Theorie, praktijk Praktijk, theorie!

Transcriptie

1 Hogeschool West-Vlaanderen Departement Hiepso Studiegebied gezondheidszorg OPLEIDING ERGOTHERAPIE R. De Rudderlaan, Kortrijk Theorie, praktijk Praktijk, theorie! Gedragsverandering aan de hand van tijdsbesteding bij mensen met een alcoholproblematiek. Scriptie aangeboden tot het behalen van de titel van Bachelor in de ergotherapie Onder begeleiding van: Mevr. Viviane Moreels Hanne Dezegher Juni 2009

2

3 Woord vooraf Op deze wijze wil ik mijn dank betuigen aan iedereen die betrokken was bij de creatie van mijn eindwerk. Allereerst dank ik mijn promotor Viviane Moreels voor haar inzet en betrokkenheid, tips en adviezen, ondersteuning en kritische blik. Mijn dankbaarheid gaat ook uit naar het Psychiatrische Ziekenhuis Heilig Hart en haar personeel en cliënten. Een woordje van dank gaat ook uit naar de docenten van de opleiding ergotherapie in het HIEPSO, waaronder mijn interne promotor Siska Vandemaele, voor haar interesse en steun. Als laatste bedank ik mijn ouders en mijn vriend Kerri. Hun liefde en steun waren van essentieel belang in het tot stand komen van mijn eindwerk.

4 Inhoudstabel Theorie 1 Hoofdstuk 1: Inleiding Hoofdstuk 2: Alcohol en problematisch alcoholgebruik Werking van Alcohol Effecten van alcohol op het lichaam Effecten van alcohol op de psyche Mogelijke sociale gevolgen van alcoholgebruik Maatschappelijke gevolgen van alcoholgebruik Vormen van problematisch alcoholgebruik Overmatig drinken Alcoholmisbruik of probleemdrinken Binge drinken Alcoholafhankelijkheid Definities van alcoholafhankelijkheid of alcoholisme: Definitie van de Wereldgezondheidsorganisatie Definitie uit DSM-IV (American Psychiatric Association) Progressief verloop: Fase één: De fase van de verantwoorde drinker Fase twee: Eerste stadia van de alcoholafhankelijkheid Fase drie: Midden stadia van alcoholafhankelijkheid Fase vier: Laatste stadia in de alcoholafhankelijkheid Hoofdstuk 3: Gedrag Gestalttherapie: Holistische visie: De veldtheorie: Invloeden op gedrag Invloeden van de context Fysieke invloeden op gedrag Psychische invloeden op gedrag Besluit... 30

5 4 Hoofdstuk 4: Gedragsverandering Kenmerken van het veranderingsproces Het transtheoretisch model van Prochaska en Diclemente De precontemplatie of voorbeschouwingfase De contemplatie of beschouwingfase De preparatie of voorbereidingsfase De actiefase of fase van actieve verandering De consolidatiefase Terugval Motivatie Wat verstaat men onder de term motivatie Vormen van motivatie Vormen van motivatie en gedragsverandering Motiverende coaching Voorwaarden om te komen tot een gedragsverandering Kennis van het probleem Lijdensdruk Zelfwaarde Competentie Vrijheid Attributie aan een interne locus of control Hoofdstuk 5: Therapeutische relatie De therapeutische relatie benaderd vanuit de hechtingstheorieën Hechtingstheorie of attachment theory van John Bowlby Hechtingstheorie door Mary Ainsworth Hechtingsstijlen Hechtingstheorieën en de therapeutische relatie Conclusie: Therapeutische relatie benaderd vanuit de patiënt in centrale positie Client Centered therapie Client Centered therapie en de therapeutische relatie Conclusie: belang van de therapeutische relatie in de cliënt gerichte therapie Kernbegrippen horende bij een therapeutische relatie Empathie... 49

6 5.3.2 Authenticiteit Congruentie Acceptatie of onvoorwaardelijke positieve achting Participatie Autonomie Overdracht en tegenoverdracht Weerstand Hoofdstuk 6: Mijn visie op tijdsbesteding Tijdsbesteding als middel De tijdsbesteding van de Belgen Activeren en efficiëntie Activeren Efficiënt bevredigen Besluit Praktijkgedeelte 7 Hoofdstuk 1: Voorstelling eindwerk stage Inleiding Het traject Opnamefase Wending Behandelfase Wending Vervolgafdeling Wissel 1: Nabehandeling Ergotherapie en alcoholproblematiek Hoofdstuk 2: Theoretische onderbouwing van gedrag in de praktijk Gedrag en ergotherapie Veldtheorie als referentiekader in de ergotherapeutische praktijk Case 1: Dirk Case 2: Marleen Hoofdstuk 3: Gedragsverandering met tijdsbesteding Gedragsverandering en ergotherapie Motivatie in de praktijk Case 1: Dirk Case 2: Marleen Sessies: Case 1: Dirk... 73

7 9.3.1 Sessie 1: Inzicht verwerven in de tijdsbesteding van Dirk Sessie 2: Activiteiteninventarisatie Sessie 3: Concretiseren en stimuleren tot het uitvoeren van de weekendplanning Sessie 4: Bespreking van het weekend Sessies: Case 2: Marleen Sessie 1: Introductie van de activiteiteninventarisatie en weekplanning Sessie 2: Activeren tot het stellen van haar eigen grenzen Sessie 3: Wat doe ik voor mij, wat doe ik voor de ander? Sessie 4: Activeren tot het durven stellen van eigen grenzen Hoofdstuk 4: Mijn proces Bewustwording Stilstaan bij Wat Is Menner Attitudes Besluit Algemeen besluit Literatuurlijst

8 8 1 Hoofdstuk 1: Inleiding De psychiatrie was bij aanvang van mijn eindwerk zonder meer het domein dat me het meest aansprak binnen de ergotherapie. Tijdens de realisatie van mijn eindwerk groeide die interesse nog meer en heb ik besloten dat ik graag in deze richting verder wil. Voor dit eindwerk haalde ik mijn inspiratie bij Mevr.Viviane Moreels, die ik leerde kennen via mijn vakantiejob in het Psychiatrisch Ziekenhuis Heilig Hart. Tijdens mijn vakantiejob maakte ik kennis met de doelgroep van alcohol- en medicatieverslaafden. De aangename kennismaking motiveerde mij om een eindwerk te realiseren over deze doelgroep. Een volgende stap was het vinden van een thema. Aangezien ik mijn eindwerk wilde uitvoeren in een opnameafdeling, tijdens de sessies tijdsbesteding, moest ik met enkele elementen rekening houden. Vooreerst is er de korte opnameduur, waardoor bepaalde projecten niet haalbaar zijn. Daarnaast is er een wisselend publiek. Bijgevolg komen niet alle cliënten in aanmerking om deel te nemen aan de uitwerking van een product. Verder mocht ik het hoofddoel van de sessies tijdsbesteding niet uit het oog verliezen, namelijk het realiseren van structuur en het invullen van de dag- en weekplanning. De eigenlijke keuzes maakt de cliënt zelf, als therapeut kan je hen hierin begeleiden. In overleg met Mevr. Moreels heb ik besloten om een eindwerk te realiseren rond gedragsverandering. De verslavingszorg is primair gericht op gedragsverandering. Men wil het ongewenste gedrag vervangen door gewenst gedrag. In de sessies tijdsbesteding wil men dan ook een gedragsverandering initiëren, door de cliënten te laten werken vanuit hun eigen context en noden. Nu moest ik de drie elementen: gedragsverandering, alcoholmisbruik en tijdsbesteding, laten samenkomen tot één geheel. Al snel vond ik diverse theorieën waarop ik een praktisch gedeelte kon baseren. Een praktische uitwerking bleef echter nog even uit. Het idee rond mijn praktijkgedeelte werd pas ten volle ontwikkeld in de aanvang van mijn stage. Omdat mijn doelgroep mensen zijn met een alcoholprobleem, beschrijf ik in hoofdstuk twee uitvoerig de werking, de effecten op het lichaam en de geest en de sociale en maatschappelijke gevolgen van alcoholmisbruik. In dit hoofdstuk komen ook verschillende vormen, definities en het progressieve verloop van alcoholmisbruik aan bod. In hoofdstuk drie kan je de theorie terugvinden over het menselijke gedrag. Als eerste bespreek ik de holistische visie en de veldtheorie uit de Gestalttherapie. Daarna beschrijf ik de invloed van de context, het lichaam en de psyche op het gedrag. Na het menselijke gedrag te hebben besproken, komt in hoofdstuk vier de theorie over gedragsverandering aan bod. Je leest er over de kenmerken van het veranderingsproces en het transtheoretische model. Daarnaast verschaf ik informatie over de motivatie en de voorwaarden om tot een gedragsverandering te komen.

9 9 Ook licht ik de therapeutische relatie nader toe. Dit gebeurt in hoofdstuk vijf, ondermeer via theorieën over hechting en de cliëntgerichte therapie. Ook komen belangrijke begrippen met betrekking tot de therapeutische relatie, zoals empathie, authenticiteit, participatie, weerstand enz., aan bod. Het laatste hoofdstuk theorie biedt informatie over mijn visie op tijdsbesteding. Hier beschrijf ik tijdsbesteding als een middel om te komen tot gedragsverandering. Belangrijke begrippen hierbij zijn activeren en efficiëntie. Gedurende mijn opleiding tot ergotherapeute heb ik vaak moeite met het leggen van verbanden tussen de theorie en de praktijk. In het praktijkgedeelte benadruk ik bijgevolg de link tussen de theorie en de praktijk. Vandaar ook mijn titel, Theorie, praktijk Praktijk, theorie. Allereerst wil ik de theorieën gebruiken als uitgangspunt voor mijn praktijk. Daarnaast heb ik als doel de hangbare praktijk te onderbouwen met de theorieën. In hoofdstuk één van het praktijkgedeelte wordt de afdeling besproken waar ik mijn eindwerk mocht uitvoeren. In de volgende twee hoofdstukken bespreek ik twee cases. Eerst kader ik in hoofdstuk twee het gedrag aan de hand van de veldtheorie. Na deze kadering ga ik in hoofdstuk 3 de motivatie bespreken via de theorie. Als afsluiter van deze cases beschrijf ik telkens vier sessies met een verwijzing naar de theorie en de gebruikte motiverende strategieën. Tijdens het praktisch deel groeide ook het idee om mijn proces te verwerken in dit eindwerk. Het stil staan bij jezelf in het hier en nu, is essentieel bij het werken met mensen. Hoe kun je immers empathie vertonen, als je niet even de tijd neemt stil te staan bij je eigen gedrag? Mijn proces vormt dan ook een mooie afsluiter van dit eindwerk. Ook al definieer ik het hier als een afsluiter van mijn eindwerk, toch vormt dit bewustwordingsproces een nieuw startpunt van waaruit ik attitudes verder kan optimaliseren.

10 10 2 Hoofdstuk 2: Alcohol en problematisch alcoholgebruik 1 Alcohol, in de scheikunde ook wel ethanol genoemd, is een vloeibare substantie die kleur- en smaakloos is. De scheikundige formule is, C2H5OH. Er bestaat zowel drinkbare als niet-drinkbare alcohol. De niet-drinkbare alcohol vindt je onder andere terug in reinigingsproducten, parfums en ontsmettingsproducten. Drinkbare alcohol bevindt zich in wijnen, bieren, cocktails, In dit eindwerk bespreek ik hoofdzakelijk de drinkbare alcohol. Alcohol wordt gecreëerd uit de gisting van druiven of gerst. Via het natuurlijke gistingsproces kan men zwakke alcoholhoudende dranken produceren. Dit zijn dan dranken met maximum vijftien procent alcohol, zoals bieren of wijnen. Wil men een hoger percentage aan alcohol bekomen, dan moet men de zwakke alcoholhoudende dranken distilleren. Het eindresultaat is dan een sterke drank, zoals jenever. 2.1 Werking van Alcohol 2 Alcohol komt het lichaam binnen via de mond. Het baant zich vervolgens een weg door het lichaam via de slokdarm, de maag en het darmstelsel. Tijdens de weg door het spijsverteringsstelsel komt de geconsumeerde alcohol in het bloed terecht. Het met alcohol gecontamineerde bloed bevoorraadt heel wat vitale organen. Bij een alcoholproblematiek blijven deze vitale organen dan ook meestal niet gespaard van de negatieve effecten die het overmatig consumeren van alcohol met zich meebrengt. Zo kan er schade verricht worden aan de lever, de maag, de arteriën, de venen en de hersenen. Alcohol werkt ook als een verdovend middel. Het verdovende gevoel komt tot stand wanneer de alcohol via het bloed de hersenen bereikt heeft. Deze uitwerking op de psyche of geest zorgt ervoor dat men alcohol aanziet als een drug. Enkele strekkingen plaatsen alcohol bij de harddrugs. Net als bij het nemen van harddrugs, treedt er na enige tijd gewenning en afhankelijkheid op. Na deze inleiding over de werking van alcohol, worden de effecten op het lichaam en de geest wat ruimer omschreven. 1 Decroix, N. (2006). De basistraining van een Libermanmodule omgaan met verslaving, aangepast aan de noden van minder verbale psychiatrische patiënten. 2

11 Effecten van alcohol op het lichaam Alcohol kan heel wat problemen teweeg brengen op lichamelijk vlak. Ik haal hier dan ook slechts de meest voorkomende lichamelijke gevolgen aan. Ik bespreek eerst de effecten van alcohol op de hersenen. In de praktijk wordt je als hulpverlener vaak geconfronteerd met deze effecten, bijvoorbeeld onder de vorm van geheugenproblemen. Vervolgens worden de gevolgen van alcohol op de lever, het onstaan van diverse kankers en het vitaminetekort aangehaald. De hersenen: Bij heel wat personen met een alcoholprobleem worden de hersenen aangetast. In de praktijk worden er dan ook vooral problemen met het geheugen gesignaleerd. De aantasting van de hersenen wordt veroorzaakt door het verdovende effect van alcohol. De neuronen werken vertraagd en functioneren bijgevolg op een andere wijze. De wijziging in werking van de neuronen leidt tot het verloren gaan van hersencellen en bijgevolg tot een afname van het hersenweefsel. 3 Figuur 1 - Anatomie van de hersenen De gevolgen van alcohol op de hersenen is afhankelijk van de aangetaste regio. Bij schade aan de frontale cortex gaan de intellectuele vaardigheden achteruit en kan er ontremd gedrag ontstaan. Black-outs komen dan weer voor bij personen met schade aan de hippocampus. De informatie van het kortetermijngeheugen wordt dan niet meer getransfereerd naar het langetermijngeheugen. Langdurig overmatig drinken kan schade toebrengen aan het cerebellum. Wanneer dit het geval is, zijn er stoornissen zichtbaar in de coördinatie, de motoriek en het evenwicht van de persoon. Binge drinkers, personen die op korte termijn veel alcohol tot zich nemen, lopen het risico om hun medulla te verdoven. Deze regelt de autonome functies zoals de hartslag en de ademhaling. Dit verklaart dan ook de kans op een coma of een overlijden bij het binge drinken. Als laatste komt hier de hypofyse aan bod. De hypofyse is een klier die zich onderaan de hersenen bevindt en groeihormonen afscheidt. Omwille van deze klier is het af te raden om op jonge leeftijd te drinken. Schade aan de hypofyse kan namelijk leiden tot groeistoornissen. 3

12 12 De lever Het grootste orgaan dat zich in het lichaam bevindt, is de lever. Een van de functies van de lever bestaat erin de kwaliteit van het bloed te controleren en indien nodig te regelen. Bij alcoholmisbruik bestaat de kans dat de lever de ingenomen alcohol niet langer kan verwerken, waardoor er levercellen afsterven. Het substituut voor deze afgestorven levercellen zijn vetcellen. Het transformatieproces van levercellen in vetcellen kan levercirrose veroorzaken en in een ver gevorderd stadium kan het zelf leiden tot de dood. Tekort aan vitamines Bij personen met een alcoholproblematiek vindt men regelmatig een tekort terug aan diverse vitamines. Deze tekorten kennen verschillende oorzaken. Zo kan er een tekort zijn omwille van een verstoord voedingspatroon. Heel wat probleemdrinkers vertonen weinig structuur en evenwicht in hun maaltijden waardoor er te weinig vitamines en andere essentiële voedingsbestanddelen ingenomen worden. Daarnaast kan een tekort aan vitamines ontstaan door de invloed van alcohol op het lichaam. Forse drinkers hebben vaak een tekort aan vitamine B en C. Beide vitamines kennen in het darmstelsel een verminderde opname in het bloed. Heel wat probleemdrinkers krijgen dan ook tijdens een opname, bijvoorbeeld in een psychiatrisch ziekenhuis, vitamine B toegediend. Kanker Bij personen met een alcoholprobleem zien we een verhoogde kans op verschillende kankers. Zo kennen personen met levercirrose, al dan niet door alcoholmisbruik, een verhoogde kans op leverkanker en pancreaskanker. Wanneer een persoon meer dan drie glazen alcohol per dag consumeert, verhoogt de kans op kanker bij organen die in rechtstreeks contact staan met alcohol, bijvoorbeeld mondkanker, kanker van de keelholte en slokdarmkanker. De kans bij de drie laatstgenoemde ziektes wordt nog versterkt indien men, naast alcoholmisbruik, ook rookt. Recente studies hebben uitgewezen dat vrouwen die per dag meer dan twee alcoholische consumpties drinken, een verhoogde kans op borstkanker vertonen.

13 Effecten van alcohol op de psyche Alcohol veroorzaakt niet enkel effecten op ons lichaam, het beïnvloedt ook de psyche of de geest. In wat volgt, bespreek ik kort enkele van deze gevolgen. Achtereenvolgens verklaar ik depressie, agressie of impulsiviteit, vergeetachtigheid en de psychosen. In de praktijk worden hulpverleners voornamelijk geconfronteerd met de eerste drie. Depressie Zoals reeds aangehaald, heeft alcohol een verdovende invloed op de hersenen. Allereerst worden de regio s van de hersenen die de emoties en het gedrag controleren, verdoofd. Wanneer men veelvuldig alcohol misbruikt, kan er na enige tijd een lusteloos gevoel optreden. Deze lusteloosheid in combinatie met diverse problemen kan leiden tot depressieve gevoelens. Heel wat probleemdrinkers komen ook moeilijk tot het uitvoeren van activiteiten en hebben daarenboven vaak bijkomende problemen, bijvoorbeeld op financieel vlak. De combinatie van het geen doel voor ogen hebben en het geen uitweg meer zien in hun problemen, kan dus nefast zijn, in die zin dat het kan leiden tot depressieve klachten. Bij het stoppen met drinken kunnen deze depressieve klachten stilaan verdwijnen. De persoon ervaart nieuwe energie en komt tot het uitvoeren van activiteiten, waardoor er nieuwe doelen ontstaan. Op hun beurt zorgen de activiteiten en vernieuwde doelen ook voor energie. Het is dus van belang dat de futloosheid omgebouwd wordt tot positieve energie, om zo zichzelf te motiveren tot het opnemen van activiteiten. Deze kunnen op hun beurt de depressieve klachten laten verminderen. De mogelijkheid bestaat er ook in dat de depressie primair aanwezig is, vooraleer er sprake is van alcoholmisbruik. Wanneer men in dit geval stopt met het consumeren van alcohol, verdwijnen de depressieve klachten niet. In sommige gevallen worden deze zelfs versterkt na de alcoholstop. Agressie en impulsiviteit Wanneer de neuronen van de frontale kwab verstoord worden, kan er ontremd gedrag waarneembaar zijn. Emoties worden dan heftiger en sneller geuit. De persoon ervaart moeite om de feiten te kaderen en terug te brengen in zijn context. De impulscontrole is dus verstoord. Het vormt dan ook geen abnormaliteit dat alcoholmisbruik vaak gepaard gaat met verbale en fysieke agressie. Zo is het perfect mogelijk dat een rustige, lieve en kalme persoon onder invloed van alcohol, zich compleet anders gaat gedragen door agressie te uiten.

14 14 Vergeetachtigheid Het veelvuldige misbruik van alcohol heeft aanvankelijk een negatief effect op het kortetermijngeheugen. In een later stadium wordt het langetermijngeheugen ook aangetast. De oorzaak van de aantasting is ondermeer een gevolg door de afname van vitamine B1 in het lichaam. Personen met een problematiek van het kortetermijngeheugen raadt men in de praktijk vaak aan om te werken met een agenda. In de agenda kan men dan bijvoorbeeld belangrijke afspraken noteren, zodat men deze zeker zal naleven. Naast vergeetachtigheid komen ook problemen met het aanpassingsvermogen en de ruimtelijke oriëntering naar voor. Veelvuldig kan je als therapeut ook een vertraagd denken waarnemen bij mensen met een alcoholproblematiek. Bij langdurig veelvuldig alcoholmisbruik neemt men soms onomkeerbare hersenschade waar. Men spreekt hier van het Korsakov Syndroom of alcoholdementie. Psychose: Een alcoholpsychose kan voorkomen bij extreem alcoholgebruik. Een persoon die leidt aan een alcoholpsychose is verward en ervaart waanbeelden. Als een probleemdrinker plots stopt met alcohol te gebruiken, ontstaat de kans dat er een delirium tremens optreedt. Dit gaat gepaard met auditieve en/of visuele hallucinaties. 2.2 Mogelijke sociale gevolgen van alcoholgebruik 4 Het misbruik van alcohol kan een ingrijpend effect hebben op het sociale leven van de alcoholmisbruiker. Op korte termijn zijn deze effecten zowel positief als negatief. De grens tussen beide is echter dun. Zo kan licht ontremd gedrag snel omslaan in riskant en impulsief gedrag. Op lange termijn zijn de sociale gevolgen ingrijpender. De kans is reëel dat de persoon een andere omgeving opzoekt, waar hij of zij opnieuw met gelijkgestemden rustig verder kan blijven drinken. Hij of zij wordt ook regelmatig geconfronteerd met zijn of haar partner. De steeds wederkerende spanningen en ruzies kunnen in het slechtste geval uitgroeien tot een echtscheiding. De opvoeding van de kinderen verloopt vaak moeizaam. De betrokkenheid van de drinkende ouder is minimaal omwille van het steeds verkeren in een roes en de daarmee gepaard gaande futloosheid. De aanwezigheid van ontremd gedrag kan bij de kinderen ook angst opwekken ten aanzien van de drinkende ouder. 4 Ansoms, S.; Casselman, J.; Matthys, F; &Verstuyf, G. (2004). Hulpverlening bij problematisch alcoholgebruik. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

15 Maatschappelijke gevolgen van alcoholgebruik 5 In België is alcohol het meest voorkomende en gebruikte genotsmiddel. Een groot deel van de Belgische populatie consumeert alcohol zonder verdere noemenswaardige problemen en beleven plezier aan hun gebruik. Doch heeft de medaille ook een keerzijde. Een studie uitgevoerd door het Hoger Instituut van Arbeid toont aan dat ongeveer Belgen, op een bevolking van ca. 10 miljoen, te veel alcohol drinken. Bij verschillende mensen leidt het consumeren van alcohol dan ook tot alcoholmisbruik en uiteindelijk tot alcoholafhankelijkheid. Het gebruik van alcohol is in onze maatschappij sociaal aanvaard, het is een maatschappelijk erkende drug. Velen aanschouwen alcohol dan ook als de nationale drug. Het veelvuldige alcoholgebruik levert onze maatschappij wel aanzienlijk wat problemen op. Zo is er door alcoholmisbruik meer ziekteverzuim en heeft het misbruik een negatieve invloed op het aantal verkeersongelukken. Deze feiten zorgen natuurlijk voor een aanzienlijke economische schade, onder andere door een stijging van de gezondheidszorgkosten. Het is nu net deze economische schade die op het beleidsniveau een belangrijke rol heeft gespeeld, bij de uitbreiding van het preventieprogramma. 2.4 Vormen van problematisch alcoholgebruik 6 Wanneer men spreekt over alcoholmisbruik komen in de literatuur verschillende termen aan bod. Omdat dit verwarrend kan zijn, bespreek ik kort enkele vormen van alcoholgebruik Overmatig drinken Wanneer een persoon overmatig drinkt, houdt de hoeveelheid ingenomen alcohol enkele beperkte risico s voor de gezondheid in. Het alcoholgebruik levert bij deze vorm nog geen noemenswaardige problemen op. Een persoon die overmatig drinkt, begeeft zich echter wel in de gevarenzone. De grens tussen het overmatig drinken en het langdurig overmatig drinken is immers dun. Het merendeel van de mensen komen terecht in een neerwaartse spiraal van langdurig overmatig drinken. Na enige tijd worden deze personen dan ook vaak geconfronteerd met problemen op psychosomatisch- en sociaal vlak Alcoholmisbruik of probleemdrinken Naast het overmatig drinken, is ook het alcoholmisbruik een veel voorkomende vorm van problematisch alcoholgebruik

16 16 Mensen die leiden aan alcoholmisbruik, consumeren alcohol als een reactie op problemen. Bewust of onbewust aanziet men alcohol als een vorm van zelfmedicatie of als een oplossingsstrategie. Op korte termijn verkrijgt men, door overmatig alcohol te gaan consumeren, de uitweg waar men al zo lang naar verlangt. Het steeds gaan gebruiken van alcohol, telkens men problemen heeft, veroorzaakt een vicieuze cirkel. Men drinkt om problemen uit te weg te gaan, maar men staat er niet bij stil dat het drinken op zijn beurt problemen veroorzaakt. Het is net deze gestabiliseerde spiraal die kan leiden tot alcoholisme. Door het veelvuldige gebruik, functioneert men enkel nog dankzij het consumeren van alcohol Binge drinken De laatste tijd komt de term binge drinken regelmatig voor in de media. Op het Europese vasteland betreft het een relatief nieuw fenomeen, dat is overgewaaid vanuit Groot-Brittannië. Momenteel is dit drinkgedrag nog een randfenomeen in België, maar er wordt gevreesd voor een toename van het binge drinken. Het is daarom belangrijk ook deze vorm even nader toe te lichten. Binge drinken is een vorm van problematisch alcoholgebruik waarbij men grote hoeveelheden alcohol gebruikt in een korte tijdspanne. Bij mannen wordt er gesproken van binge drinken wanneer er minimum zes alcoholische consumpties binnen twee uur gedronken worden. Vrouwen die binge drinken moeten in twee uur tijd minimum vijf alcoholische consumpties gebruiken. Binge drinken komt vaak voor in het uitgaansmilieu. Het gebruik blijft dus bij heel wat mensen beperkt tot de weekends. Toch bestaat het gevaar dat het weekendgebruik evolueert naar een dagelijks gebruik. Bij het dagelijks binge drinken is de stap naar alcoholafhankelijkheid miniem. Naast het binge drinken is het coma drinken ook recentelijk overgewaaid uit Groot- Brittannië. In Groot-Brittannië kent deze vorm van drinken momenteel een snelle opmars. Bij ons is het momenteel nog een randfenomeen. Het is de extreme vorm van binge drinken. Het betreft de inname van grote hoeveelheden alcohol in een korte tijdspanne, totdat men het bewustzijn verliest Alcoholafhankelijkheid Als laatste vorm is er de alcoholafhankelijkheid. Mensen met een alcoholafhankelijkheid zijn lichamelijk en geestelijk afhankelijk van alcohol. Het functioneren zonder alcoholinname is onmogelijk, men spreekt hier ook wel van alcoholverslaving. In de volgende paragraaf komen enkele definities van alcoholafhankelijkheid verder aan de orde.

17 Definities van alcoholafhankelijkheid of alcoholisme: Er zijn diverse definities aangaande alcoholafhankelijkheid of alcoholisme. Ik heb geopteerd om de definitie van de Wereldgezondheidsorganisatie en de DSM-IV aan te halen. Zowel de Wereldgezondheidsorganisatie als de DSM-IV zijn toonaangevende instellingen, die beiden ondermeer zorgen voor uniformiteit in de begrippen van alcoholafhankelijkheid en alcoholisme, wereldwijd. Terwijl DSM-IV op een concrete wijze het begrip alcoholafhankelijkheid vertaalt, is het de Wereldgezondheidsorganisatie die de pejoratieve klank van verslaving aanhaalt Definitie van de Wereldgezondheidsorganisatie 7 Alcoholisme: Alcoholisten zijn excessieve drinkers bij wie de afhankelijkheid ten aanzien van alcohol van die aard is, dat er duidelijk lichamelijke en/of psychische en/of sociale schadelijke gevolgen ontstaan. Alcoholafhankelijkheid: De Wereldgezondheidsorganisatie heeft de term afhankelijkheid ingevoerd. Tegenwoordig krijgt de term alcoholafhankelijkheid de voorkeur op alcoholverslaving. Vooral door de pejoratieve bijklank van de term verslaving. Met afhankelijkheid bedoelen ze dat er een speciale binding is ontstaan tussen de gebruiker en het middel, in dit geval alcohol. In de eerste plaats is deze verbintenis van psychologische aard. Ten tweede kan er zich een afhankelijkheid van fysische aard ontwikkelen Definitie uit DSM-IV (American Psychiatric Association) 8 Afhankelijkheid van een psychoactief middel (bijvoorbeeld alcohol) wordt in DSM-IV als volgt omschreven: 7 Ansoms, S.; Casselman, J.; Matthys, F; &Verstuyf, G. (2004). Hulpverlening bij problematisch alcoholgebruik. Antwerpen-Apeldoorn: Garant. 8 Ansoms, S.; Casselman, J.; Matthys, F; &Verstuyf, G. (2004). Hulpverlening bij problematisch alcoholgebruik. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

18 18 Een patroon van onaangepast gebruik van een psychoactief middel dat leidt tot significante beperkingen of lijden, zoals blijkt uit drie (of meer) van de volgende (zeven) criteria die zich op een willekeurig moment in dezelfde periode van twaalf maanden voordoen: 1. Tolerantie, zoals gedefinieerd door tenminste van één van de volgende: a. Een behoefte aan duidelijk toenemende hoeveelheden van het middel om een intoxicatie of de gewenste werking te bereiken. b. Een duidelijk verminderd effect bij voortgezet gebruik van dezelfde hoeveelheid van het middel. 2. Onthouding, zoals blijkt uit tenminste één van de volgende: a. Het voor het middel karakteristieke onthoudingssyndroom. b. Hetzelfde ( of een nauw hiermee verwant) middel wordt gebruikt om de onthoudingsverschijnselen te verlichten of te vermijden. 3. Het middel wordt vaak in grote hoeveelheden of gedurende een langere tijd gebruikt dan gepland. 4. Er bestaat een aanhoudende wens of er zijn weinig succesvolle pogingen om het gebruik van het middel te verminderen of in de hand te houden. 5. Een groot deel van de tijd gaat op aan activiteiten, nodig om aan het middel te komen, het gebruik van het middel of het herstel van de effecten ervan. 6. Belangrijke sociale of beroepsmatige bezigheden of vrije tijdsbesteding worden opgegeven of verminderd vanwege het gebruik van het middel. 7. Het gebruik van het middel wordt gecontinueerd ondanks de wetenschap van een hardnekkig of terugkerend sociaal, psychisch of lichamelijk probleem. 2.6 Progressief verloop 9 : Fase één: De fase van de verantwoorde drinker Vroeger werd deze fase frequent aangetroffen in de literatuur onder de term sociale drinker. Ondertussen is deze term ondergeschikt aan de termen matig gebruiker en verantwoorde drinker. De reden van het verval van de term sociaal drinker heeft te maken met de tolerantie ten aanzien van alcohol. Deze is immers sterk afhankelijk van de cultuur, het milieu en de directe omgeving waarin de alcoholgebruiker zich bevindt. Iemand die matig gebruikt, ervaart weinig problemen bij zijn of haar alcoholgebruik. Het drinken gebeurt vaak in een sociale context en heeft bijgevolg een secundaire betekenis. De persoon hecht meer belang aan de gezelligheid, de babbel, de maaltijd, dan aan het alcoholgebruik. Het verantwoord drinken brengt, tot op een zekere hoogte, ook gevaren met zich mee. Wie heeft er al niet eens meer gedronken dan aanvankelijk bedoeld was? Alcohol veroorzaakt ook een ander denkgedrag, zoals ontremd gedrag, waardoor controle over de hoeveelheid onderschat of gerelativeerd wordt. 9 Ansoms, S.; Casselman, J.; Matthys, F; &Verstuyf, G. (2004). Hulpverlening bij problematisch alcoholgebruik. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

19 Fase twee: Eerste stadia van de alcoholafhankelijkheid Terwijl er in de eerste fase weinig tot geen problemen met betrekking tot alcoholgebruik te vermelden zijn, komen deze in de tweede fase wel op regelmatige basis voor. Problemen gerelateerd aan het alcoholgebruik zijn aanvankelijk minimaal, maar breiden zich geleidelijk uit tot de situatie niet meer houdbaar is. Als eerste treden de black-outs op, men gaat zodanig gaan gebruiken dat het geheugen hiaten begint te vertonen. De hersenen worden verdoofd door de alcoholinname. Ondertussen ervaart men ook een toenemende tolerantie ten aanzien van alcohol. De stijgende tolerantie brengt een toenemend gebruik met zich mee. De toename kan zo ernstig zijn dat men het niet meer tolereert in ons huidige milieu. Vrienden maken zich zorgen en vormen een confrontatie door het huidige gedrag negatief te onthalen. Een logisch gevolg hiervan is dat de persoon een vriendenkring gaat opzoeken waar men overmatig alcoholgebruik wel accepteert. De negatieve spiraal zet zich dus steeds verder waardoor problemen op het werk ook vaak onvermijdbaar worden. Familiaal zijn er natuurlijk ook een hele resem aan problemen waarmee de persoon met alcoholafhankelijkheid geconfronteerd wordt. Zo moet de persoon vaak liegen en weegt het gebruik financieel zwaar door op de familie Fase drie: Midden stadia van alcoholafhankelijkheid Iemand die zich in dit stadium bevindt, ervaart een onbeheersbare levenssituatie. Men gaat de confrontatie nog meer uit de weg, waardoor het consumeren van alcohol blijft toenemen. Het plezier dat men beleeft aan het drinken, is in deze fase meestal verdwenen. Het dwanggevoel komt hier sterk naar voor. Men moet drinken om ontwenningsverschijnselen, angst en schuldgevoelens te onderdrukken. Ook op het werk blijven de problemen toenemen en kan de persoon zijn of haar probleem steeds moeilijker verbergen. Het verstoorde handhaven op het werk kan uiteindelijk leiden tot ontslag. Familiaal is de situatie vaak geëscaleerd tot een niveau dat de partner een echtscheiding of een relatiebreuk gebruikt als ultimatum. De partner wil slechts verder gaan met de alcoholmisbruiker indien er verandering komt in zijn of haar gedrag Fase vier: Laatste stadia in de alcoholafhankelijkheid In deze fase ervaren alcoholisten hun leven als volledig onbeheersbaar. De medische en psychische klachten stapelen zich op. Zenuwschade, depressie, leveraantastingen, vormen geen zeldzame problemen bij deze groep mensen. Het plezier dat beleefd wordt aan het alcoholgebruik is beperkt tot één à twee uur per dag. De rest van de tijd staat in functie van het tegengaan van de ontwenningsverschijnselen en het zich handhaven in de leefomgeving. Een groot deel van de tijd gaat op aan het maskeren van hun alcoholprobleem.

20 20 Omwille van hun gedrag komen ze in een vorm van isolatie terecht. Familiale contacten zijn beperkt en het sociale leven is ondermijnd. Financieel nemen de schulden alsmaar meer toe. Schulden in combinatie met het isolement en een totale verwaarlozing kan sommige alcoholisten veroordelen tot een leven op de straat.

21 21 3 Hoofdstuk 3: Gedrag Gedrag wordt geuit in handelingen. Deze kunnen waarneembaar of niet-waarneembaar zijn en worden al dan niet bewust uitgevoerd. Waarneembare handelingen zijn uiterlijk waarneembaar, bijvoorbeeld het consumeren van alcohol. Bij niet-waarneembare handelingen hebben we het over een persoon zijn innerlijke gedrag zoals denkwijzen, gevoelens, wensen, De onbewuste handelingen of reflexen zijn automatisch gestuurde handelingen die uitgevoerd worden zonder erbij stil te staan. Naast de reflexen plaatsen we ook de spontane handelingen onder de onbewuste handelingen. Voorbeelden hiervan zijn plotselinge huilbuien of woedeaanvallen. We bespreken gedrag omdat het consumeren van alcohol ook een gedraging is. De hieronder beschreven theorieën en uitgangspunten kunnen dan ook toegepast worden bij alcoholmisbruik. Hou ermee rekening, dat tijdens het lezen van dit hoofdstuk, gedrag naargelang de achterliggende theorie, anders gedefinieerd en vanuit een andere invalshoek benaderd kan worden. In dit hoofdstuk gebruik ik onder andere een deel van de Gestalttherapie als achterliggende theorie, om het menselijke gedrag te benaderen. 3.1 Gestalttherapie: Holistische visie 10 : Net als binnen de ergotherapie gaat men binnen de Gestalttherapie de mens zien als een holistisch wezen. De mens is meer dan een opeenhoping van elementaire delen. Het is dan ook volgens deze visie onmogelijk om gedrag te herleiden tot gedragsdelen. Een mens kunnen we aanschouwen als een geheel die deel uitmaakt van een groter geheel. Zo kunnen we stellen dat de mens als geheel deel uitmaakt van een veld, dat wordt gecreëerd door die persoon en de directe omgeving. Dit veld maakt op zijn beurt deel uit van een nog groter geheel. Zo staat het veld van de persoon en zijn directe omgeving in contact met de politieke omgeving. Tussen de velden gebeurt er een constante wisselwerking. Het interpreteren en begrijpen van het gedrag van een individu moet dan ook steeds in zijn ruimere context bekeken worden. Het geheel is dynamisch. Panta rei of alles stroomt, het is niet mogelijk om een mens tweemaal in een identieke toestand terug te vinden. Het geheel beweegt zich en evolueert voortdurend. Ze moet steeds opnieuw gemaakt worden. Elke mens is dus in wording, men groeit, ontwikkelt en vernieuwt zich voortdurend. 10 Lambrechts, G.(2001). De gestalttherapie: tussen toen en straks. Berchem: EPO

22 22 Elk geheel staat in contact met een ander geheel of deel. Deze relatie is dynamisch, ze beïnvloeden elkaar. Alles is verbonden met elkaar en de betekenis moet gezien worden in de totale situatie. Elk ding, levend wezen, maakt binnen zijn context deel uit van de totale organisatie en heeft het vermogen in zich betekenisvol te zijn De veldtheorie 11 : Oorsprong van de veldtheorie: De basis van de Gestalttherapie vindt onder meer zijn wortels terug in de veldtheorie. Net als bij de veldtheorie, bestudeert men binnen de Gestalttherapie de grens tussen het individu en de omgeving. Het begrip veld komt uit de natuurwetenschappen. Een voorbeeld van een veld uit de natuurwetenschappen is het zwaartekrachtveld. Binnen een veld kunnen we krachten of de uitwerking van die krachten waarnemen. Bij het zwaartekrachtveld nemen we de krachten niet waar, wel de uitwerking ervan, namelijk het neervallen van objecten. De veldtheorie als referentiekader: In de veldtheorie wordt het individu begrepen als een holistisch wezen of organisme. Ik aanschouw de veldtheorie als een referentiekader om het menselijke gedrag, met andere woorden het menselijk handelen, te verklaren en te begrijpen in het hier en nu. Belangrijk hierbij is de verwevenheid. Gedrag wordt in de veldtheorie immers gezien als een geheel van gebeurtenissen die al dan niet duidelijk met elkaar in verband staan. Voor mij ligt de kracht van dit referentiekader in de onderlinge verwevenheid, wat de dynamische werkelijkheid voorstelt. De gevormde velden, lees onderlinge verbanden, en de wijze hoe ze elkaar beïnvloeden, laten mij toe de werkelijkheid te bestuderen. Net als bij andere referentiekaders moet men steeds alert blijven om het ruimere geheel niet uit het oog te verliezen. Het doel is het in kaart brengen van velden aan de hand van verschijnselen die waarneembaar zijn. Het in kaart brengen kan enkel indien je als therapeut stil staat bij wat is. Bewustwording van eigen gedachten en gevoelens over een persoon is noodzakelijk, vooraleer je de persoon neerpent in een referentiekader en verbanden eruit filtert. De voorstelling van een persoon is immers doorspekt van subjectieve waarden. Het is dan ook belangrijk deze tijdig te herkennen en te erkennen. Onder andere het terugkoppelen van denkwijzen en emoties aan de persoon waarvan je het gedrag wil onderzoeken, is een sterk hulpmiddel om misinterpretaties te vermijden. Eenmaal de velden duidelijk zijn, kun je het gedrag van een persoon begrijpen en eventueel verklaren. 11 Lambrechts, G.(2001). De gestalttherapie: tussen toen en straks. Berchem: EPO

23 23 De veldtheorie in de praktijk: Systematisch web van relatie In de realiteit kan je overal velden terugvinden. Zo vormt de familie Peters een veld als familie op zich. Maar dochter Ine vormt ook afzonderlijke velden met haar moeder, vader, vrienden van school, vrienden van de jeugdbeweging, grootouders, enz. Via bovenstaand voorbeeld toon ik aan dat elk veld verbonden is met een kluwen van andere velden. Elke relatie staat in verband met een ruimer relatienetwerk en met diverse contexten. Relevant is dat velden onstaan in relaties. Dit is het logische gevolg van het feit dat we ons pas kunnen ontwikkelen en manifesteren indien we ons bevinden in relaties. Gedurende onze levensloop worden we onder andere gevormd door de relaties die we hebben ervaren. Bijvoorbeeld: Een patiënt komt naar de sessies tijdsbesteding en heeft nog nooit gekookt. Toen zijn moeder nog leefde, kookte zij voor hem. Toen ze kwam te overlijden, had hij nooit leren koken. Karel is alleenwonend en heeft een vriendin die eigenlijk nog getrouwd is. Tijdens de weekends die ze samen doorbrengen, kookt zij of gaan ze uit eten. Omdat meneer fulltime werkt, kan hij het zich permitteren om regelmatig uit eten te gaan. Ondertussen heeft hij enkele vrienden gevonden om in de week mee te gaan eten. In dit voorbeeld komt naar voor dat hij in het verleden relaties meegemaakt heeft, waar hij zichzelf niet moest beredderen in functie van het koken. Hij werd hierdoor gevormd en ondernam later dan ook niets om wel te kunnen koken. In plaats van te leren koken, zocht hij gelijkgezinden op om met hem samen iets te gaan eten. Het is dus van belang om onderlinge invloeden te herkennen, om het functioneren en het gedrag van de mens te verklaren. Afhankelijk van de beleving van het subjectieve verleden en de individueel ogende omgeving, wordt het veld van een individu georganiseerd. Vroegere ervaringen en situaties vormen dus mede een veld. Wanneer er nu stoornissen zijn in de organisatie van een veld, dan is de oplossing in de dynamiek van het veld aanwezig. Het is dus de dynamiek van relaties en situaties, die ons helpt de voor ons aanvoelende dysfuncties van patiënten, te begrijpen. Door het volledige plaatje te bekijken, kan de therapeut dus de cliënt begrijpen. Continuüm in tijd en ruimte Elke relatie, elk veld is gebonden aan het tijdsperspectief in het hier en nu. Het is een voortdurend veranderend proces van reorganisatie. Een veld bevat het aspect van het heden dat verweven is met het verleden en de toekomst. Gebeurtenissen spelen zich dus niet enkel af in relaties, maar ook in de tijd. Het actuele veld bestaat uit de relaties en de gebeurtenissen van het hier en nu, van het verleden en van de toekomst. De veldtheorie toont dus de verwevenheid aan van gebeurtenissen en relaties.

24 24 Om de huidige velden te begrijpen, moeten relevante zaken uit het verleden of elementen voor de toekomst in kaart worden gebracht. Belangrijk hierbij te vermelden is, dat de gerichtheid op het hier en nu de hoofdzaak blijft. Enkel elementen die het huidige veld beïnvloeden, kunnen aangehaald en in kaart gebracht worden. Unieke situatie Waarnaar we kijken, hoe we kijken, de context van ons kijken, dat alles bepaalt wat wij waarnemen (Yontef, 1993). Bijgevolg is elke ervaring bijzonder subjectief van aard. Het is de organisatie van een veld, dat gevormd wordt in relaties en in de tijd, die onze blik bepaalt ten opzichte van anderen. Deze subjectiviteit zorgt voor individueel verschillende velden waardoor we de leefwereld waarnemen. De waarneming en ervaring zijn dus bij iedereen verschillend. Als therapeut bestaat enerzijds de valkuil om meegesleurd te worden in de wijze waarop de cliënt zijn veld organiseert. Een mogelijkheid om dit te voorkomen, is het werken in een team waar men supervisie en intervisie uitvoert. Anderzijds bestaat de valkuil van onbegrip. De therapeut kan niet bij het standpunt komen van de cliënt en begrijpt bijgevolg de ervaring van de cliënt niet. Het is dus belangrijk te weten dat ieder zijn eigen veld heeft en bijgevolg anders zal waarnemen en ervaren. Een totale beweging en wording Het organiseren van een veld is geen statisch gegeven. Eenmaal een veld voltooid, is het reorganiseren al terug begonnen. De constante procesmatige reorganisatie maakt het onmogelijk om een identieke ervaring tweemaal door te maken. Er vindt voortdurend beweging en actie plaats door de ruimte en tijd. Niet enkel het individu bevindt zich in een dynamische staat van verandering, ook de omgeving is hier gevoelig aan. De evoluties van individuen houden de veranderingen in de omgeving in stand, maar omgekeerd is de invloed er ook. Een verandering in de omgeving eist immers een verandering in de velden van de individuen. Een proces is een verandering bij een object of organisme waarin de daaruit volgende kwaliteit of richting het verschil laat zien( English & English). Een proces is dus een actieve ontwikkeling dat plaats vindt over een bepaalde tijdsperiode. Als therapeut moet je dit dynamische aspect kunnen begrijpen, onder andere om de juiste interventies op het juiste ogenblik te laten plaatsvinden. Een tussenkomst mag niet te vroeg of te laat gebeuren.

25 25 Relevant in al zijn delen : In een veld kunnen alle factoren of verschijnselen van even grote betekenis zijn. Daarom mag er geen onderscheid gemaakt worden tussen verschijnselen op het gebied van relevantie. Een schijnbaar onbenullig element kan na een bepaalde gebeurtenis plots op de voorgrond komen te staan. Alle delen, ook de kleine, schijnbaar irrelevante details, zijn dus onderling verbonden. De nadruk kan op elk moment wijzigen waardoor het veld een compleet andere betekenis krijgt. 3.2 Invloeden op gedrag 12 Een individu wordt gezien als een geheel, een holistisch wezen in het hier en nu. De mens als geheel, maakt op zijn of haar beurt opnieuw deel uit van een groter geheel. Deze gehelen kunnen we zien als een kluwen van velden. Bijvoorbeeld het veld individu-omgeving of ruimer individu-leefwereld. Elk individu creëert een veld in wisselwerking met de omgeving. Dit veld wordt dan de bril waardoor men naar zijn of haar leefwereld kijkt. Een mens benadert zijn leefwereld dus via het door hem georganiseerde veld. Hoe een individu zich gedraagt, hangt af van het door hem gecreëerde veld. Hierin spelen onder andere psychologische en fysiologische factoren een rol. Het individueel gevormde veld staat ook in wisselwerking met de omgeving of ruimer met de leefwereld. De omgeving beïnvloedt het individuele veld en bijgevolg ook het gedrag van het individu. Allerhande factoren beïnvloeden dus het gedrag van de mens. Er zijn fysische, geografische, culturele, spirituele, sociale, fysieke en psychische factoren die allemaal hun effect uitoefenen op het gedrag van de mens. Wanneer men werkt met mensen is het dan ook noodzakelijk om rekening te houden met hun context, hun behoeften en waarden, met de maatschappelijke normen, met hun structuur, persoonlijkheid, fysieke capaciteiten, Het verduidelijken van al deze invloeden vormt een thesis op zich. Bijgevolg bespreek ik slechts enkele van de vele factoren die een rol spelen bij het tot stand van komen van menselijk gedrag in het hier en nu Invloeden van de context De context heeft een grote invloed op hoe we ons gaan gedragen. Denk maar aan de grote diversiteit aan culturele waarden en normen die er bestaan. Zo is het in China beleefd om te boeren na de maaltijd, terwijl men dit in de Westerse samenleving niet tolereert. Ook in het gedrag bij alcoholgebruik zien we verschillen waarbij de context ten grondslag kan liggen. Daarom bespreek ik kort enkele invloeden vanuit de omgeving op ons gedrag

26 26 Sociale invloeden Mensen hebben de omgeving nodig om te worden wie ze zijn. De omgeving bestaat onder andere uit relaties tussen mensen. Binnen deze relaties kunnen de mensen zichzelf gaan ontmoeten en vormen. Er zullen gevoelens, gedachten, ideeën en behoeften ontstaan, die men via botsingen met de omgevingen moet herzien en eventueel moet veranderen. Met het veranderen van deze innerlijke handelingen zoals gevoelens, behoeften, zal ook ons waarneembaar gedrag zich aanpassen. In bepaalde sociale contexten wordt alcoholgebruik meer getolereerd dan in andere. Deze tolerantie ten aanzien van alcoholgebruik kan een effect hebben op ons gedrag, meer specifiek op ons gedrag ten aanzien van alcoholgebruik. Geografische invloeden De plaats waar de mensen leven, oefent tevens een belangrijke invloed uit op het gedrag. Zo heeft de Wereldgezondheidsorganisatie vastgesteld dat het gedrag van alcoholmisbruik in Europa het hoogst is. Wereldwijd gebruiken twee miljard mensen alcohol op een risicovolle wijze. In Europa alleen al gebruiken 87 miljoen mensen alcohol op regelmatige basis, in hoeveelheden die een gevaar inhouden voor de gezondheid. Invloeden van de maatschappelijke waarden en normen Mensen leren allerhande omgangsvormen en gedragingen die in hun cultuur normaal lijken. Wanneer ze dan in aanraking komen met andere culturen merken ze dat deze waarden en normen niet voor iedereen gelden. Zo is het gebruik van alcohol in de Westerse samenleving aanvaard. Terwijl het in de Moslimcultuur geweerd wordt. Binnen een cultuur zijn er vaak subculturen aanwezig, elk met hun eigen waarden en normen. Alcoholgebruik wordt, bijvoorbeeld in de Straight Egde subcultuur, niet toegelaten. Terwijl een niet-alcohol drinkende student van een studentenclub eerder een uitzondering is. Invloed van de media De media heeft een invloed op ons gedrag. Hoever die invloed reikt, vormt nog steeds een brandend punt van discussie. Er zijn wel vermoedens dat de media vooral de jongeren en kinderen beïnvloedt. Een belangrijk onderdeel van de media is reclame. Reclame heeft als doel producten te doen verkopen. Zo willen de alcoholproducenten de mensen overtuigen om voor hun merk te kiezen.

27 27 Recente onderzoeken hebben aangetoond, dat alcoholreclame indirect het denken over alcohol en de intentie van jongeren om alcohol te drinken beïnvloedt. Er is ook aangetoond dat veel reclame een invloed heeft op het drinken op latere leeftijd en het overmatig drinken. De communicatie van een product kan dus een negatieve invloed hebben op ons gedrag Fysieke invloeden op gedrag Niet enkel de omgeving speelt een rol bij het tot stand komen van ons gedrag, ook zien we verschillen in ons gedrag door invloeden van ons lichaam. Opnieuw worden hier enkele invloeden besproken. Vrouw of man Het mag duidelijk wezen dat het lichaam van een man verschilt met het lichaam van een vrouw. Deze verschillen hoeven niet altijd heel groot te zijn om een rol van betekenis te kunnen spelen op ons gedrag. Wanneer we nu even gaan kijken naar alcoholgebruik merken we een verschil op tussen mannen en vrouwen. Het mechanisme dat hier aan de basis ligt, vertaalt zich in de grotere biologische kwetsbaarheid van vrouwen ten opzichte van alcohol. De vrouw is biologisch kwetsbaarder voor alcohol door hun metabolisme, die verschillend is dan dat van de man. Het verschil ligt hem erin dat een vrouw een hoger vetgehalte bezit voor eenzelfde lichaamsgewicht als een man. Bijgevolg bevat het vrouwelijk lichaam minder bloed en is het watergehalte waarover de alcohol zich kan verspreiden kleiner. Deze kwetsbaarheid houdt voor de vrouw dan ook het risico in, om sneller afhankelijk te worden van alcohol, in vergelijking tot de man. Terzijde hoeft ook vermeld te worden dat een andere levensstijl en strengere normen met betrekking tot drinken bij vrouwen, van invloed zijn op het sekseverschil bij alcoholgebruik. Uiterlijk Een vaak onderschatte invloed op het gedrag is het uiterlijk of het fysieke voorkomen van een individu. Het is voornamelijk de subjectieve beleving van het uiterlijk die mede bepaalt hoe iemand zich gedraagt. Wanneer de zelfbeleving van het uiterlijk positief is, kan de persoon dit gaan uiten in zijn gedrag. Zo zal hij of zij zelfverzekerd lopen en vlot omgaan met anderen. De positieve zelfbeleving van het uiterlijk kan men dus waarnemen in het gedrag van een persoon. Omgekeerd kan een negatieve zelfbeleving van het uiterlijk ook geuit worden in gedrag. Als voorbeeld geef ik hierbij het met de schouders opgetrokken en hoofd naar beneden lopen van een persoon, net alsof hij of zij zich wil wegstoppen. Wanneer we werken met mensen die afhankelijk zijn van alcohol mogen we dus ook deze invloed niet vergeten. Zo kan het alcoholmisbruik versterkt worden, indien men niet in vrede leeft met de uiterlijke verschijning van zijn of haar lichaam. Men gaat dan alcohol consumeren om de negatieve beleving te onderdrukken.

28 28 Leeftijd De leeftijd en de daarmee samenhangende lichamelijke mogelijkheden hebben een invloed op het gedrag van de mens. Gedurende het ganse leven bevindt het lichaam zich in een staat van voortdurende verandering. Enkele van deze veranderingen zijn de ontwikkeling van de hersenen tot het vierentwintigste levensjaar en een versnelde groei van botten en spieren tijdens de puberteit. Beide ontwikkelingen kunnen op een nefaste manier verstoord worden door alcoholgebruik op jonge leeftijd. Bij hersenen in volle ontwikkeling kunnen er door alcoholgebruik geheugenproblemen optreden. Naast geheugenproblemen verhoogt ook het risico op concentratiestoornissen bij overmatig alcoholgebruik op jonge leeftijd. Beide werken op een negatieve wijze in op de schoolprestaties. Een tweede mogelijke verandering van gedrag die waarneembaar is bij alcoholgebruik op jonge leeftijd, is een verandering in karakter en gedrag. Zo gaan sommigen jongeren sterk ontremd gedrag vertonen, waarbij agressie niet uitgesloten wordt. De leeftijd bij alcoholgebruik speelt ook een belangrijke rol naar de toekomst toe. Wanneer men op jonge leeftijd regelmatig overmatig alcohol gebruikt, stijgt de kans op alcoholafhankelijkheid op latere leeftijd. Zoals reeds vermeld, groeien in de puberteit de botten en spieren in een versneld tempo. Bij alcoholgebruik op jonge leeftijd wordt er een rem gezet op deze groei. Het is namelijk zo dat alcohol een verminderde aanmaak van het groeihormoon veroorzaakt. Groeistoornissen of remmingen in de botontwikkeling kunnen hiervan een gevolg zijn. Genetische predispositie Het is een feit dat ons gedrag deels georiënteerd wordt door een erfelijke basis. Onze genen vormen een blauwdruk waarin onze vermogens vast komen te liggen. Hoe we ze gaan gebruiken en of ze al dan niet tot uiting komen, wordt door de omgeving bepaald. Dankzij de tweelingstudies kan men onderzoeken welk gedrag erfelijk voorbestemd is. Bij een tweelingstudie bestudeert men eeneiige tweelingen en twee-eiige tweelingen. Beide groepen tweelingen worden dan vergeleken, waarna men conclusies probeert te trekken over de invloed van de genen en de omgeving op het gedrag. Het zijn ondermeer de tweelingstudies die een erfelijke predispositie hebben blootgelegd bij alcoholafhankelijkheid. Ondertussen weet men ook al dat de genen een rol spelen bij alcoholafhankelijkheid. Ondanks de genetische predispositie, blijft de omgeving een cruciale rol spelen in het al dan niet ontwikkelen van een alcoholafhankelijkheid.

29 Psychische invloeden op gedrag Persoonlijkheid Het is geweten dat de persoonlijkheid een vrij stabiel gegeven is doorheen het leven van een individu. Ondanks dit gegeven kan de persoonlijkheid ook vrij variabel zijn. Bij een ingrijpende gebeurtenis in iemands leven, merken we soms dat de persoonlijkheid min of meer verandert. De persoonlijkheid beïnvloedt normaal gezien ons gedrag op een vrij stabiele wijze. Plotse gedragsverschillen zijn dan ook meestal te zoeken in omgevingsfactoren. Hier en daar ontstaan er toch gedragsveranderingen, onafhankelijk van externe invloeden. In deze gevallen kan het dan maar enkel de persoonlijkheid zijn die de oorzaak vormt van de veranderingen in het gedrag. Men vermoedt dan ook dat de persoonlijkheid een invloed uitoefent op het alcoholgebruik. Specifieke persoonlijkheidskenmerken die een rol zouden kunnen spelen bij problematisch alcoholgebruik, zijn echter nog niet ontdekt. We hebben nu al een vermoeden van de invloed van onze persoonlijkheid op het alcoholgebruik. Maar telt de omgekeerde beïnvloeding ook? Heeft problematisch alcoholgebruik met andere woorden een invloed op onze persoonlijkheid? Onderzoeken geven hier een positieve bevestiging aan. Het is aangetoond dat overmatig alcoholgebruik tussen twaalf en achttien jaar een verandering in iemand zijn persoonlijkheid teweeg kan brengen. Het is de frontale cortex die verantwoordelijk is voor de persoonlijkheid, die hierin een belangrijke rol vervult. Een teveel aan alcohol kan een onvolledige rijping van de frontale cortex met zich meebrengen, waardoor er veranderingen in de persoonlijkheid en bijgevolg in het gedrag kunnen ontstaan. Behoeften Elk individu ervaart behoeften die men wil vervullen. Ze geven aan wat men tekort komt en tonen aan wat men wil verwerven. Het zijn intrinsieke doelen dat een individu wil bereiken gedurende zijn leven. Een behoefte kan heel primair zijn, zoals de behoefte aan eten. Het kan ook heel complex zijn, zoals de behoefte aan zelfactualisatie. Behoeften gaan een invloed uitoefenen op ons gedrag. Nagaan welk gedrag helpt bij het voldoen van een bepaalde behoefte, is echter niet evident. Bijvoorbeeld: Wanneer Marie samen met haar vrienden een frisse pint drinkt op een terras, kunnen hier diverse behoeften aan de basis liggen van haar gedrag. Tijdens dit gedrag kan ze zowel haar behoefte aan interpersoonlijk contact, veiligheid, rust, dorst, vervullen. Bij alcoholafhankelijkheid zien we een constante behoefte aan alcohol. Ook hier zijn er meerdere redenen waarom men nood heeft aan alcohol en bijgevolg telkens hetzelfde gedrag stelt. Er is de behoefte aan het tegenhouden van ontwenningsverschijnselen, er is een behoefte aan de gevoelens die het alcoholgebruik met zich meebrengt, enz..

30 30 Comorbiditeit met andere psychische aandoeningen: Alcoholafhankelijkheid verschijnt regelmatige samen met een comorbide aandoening. De meest voorkomende aandoeningen die gepaard gaan met alcoholafhankelijkheid zijn drugsverslaving, bipolaire stoornis I, sociale fobie, theatrale persoonlijkheidsstoornis en een antisociale persoonlijkheidsstoornis. Hoe beide aandoeningen elkaar beïnvloeden, is vaak moeilijk te achterhalen. Zo is er bij sommige gevallen eerst sprake van een psychische aandoening waarop een alcoholafhankelijkheid zich ontwikkeld heeft. Anderzijds kan het ook dat de alcoholafhankelijkheid een rol speelde bij het ontwikkelen van een andere psychische aandoening. Maar onafhankelijk hiervan blijven beide een invloed uitoefenen op het gedrag. Zowel psychische stoornissen als alcoholafhankelijkheid hebben hun uitwerking. Motivatie Motivatie wordt aanschouwd als de drijfveer voor gedragingen. Het heeft een invloed op de doelen die men wil bereiken en op de inzet die men ervoor zal vertonen. In hoofdstuk vier wordt er uitgebreid ingegaan op motivatie. 3.3 Besluit Het menselijk gedrag is een complex geheel. Het is onmogelijk om het gedrag van een individu te bepalen vanuit één factor. Algemeen wordt aangenomen dat gedrag beïnvloed wordt door psychologische en biologische factoren en de omgeving. Deze factoren beïnvloeden het gedrag niet geïsoleerd, maar in een verbonden kluwen. Wanneer er in één factor iets verandert, heeft dit een invloed op de rest. Door de complexiteit is het niet evident om het gedrag van een persoon te begrijpen. Iedereen bouwt een veld op, om naar zijn of haar leefwereld te kijken. Een voorbeeld van een veld is het veld individu-omgeving. Dit veld ontstaat door een wisselwerking met de persoon en de omgeving in al hun facetten. Het moge duidelijk wezen dat enorm veel factoren een rol spelen in dit veld en dat deze factoren afhankelijk zijn van persoon tot persoon. Elk veld is dus uniek. Deze unieke blikken op de wereld zorgen voor verschillend gedrag bij personen. De therapeut moet proberen de bril naar de wereld toe te doorgronden zonder in het veld van de cliënt te worden meegesleurd. Het is dan ook belangrijk om een zo compleet mogelijk beeld te vormen van alle mogelijke beïnvloedende factoren op het gedrag van een persoon. In dit hoofdstuk kan ik onmogelijk alle invloeden op het gedrag bespreken. Ik hoop evenwel hiermee het belang van diverse factoren in het ontstaan van gedrag met betrekking tot alcoholgebruik aan te tonen.

31 31 4 Hoofdstuk 4: Gedragsverandering Giving up smoking is easy, I ve done it hundreds of times, dit citaat van Mark Twain illustreert, hoe moeilijk het is om je gedrag te veranderen, om het daarna te consolideren. Veel probleemdrinkers kunnen enige tijd stoppen met alcoholgebruik, maar vallen snel terug in hun oude gebruikerspatroon. Gedragsverandering is een werk van lange adem, waarin terugval en motivatie essentiële onderdelen zijn. In dit hoofdstuk bespreek ik achtereenvolgens: de kenmerken van het veranderingsproces, het transtheoretisch model van Prochaska en DiClemente (1988,1992), de motivatie en als laatste de basiscondities of voorwaarden om tot verandering te komen. 4.1 Kenmerken van het veranderingsproces 13 In dit eindwerk worden kort enkele kenmerken van een veranderingsproces nader toegelicht. In wat volgt komen de vier kenmerken aan bod. Als eerste hebben we het langzame verloop dat vaak gepaard gaat met een veranderingsproces. Als therapeut mag je dan ook niet al te snel een groot succes verwachten. Indien dit van een patiënt verwacht wordt, dan kan er een misconceptie ontstaan tussen therapeut en cliënt. De therapeut gaat de cliënt aanzien als ongemotiveerd, waardoor ze vervallen in de valkuilen van frustraties en onmacht. Dit kan een negatieve impact hebben op de therapeutische relatie, die helpt bij het bestendigen van een gedragsverandering. Een tweede kenmerk van het veranderingsproces is het verloop in stadia. Elke fase vereist een subtiele verandering van aanpak door de therapeut. Plots stagnerende en remmende strategieën moeten gewijzigd worden, ook al waren ze voordien effectief. Indien dit niet gebeurt, bestaat het gevaar om in een impasse terecht te komen. Er wordt wel gewild, maar men beschikt niet over de juiste middelen om er te komen. Dit werkt demotiverend zowel voor de cliënt, als voor de therapeut. Het derde kenmerk staat voor de ambivalentie en weerstand die terug te vinden zijn in alle stadia van het veranderingsproces. Elk van ons heeft wel eens ambivalente gevoelens, denkwijzen of gedrag gesteld. Het is dan ook logisch dat mensen met een alcoholprobleem er tijdens het veranderingsproces mee geconfronteerd worden. Het is steeds balanceren tussen een moeten en een willen, tussen de voordelen en de nadelen, tussen het rationele en het emotionele, Zo kennen personen vaak de nadelen van het overmatige alcoholgebruik, maar toch blijft men eraan gehecht. De ambivalente gevoelens, denkwijzen, gedragingen, kunnen weerstand met zich meebrengen. Als therapeut ga je de ambivalente gevoelens en de weerstand niet mogen interpreteren als een lage motivatie. 13 Ansoms, S.; Casselman, J.; Matthys, F; &Verstuyf, G. (2004). Hulpverlening bij problematisch alcoholgebruik. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.

32 32 Als vierde en laatste kenmerk is er de kans op een mogelijke terugval. De kans op een terugval moet steeds gezien worden als een permanent aanwezig onderdeel van het veranderingsproces. Belangrijk hierbij te vermelden is, dat men een terugval niet mag aanschouwen als een falen, maar wel als een leersituatie. 4.2 Het transtheoretisch model van Prochaska en Diclemente 14 Prochaska en Diclemente geven in hun model aan hoe een individu in zes stadia komt tot een gedragsverandering, al dan niet met de hulp van een professional. Het model beschrijft dus een traject van gedragsverandering in verschillende fasen. Ieder individu start bij de aanvang van een gedragsverandering bij een probleemontkenning. De gedragsverandering is volbracht wanneer deze gestabiliseerd gehanteerd wordt. Gelieve hierbij op te merken dat een terugval in alle zes de stadia s kan optreden. Ook moet ik hier vermelden dat het gaat om een model en dus een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid is. Daarnaast vervult het geen functie als actiemodel. Het kan enkel dienen als verklaringsmodel. Tevens is het in de realiteit niet altijd even evident om iemand te plaatsen in één enkele fase. Veel patiënten balanceren dan ook vaak tussen twee fasen. In de onderzoekspraktijk heerst er ook de nodige kritiek op het Transtheoretisch model (Sutton, 2005). Zo impliceert het transtheoretische model ondermeer dat bepaalde interventies in specifieke stadia moeten plaatsvinden. Onderzoek toont echter aan dat interventies gebonden aan fasen, het niet noodzakelijk beter doen dan niet-fase specifieke interventies. Desondanks kan het een hulpmiddel zijn om tot inzicht te komen in het veranderingsproces van een individu Casselman, J. (2001). Met vallen en opstaan. Motivatiebevordering en terugvalpreventie bij verslavingsproblemen. Leuven-Apeldoorn: Garant. 15