulier vraagt onderscheid te maken tussen een primaire en secundaire opvoeder. De professional die het formulier invult wordt gevraagd per item een score toe te delen op items die het kind betreffen, over het gezin en overige kinderen in het gezin, items over de primaire opvoeder en over de huisvesting. Aan het eind van de vragenlijst wordt gevraagd om een inschatting te maken van het onveiligheidsniveau in het gezin. Invullen van het instrument duurt ongeveer 10 minuten als men de casus (op basis van dossier en intake) kent en de instructie gevolgd heeft. De besluitvorming gebeurt op grond van weging van de vijf bovenstaande modellen. Op basis van overleg tussen de orthopedagoog generalist van het CJG en de stafmedewerker van BJZ wordt besloten voor CJG4kracht zodat de ambulant begeleider als regisseur samen met het gezin met een eenduidige opdracht aan de slag kan gaan. 28 CJG4kracht CJG4kracht 29

16 Tot CJG4kracht wordt besloten als: 1. Er sprake is van vragen op meerdere levensgebieden: opvoeding, sociaal, financieel, psychiatrie, verslaving, verstandelijke beperking, fysieke beperking etc. 2. De vragen niet oplost kunnen worden binnen het sociaal netwerk van het gezin. 3. Hulp in het voorliggend veld (dit is bijvoorbeeld Jeugdgezondheidszorg, Opvoedsteunpunt, Maatschappelijk werk, Eigen kracht conferentie, Home-Start, Doorstart) is overwogen en/of ingezet, maar te licht is bevonden. 4. Er geen bestaande indicatie aanwezig is. 5. Er geen spoedeisende, crisis- of gedwongen hulp nodig is. 6. De veiligheid van het kind niet in gevaar is. 7. Tenslotte weegt ook de motivatie van het gezin mee. CJG4kracht is vrijwillige hulp en vraagt om een vrije keuze van het gezin. 4.4 Het werkproces Werkproces in het kort De uitvoering van CJG4kracht ligt in handen van het gezin met steun van de ambulant begeleider. De kern van de ondersteuning door de ambulant begeleider bestaat uit: 1. Contactlegging met het gezin. 2. Begeleiden van het gezin bij het opstellen van het CJG4kracht gezinsplan. 3. Het gezin begeleiden bij de inschakeling van het gezinsnetwerk. 4. Begeleiden van het gezin bij de uitvoering van de afgesproken activiteiten en interventies. 5. Het gezin stimuleren de regie over de hulp in handen te nemen en te houden. 6. Communicatie met het gezin en de andere zorgverleners. 7. Met het gezin tussentijds evalueren en bijstellen van het CJG4kracht gezinsplan en de uitvoering. 8. Bijgestelde uitvoering van activiteiten en interventies. 9. Met het gezin de hulp evalueren, afsluiten van de hulp, desgewenst afspraken maken over inschakeling van andere (meer gespecialiseerde zorg) en beëindigen van de relatie met het gezin met inbegrip van afscheid nemen. De verschillende onderdelen van het werkproces werken we hieronder nader uit. De eerste contacten met het gezin Vertrouwen in elkaar krijgen en werken aan de eigen kracht, dat zijn de sleutelwoorden voor de ambulante begeleiders in de eerste contacten met het gezin. Deze contacten vinden bij het gezin thuis plaats, tenzij het gezin dat anders wil. De ambulant begeleider neemt contact op om een eerste afspraak te maken. Die eerste afspraak is vooral bedoeld om met elkaar kennis te maken en de reeds beschikbare informatie vanuit het gezin en vanuit de aanmelding met elkaar te delen. De aanmelder is hierbij zoveel mogelijk aanwezig met als doel de warme overdracht te versterken. Van meet af aan staat voorop te luisteren naar wat het gezin belangrijk vindt. Eén van de begeleiders zei daarover: Ik laat de tas onder de kapstok staan. Om daarmee aan te geven, ik kom met een open mind en een lege agenda. Hermanns (2010) betitelt de begeleiders als experts van het gewone leven, die er voor het gezin zijn om het gewone leven zo snel mogelijk weer te herstellen. Eerste contact altijd spannend Ik begin met mezelf voor te stellen, iets positiefs te zeggen over het huis, de inrichting of de buurt. Ouders vinden het vaak spannend een eerste contact. Het is belangrijk aan te sluiten, je echt als gast te gedragen. De eerste contacten maken uit of het gezin en de begeleider met elkaar in zee willen, of er een open en werkbare sfeer en verhouding ontstaat en leggen de kiem voor wederzijds vertrouwen in een goede afloop. Pas dan ontstaat de ruimte voor het gezin om aan te geven, wat men eigenlijk wil. In het begin moet er voor gezinsleden ook ruimte zijn om afspraken niet na te komen. Het kan gebeuren, zo zegt een ambulant begeleider, dat je drie keer voor een dichte deur komt te staan en toch weer open minded een vierde afspraak maakt. Het kan namelijk zo zijn, dat afspraken maken en je daar aan houden al een hulpvraag van dit gezin is. 4.5 Het CJG4kracht gezinsplan De kern van het werkproces ligt in de werkwijze volgens de formule van het CJG4kracht gezinsplan, waarbij het gezin de regie over zijn eigen hulp voert met ondersteuning van de ambulant begeleider. Het CJG4kracht gezinsplan is voor het gezin een middel om voortdurend scherp te blijven op de na te streven doelen en voor de zorgverleners een hulpmiddel om samen te werken met gezinnen waarbij meerdere instanties betrokken zijn. Het CJG4kracht gezinsplan biedt houvast en overzicht aan de gezinsleden, de mensen uit hun netwerk én de betrokken zorgverleners. Het gezin vult samen met de ambulant begeleider als zorgcoördinator en gezinsbegeleider het CJG4kracht gezinsplan in. Zoals een ambulant begeleider dat verwoordde: Het gezin hanteert de pen bij het schrijven van het CJG4kracht gezinsplan! Het CJG4kracht gezinsplan is van het gezin, waardoor de betrokkenheid van het gezin wordt verbonden met de effectiviteit van de gezinsbegeleider (Bartelink, 2011). De ambulant begeleider en alle andere betrokkenen krijgen een exemplaar van het ingevulde CJG4kracht gezinsplan (per mail of uitgeprint). Met steun van de ambulant begeleider gaat het gezin daarna aan de slag om de gezinsdoelen te realiseren. In de eerste contacten ontstaat het moment, dat het gezin voor het eerst aangeeft waar ze aan willen werken of wat ze willen veranderen. Dat is het aangrijpingspunt om het CJG4kracht gezinsplan te introduceren. Dit CJG4kracht gezinsplan is van het gezin en wordt door het gezin opgesteld. Het slaat een brug als bij het invullen van het gezinsplan de taal van het gezin wordt gebezigd. Je moet als hulpverlener je hulpverleningstaal als het ware overboord gooien. Dat maakt het voor de gezinsleden veel begrijpelijker. Als de taal een barrière vormt is het mogelijk een tolk of vertaalcentrum in te schakelen. Het CJG4kracht gezinsplan vormt de leidraad voor de activiteiten, die gezin (en begeleider) gaan ondernemen. In het CJG4kracht gezinsplan zijn de volgende vijf onderdelen opgenomen: 30 CJG4kracht CJG4kracht 31

17 1. Het gezinsnetwerk In het CJG4kracht gezinsplan is de eerste vraag: wie is er bij uw gezin betrokken? De gegevens van alle betrokkenen bij het gezin worden genoteerd. Dat zijn de relevante mensen uit het netwerk van het gezin (familie, buren, vrienden, school, vertrouwenspersonen, etc.), die van betekenis kunnen zijn. Dit is de eerste stap naar het activeren van het netwerk van het gezin. De vragen in het plan zijn: Wie zijn er belangrijk voor u? Wie horen er bij uw netwerk? Wie mogen er meedenken met u? Zijn er mensen in uw omgeving die belangrijk voor u zijn? Is er iemand die u volgende keer bij het gesprek aanwezig zou willen laten zijn? Een moeder weet niet hoe ze haar kinderen van school moet halen. De vriendin, die aanwezig is bij het gesprek, biedt aan om samen met moeder een rooster te maken wie en wanneer de kinderen kan ophalen. Door bovenstaande vragen met het gezin te bespreken wordt duidelijk hoe het netwerk van het gezin er uit ziet en in wie de ouders en kinderen een zodanig vertrouwen hebben, dat die bij de ondersteuning een bijdrage kunnen leveren. Vanuit deze verkenning en de door het gezin geformuleerde doelen kunnen doelgerichte acties in gang worden gezet, zoals bijvoorbeeld: Het uitnodigen van betrouwbare en belangrijke anderen bij het eerstvolgende contact met het gezin. Het inzetten van een netwerkberaad of een ronde tafel-overleg. Het organiseren van een Eigen kracht conferentie. Het inschakelen van vertrouwenspersonen bijvoorbeeld om mee te gaan naar een gesprek met een instantie (sociale dienst, woningbouwvereniging) of om in geval van plotselinge paniek ( ik trek het ineens even niet meer ) snel in te kunnen springen of iemand die wekelijks de (financiële) administratie komt helpen bijhouden. Ouders laten vaak een opa, oma, vriend of vriendin bij de kennismaking of een volgend bezoek aanwezig zijn. Dit heeft een positief effect. De zorgen en de vragen worden gedeeld en degene die erbij is, lijkt zich vaak ook wat extra in te willen zetten voor het gezin. 2. Signs of Safety kolommen Signs of Safety is een oplossingsgerichte benadering die gericht is op dat het kind veilig kan opgroeien in het gezin. De hulpverlener stelt oplossingsgerichte vragen, waarmee sterke kanten van het gezin en uitzonderingen op de problemen zichtbaar worden, zodat het gezin zijn gedragsrepertoire kan uitbreiden (Turnell en Edwards 1999). In het CJG4kracht gezinsplan is op de tweede pagina de Signs of Safety kolom opgenomen. De kolommen zijn een hulpmiddel om de krachten, de zorgen van het gezin en anderen in beeld te brengen. Daarnaast biedt het gesprek met behulp van de kolommen; wat gaat goed, waar zijn zorgen over en wat moet er gebeuren, een opstap om te komen tot concrete en breed gedragen gezinsdoelen. Soms moeten gezinnen wennen aan de vraag wat gaat er goed? omdat ze alleen maar bezig waren geweest met wat er allemaal niet goed gaat. 3. De gezinsdoelen In het CJG4kracht gezinsplan spreekt het gezin met de ambulant begeleider af welke doelen ze als gezin willen realiseren. Door de doelen klein en haalbaar te maken en zeer concrete afspraken te maken, wordt het mogelijk samen snel succeservaringen op te doen. Hoe klein de stappen ook zijn, daardoor groeit het wederzijdse vertrouwen, krijgt de eigen kracht van het gezin een eerste stimulans en fungeren de doelen als motor voor de hulp. Elk gezinslid schrijft de doelen op, die hij/zij met CJG4kracht wil bereiken. Zowel de ouders als de jongeren doen dat zelf. De begeleider geeft de pen letterlijk uit handen, daarmee de ouders en de kinderen uitnodigend zichzelf expliciet uit te laten over wat men eigenlijk wil dat er gebeurt. Deze doelen moeten concreet zijn en beschrijven wat hij/zij wil bereiken. Een apart punt van aandacht vereist de situatie waarin verschillende gezinsleden vaak de ouders en een of meer kinderen- verschillende en elkaar tegensprekende doelen formuleren. Vooral in gezinnen met jongeren kan dit gebeuren. Het bespreken van de verschillende (strijdige) doelen met een gezin kan echter uiterst productief kan zijn. Het onderhandelen over de gezamenlijke doelen, het toestaan van eigen doelen van andere gezinsleden, het vinden van compromissen als er tegenstellingen zijn, is vaak de helft van de oplossing. Ook een tweede plan op naam van het kind (vaak boven de 14 jaar) kan worden ingezet. Aan de werker om dan de gezamenlijke doelen te koppelen en ruimte te bieden aan eigen hulpvragen. Voorbeelden van doelen die gezinnen noemen: Mijn dochter is zindelijk. Mijn zoon is s avonds om uur binnen. Ik wil weer genieten van mijn kinderen. Ik wil graag leren rustiger te zijn als de kinderen druk zijn. Ik wil graag dat de kinderen aan tafel eten. Ik wil met mijn man een team vormen in de opvoeding van de kinderen. Succeservaringen vormen de motor waarop CJG4kracht drijft, zowel voor het gezin als voor de begeleider. Een klein, op korte termijn haalbaar doel is de opmaat tot zo n succeservaring, die op zichzelf dan het zelfvertrouwen van het gezin stimuleert ( Dat hebben we toch maar mooi gedaan ) en bijdraagt aan het versterken van het wederzijdse vertrouwen van gezin en begeleider. Daarnaast vormt het de opstap tot 32 CJG4kracht CJG4kracht 33

18 het werken aan een volgend, mogelijk iets lastiger te realiseren doel. Zo ontstaat een spiraal aan positieve en stimulerende ervaringen, die het gezin vertrouwen geven in eigen capaciteiten empowerment en het gevoel terugbrengen, dat men in staat is problemen zelf op te lossen. 4. Afsprakenlijst Vervolgens spreken gezin en ambulant begeleider af wie wat gaat doen en wanneer. Dat heeft betrekking op activiteiten en gedragingen van het gezin en van anderen uit het netwerk van het gezin, in huis en daarbuiten. Het gaat om wat gezinsleden zelf doen en daarnaast hoe de ambulant begeleider ondersteunt wanneer nodig, maar ook hoe eventueel andere zorgverleners (huisarts, jeugdverpleegkundige, schuldhulpverlening etc.) betrokken zijn bij het gezin. 5. De afstemming In het CJG4kracht gezinsplan leggen gezin en begeleider ook vast hoe de onderlinge afstemming en die met andere zorgverleners is geregeld (per mail of telefoon, afstemmingsoverleg of anders). Wanneer het gezin dat niet voor elkaar krijgt, fungeert de ambulant begeleider wanneer nodig als zorgcoördinator. Soms kan het er toe leiden, dat sommige hulpverleners hun hulp (tijdelijk) staken daar waar het met name gaat om overlap van hulp. 6. Evaluatie en vervolgafspraken Tenslotte spreken begeleider en gezin af wanneer en hoe ze de uitvoering van het plan evalueren en wie daarbij betrokken worden. Eventuele tussentijdse bijstellingen van het plan worden vastgelegd. Aan het eind van de hulpverlening beoordelen gezin en begeleider in hoeverre welke doelen zijn behaald, welke opgaven nog open liggen voor het gezin en hoe het gezin daar aan gaat werken. 4.6 Acties en interventies Ook bepalen de gezinnen en de begeleider samen welke acties en interventies worden ingezet. Bij alle acties gaat het er om, dat het gezin zoveel mogelijk aan het stuur blijft van de hulpverlening, dat wil zeggen waar mogelijk zijn eigen oplossingen bedenkt, zo veel mogelijk zelfstandig de activiteiten uitvoert, en vooral zelf blijft bepalen wat er gebeurt. De ambulant begeleider ondersteunt, zit op zijn handen en neemt het werk niet over. Wel activeert de ambulant begeleider het gezin, waar dat maar kan, benoemt hij gedrag en handelingen, geeft hij feedback en vraagt hij altijd toestemming aan het gezin, voordat hij zelf iets doet. Ook geeft hij het positieve voorbeeld, instructie en voorlichting en brengt hij structuur aan in de volgorde der activiteiten. Voortdurend werkt hij aan empowerment van het gezin. De interventies die ambulant begeleiders inzetten, beogen verschillende doelen van het gezin te behalen. Zo worden ter structurering van het gezinsleven de volgende interventies ingezet: Interventies ter structurering van het gezinsleven Dagritme structureren. Gezinsgesprek: gespreksmomenten in het gezin in verschillende samenstelling. Huiswerk voor het gezin. Praktische, ook huishoudelijke ondersteuning. Formulier Wensen, verwachtingen, regels, afspraken en consequenties. Administratieve ondersteuning. Contacten met andere betrokkenen bij het gezin, zoals: school, sociale dienst, maatschappelijk werk, huisarts, e.a. zoveel mogelijk samen met ouders en met de regie bij het gezin. Cliënten geloven niet dat je samen huishoudelijk taken wil doen, maar er ontstaat dan juist een prachtige gelegenheid voor een goed gesprek. Interventies ter activering van het netwerk Eigen Kracht Conferentie. Netwerkberaad. Ronde tafel-overleg. Netwerklijsten. Levenslijn tekenen. Sociogram. Bij het maken van een genogram en het inventariseren van het netwerk heb ik de vraag gesteld wie er in het verleden belangrijk waren voor vader. Het gesprek kwam op een oude vriend, vader vertelde positieve herinneringen en nam zich voor om deze vriend weer eens te bellen. Interventies ter versterking van het opvoeden of opgroeien Individuele gesprek (met kind en/of ouder). Kids Skills : Spelenderwijs met kinderen werken aan vaardigheden. Leren van voorbeeldgedrag. Oplossingsgericht werken met door de cliënt benoemde doelen. Psycho-educatie. Storende en helpende gedachten hanteren. Visualiseren. Werken aan communicatie, zoals: oefenen met feedback geven/ontvangen, communicatieschriftje, kinderen passend benaderen, modeling. Genogrammen. Gezinsspel: Gardnerspel. Gezinsspel: Hemd van je Lijf. De Opvoedschijf. Time-out situatie van 1 van de gezinsleden. Doos van gevoelens. Video-hometraining. 34 CJG4kracht CJG4kracht 35

19 Een moeder merkte na het bekijken van de videobeelden op, dat ze schrok hoeveel positieve aandacht ze aan haar jongste kind gaf in vergelijking met de aandacht voor haar oudste kind. Bij de één gebruikte ze een vriendelijke, rustige toon en bij de ander reageerde ze kortaf. Interventies om de veiligheid van de gezinsleden te waarborgen Signs of Safety. Veiligheidstaxatie met de CFRA. LIRIK. Invullen en bespreken van formulier Veiligheid in gezinnen om de situaties te begrenzen en veiligheid voorop te houden. De-escalatie beloop grafieken. Eerste Hulpkaart. Stoplicht. Thermometer methode. Naast acties en interventies noemen ambulant begeleiders ook meer universele methodische principes, zoals: mensen kunnen activeren, gedrag en handelingen benoemen, feedback geven, (voortdurend) toestemming vragen, positief voordoen, instructie of uitleg geven, structuur aanbrengen, voorlichting geven of werken vanuit empowerment. Daarnaast is er een begeleider, die wijst op het gebruik van humor om te relativeren en ontspanning te scheppen. 4.7 Afronding van de hulp Wanneer de doelen in voldoende mate zijn gerealiseerd en afsluiting van de hulp in zicht komt, staat de ambulant begeleider voor de vraag: Wat is voor dit gezin goed genoeg?. Afscheid nemen en de hulp afsluiten behoren expliciet tot het werkproces van CJG4kracht. Kenmerkend is dat de hulp hierbij eindigt en er geen sprake is van de zogenaamde nazorg. Ouders geven aan op eigen kracht weer verder te kunnen en dit wordt gehonoreerd. De belangrijkste overweging om de hulp te beëindigen, ligt in het realiseren van de door het gezin gestelde doelen. Het antwoord van het gezin op vragen als: Waar zitten we als gezin?, Wat is nog nodig voor ons? of Kunnen we het als gezin weer zelf aan? zijn doorslaggevend voor het al dan niet afronden van de hulp. Ondersteunend aan de evaluatie met het gezin zijn de casuïstiekbesprekingen met de gedragswetenschapper van het CJG. Doorslaggevende criteria voor afronding van hulp zijn: De zelfredzaamheid van het gezin. De veiligheid van kinderen. De aanwezigheid van hulplijnen en een sociaal netwerk. De mate van tevredenheid van het gezin met de behaalde doelen. De gezamenlijk geconstateerde noodzaak van meer of andere (specialistische) zorg. De hulp zal niet worden afgerond voordat er een eindbespreking bij het gezin thuis is geweest. Om dat afscheid te markeren, worden de behaalde resultaten en successen benoemd en het gezin wordt uitgenodigd aan te geven hoe ze nu op eigen kracht verder gaan. Aan het besluit om de hulp af te ronden gaat altijd een evaluatiemoment in het gezin vooraf. Zes vragen komen aan de orde: 1. Ik ben tevreden over de hulp die ik gekregen heb op een schaal van Ik ben tevreden over het contact met de medewerker. 3. Ik ben tevreden over hoe snel ik hulp heb gekregen. 4. Ik kan de zorg voor mijn gezin zelf weer aan. 5. Ik ben tevreden over de ondersteuning bij een eventuele verwijzing. 6. Wat me/ons gezin het meeste heeft geholpen is. Onderdeel van die afronding zijn altijd de volgende activiteiten: Met en door het gezin evalueren van het CJG4kracht gezinsplan. Het invullen van een klanttevredenheidsmeting. Afspraken maken over de ondersteuning vanuit basisvoorzieningen Ook bij de afronding kan nog gewerkt worden aan het versterken van de eigen kracht van het gezin door te vragen waar het gezin in hun netwerk terecht kan, mochten er vragen zijn. Betrokken zorgverleners in het netwerk van het gezin worden geïnformeerd over de afronding van de hulp. 36 CJG4kracht CJG4kracht 37

20 5 Resultaten 5.1 Aanmeldingen Bij aanvang werd enkel toeleiding en aanmelding door CJG partners verwacht (Jeugdgezondheids zorg, Maatschappelijke dienstverlening, MEE en Bureau Jeugdzorg). De werkelijkheid was echter gevarieerder. In de periode vanaf september 2011 tot 1 juli 2012 zijn 100 gezinnen aangemeld (tabel 1) voor CJG4kracht. De aanmeldingen waren afkomstig van 16 verschillende instellingen en disciplines (tabel 2) september 6 oktober 10 november 13 december januari 6 februari 12 maart 7 april 11 mei 15 juni 6 Totaal 100 Tabel 1. Aanmeldingen Instellingen: (School)maatschappelijk werk 19 Bureau Jeugdzorg voordeur 18 Opvoedsteunpunt 15 JGZ 4 tot 18 jaar 11 MEE 8 JGZ 0 tot 4 jaar 8 Tienermoeder project 4 Sociaal team 3 Gelre ziekenhuis 3 Particuliere praktijk 3 AMK 2 GGnet 1 IJsselgroep 1 HERA 1 Integrale Vroeghulp 2 Huisarts 1 Totaal 100 Tabel 2. Verwijzers 38 CJG4kracht CJG4kracht 39