GGD Amsterdam Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering

Transcriptie

1 Alcoholmonitor

2 Joanne Ujcic-Voortman Wilco Schilthuis Johan Osté Marcel Buster Foto s: GGD Amsterdam en Stockexchange Grafische vormgeving: Dagmar van Schaik Amsterdam, augustus 2013 GGD Amsterdam Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering EDG-reeks 2013/9 ISBN Alcoholmonitor 2012

3 Inhoud De Alcoholmonitor in het kort 4 1. Alcoholmatiging in het Amsterdamse beleid 9 Alcoholmatigingsbeleid in Amsterdam, wat zijn de plannen? Het volgen van de ontwikkelingen 2. Jong geleerd 13 Alcoholconsumptie door jongeren risicovol Alcoholmatiging onder jongeren Meisjes drinken meer dan jongens Binge drinken Alcoholgebruik onder jongeren daalt gestaag Jongeren kopen alcohol toch zelf Stand van zaken 3. Oud gedaan 20 Mannen drinken meer dan vrouwen Overlijden als gevolg van alcohol Stand van zaken 4. Als alcoholgebruik problematisch wordt 24 Overlast en alcoholgebruik Ingesloten door de politie en beoordeeld door de forensisch arts In de ambulance In het vangnet In de verslavingszorg De zorg voor overlastgevende alcoholisten Stand van zaken 5. Uitgaan veiligheid en alcoholgebruik 38 Minder alcohol, minder doden in het verkeer Alcoholgerelateerde ambulanceritten in de Amsterdamse uitgaansgebieden Als het feest is: hoeveel drinken we op Koninginnedag? Stand van zaken 3

4 De alcoholmonitor in het kort 4 Alcoholmonitor 2012

5 In het alcoholmatigingsbeleid van de gemeente Amsterdam krijgen jongeren bijzondere aandacht. Om die reden neemt deze groep ook een prominente plek in in de Alcoholmonitor Een belangrijk doel bij alcoholmatiging onder de jeugd is hun alcoholgebruik terug te dringen. Daarnaast is het doel om de leeftijd waarop gestart wordt met de consumptie van alcohol zoveel mogelijk uit te stellen. 5

6 Trends onder jongeren niet eenduidig De trends en cijfers met betrekking tot alcoholgebruik en misbruik onder jongeren zijn niet eenduidig. Gunstig is de stijgende trend in de startleeftijd. Onder leerlingen in de derdeklas en hoger van het middelbaar onderwijs ligt deze nu met 13 jaar gemiddeld 2 jaar hoger dan in Ook de dalende trend die we in het algemeen zien in het alcoholgebruik onder Amsterdamse scholieren is gunstig. Toch zien we onder tweedeklassers van het middelbaar onderwijs, met een leeftijd ruim onder de 16, dat 12% recent, d.w.z. in de voorgaande maand alcohol dronk. Daarbij is de gemiddelde startleeftijd van 13 jaar nog steeds ver onder de aanbevolen 16 jaar. Het zijn vooral de scholieren met een hoger schoolniveau en/of een Antiliaans/Arubaanse of Surinaamse achtergrond waar winst te behalen valt als het gaat om het terugdringen van (excessief) alcoholgebruik. Onder de wat oudere groep jongeren is een gunstige ontwikkeling te zien in het rijden onder invloed. In het laatste decennium zien we hier een daling in. Ook vergeleken met ouderen besturen zij minder vaak onder invloed een auto. Een dalende trend zien we (nog) niet bij de insluitingen door de politie. De gegevens van de forensisch arts laten een stabiel beeld zien in zowel het absolute als procentuele aantal jongeren dat wordt ingesloten én teveel alcohol heeft gebruikt. Bij de verslavingszorg komen slechts weinig jongeren met alcoholproblemen. Dit geldt ook voor Vangnet, al neemt het aantal jongeren met alcoholproblemen hier wel toe, deze stijging is evenredig met die van het totaal aantal cliënten. Een ongunstige ontwikkeling zien we bij de ambulanceritten. Zowel het aantal alcoholgerelateerde ambulanceritten als het percentage jongeren bij deze alcoholgerelateerde incidenten is de afgelopen jaren toegenomen. Het laatste jaar (2011) geeft geen stijging meer te zien. Het lijkt er daarmee op dat de startleeftijd misschien wel is opgelopen, maar als jongeren eenmaal drinken, dan doen ze dat ook fors. Alcoholprobleem relatief groot in Amsterdam Naast het terugdringen van alcoholgebruik onder jongeren, krijgt ook het terugdringen van het aantal volwassen probleemdrinkers aandacht in het beleid. Een ruime meerderheid (80%) van de Amsterdammers drinkt weleens alcohol. Eén op de vijf Amsterdammers drinkt te veel alcohol. Zij kunnen worden bestempeld als zware en/of overmatige drinkers, ook wel gelegenheidsdrinkers of gewoontedrinkers genoemd. Dit blijkt uit de cijfers van de Amsterdamse Gezondheidsmonitor Overmatig drinkgedrag is in Amsterdam een groter probleem dan in de andere grote steden: Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Door de tijd zien we echter geen stijging in overmatig of zwaar alcoholgebruik onder Amsterdammers; het percentage overmatige drinkers is sinds 2000 zelfs gedaald. Het aantal zware drinkers is ongeveer gelijk gebleven. 6 Alcoholmonitor 2012

7 Amsterdam springt er eveneens ongunstig uit als het gaat om de verslavingszorg. Vergeleken met de rest van Nederland maken er in Amsterdam twee maal zoveel mensen gebruik van de verslavingszorg voor een alcoholprobleem (respectievelijk 2 en 4 per inwoners). Ook de sterfte aan alcoholgerelateerde chronische leveraandoeningen is in Amsterdam 1,6 keer hoger dan in de rest van Nederland. Centrum en Zuid, autochtoon en hoog opgeleid Ruim 7% van de Amsterdammers tussen de 16 en 54 jaar is een probleemdrinker ; zij zijn zware of overmatige drinkers en ondervinden hiervan, veelal sociale, problemen. Een belangrijk kenmerk dat zij delen is de behoefte om te minderen. Dit biedt aangrijpingspunten voor de ontwikkeling en uitvoering van interventies gericht op het verminderen van alcoholgebruik. Speciale aandacht verdienen hierbij hoogopgeleide, autochtone Amsterdammers; met het oog op gewoontedrinken met name 55 t/m 74 jarigen en 16 t/m 34 jarigen als het gaat om gelegenheidsdrinken. De stadsdelen Centrum en Zuid zijn gebieden waar veel zwaar en overmatig alcoholgebruik voorkomt. Ook onder jongeren zijn dit, naast Zuidoost, stadsdelen waar relatief veel alcoholgebruik voorkomt. Aantal ambulanceritten door alcohol stijgt Uit de registratie van de ambulanceritten blijkt dat het aantal ongevallen als gevolg van alcoholmisbruik toeneemt. Bij de forensisch artsen, die de politie informeren over de insluiting van personen onder invloed van alcohol, zijn de cijfers in de afgelopen 4 jaar vrij constant. Meer meldingen bij Vangnet Vangnet heeft toegang tot de groep die veelal nog niet in zorg is maar wel voor overlast zorgt of zelf in een crisissituatie verkeert. Het aantal personen met alcoholproblemen dat bij politie en meldpunten in beeld komt en vervolgens gemeld wordt bij Vangnet is tussen 2003 en 2011 sterk toegenomen. Het aandeel personen waarbij sprake is van alcoholproblemen is echter gelijk gebleven. Ditzelfde zien we ook bij de meldpunten Zorg en Overlast; het percentage geregistreerde alcoholproblemen blijft constant, maar het totaal aantal meldingen neemt toe. Ondanks de stijging van het aantal mensen dat via meldpunten in beeld komt zien we de laatste vijf jaar geen toename in het aantal mensen dat van de verslavingszorg gebruik maakt. Overlastgevende alcoholisten op straat Ten aanzien van de overlastgevende straatdrinkers zijn in Nederland veel initiatieven ontplooit, maar er zijn weinig studies verricht die iets zeggen over de effectiviteit ervan. De praktijkervaringen laten zien dat samenwerking tussen politie, hulpverlening en de 7

8 doelgroep essentieel is. Handhaving kan pas effectief zijn als er ook een alternatief geboden wordt, denk hierbij aan een alcoholgebruiksruimte of woonvoorziening. Op haar beurt zal het alternatief effectiever zijn als de politie sanctioneert en als potentiële bezoekers actief worden opgespoord en naar de voorzieningen worden toegeleid. Het creëren van draagvlak bij de doelgroep is van essentieel belang in dit proces. Huiselijk geweld en alcohol onderbelicht In het alcoholmatigingsbeleid wordt ook aandacht besteed aan huiselijk geweld. De relatie tussen alcoholgebruik van de dader en huiselijk geweld wordt niet structureel meegenomen in de Amsterdamse registraties van huiselijk geweld of alcoholproblemen. Trends hierover zijn dan ook niet te geven. Wel blijkt uit recent landelijk onderzoek onder slachtoffers van huiselijk geweld dat 45% van de daders veel drinkt en dat 16% van de incidenten aan dat alcoholgebruik wordt toegeschreven. Minder alcohol, minder doden in het verkeer Het onderzoek naar alcohol in het verkeer laat een gunstige trend zien. Rijden onder invloed van alcohol komt steeds minder vaak voor, ook in Amsterdam. Dit is hoogstwaarschijnlijk één van de redenen voor het dalende aantal verkeersdoden in de afgelopen jaren in Nederland én in Amsterdam. Langer uitgaan, meer intoxicaties Tot slot wordt in dit rapport aandacht besteed aan twee actuele beleidsthema s, te weten de verruimde openingstijden in de horeca en het alcoholgebruik tijdens grootschalige evenementen. Uit het onderzoek tijdens Koninginnedag 2012 blijkt dat het deel van de feestgangers dat, met een bloedalcoholconcentratie van 1,3 promille dronken te noemen is, gedurende de dag gestaag toeneemt van 3% naar 18%. Het onderzoek naar de invloed van de verruiming van sluitingstijden laat zien dat er rekening gehouden dient te worden met een verhoging van het aantal intoxicaties en ongevallen als mogelijk gevolg van deze verruiming. Ook het aantal ongevallen onder invloed van alcohol waarvoor een ambulance uit moet rijden stijgt hiermee. Al met al lijkt het alcoholgebruik onder Amsterdammers zich gematigd positief te ontwikkelen. De startleeftijd waarop kinderen met alcohol beginnen, loopt op. Daar waar het alcoholgebruik en alcoholgerelateerde problematiek onder volwassenen jarenlang een toename liet zien, lijkt dat nu op zijn minst te stabiliseren. Als we kijken naar de excessen is te zien dat in de uitgaansgebieden het aantal alcoholgerelateerde ambulanceritten nog altijd stijgt. Het aandeel jongeren dat per ambulance vervoerd wordt, nam de afgelopen jaren toe. Hoewel dit aandeel in 2011 voor het eerst stabiel is, is het aantal jongeren dat met teveel alcohol op in de ambulance terecht komt nog steeds zorgwekkend. Er valt dus nog zeker winst te behalen als het gaat om het beperken van de schadelijke effecten van alcoholconsumptie. 8 Alcoholmonitor 2012

9 1. Alcoholmatiging in het Amsterdamse beleid 9

10 Het gebruik van alcoholhoudende dranken is al sinds mensheugenis een feit. Het is dan ook onderwerp van menig studie geweest. Matige consumptie van alcoholhoudende dranken is in verband gebracht met zowel positieve als negatieve gezondheidseffecten. Aan de ene kant zou matige alcohol consumptie een gunstige bijdrage kunnen leveren aan het functioneren van hart- en bloedvaten en de kans op diabetes verlagen. Aan de andere kant zijn er veel studies die negatieve effecten aantonen. Ook matige alcoholconsumptie zou bijvoorbeeld al een kankerverwekkend effect hebben. Daarnaast heeft alcoholgebruik in sommige situaties ook negatieve effecten op de omgeving van een individu; denk hierbij aan rijden onder invloed, maar ook de gezondheidsschade bij een ongeboren kind door het gebruik van alcohol tijdens de zwangerschap. De meningen over overmatig alcoholgebruik zijn allerminst verdeeld. Het overmatig consumeren van alcoholische dranken richt schade aan bij het individu maar heeft ook ernstige maatschappelijke consequenties. Het is daarom belangrijk om deze overmatige alcoholconsumptie zoveel mogelijk te beperken. Alcoholmatigingsbeleid in Amsterdam, wat zijn de plannen? Het beperken van de schadelijke effecten van overmatig alcoholgebruik staat hoog op de politieke agenda in de gemeente Amsterdam. In haar alcoholmatigingsbeleid heeft de gemeente Amsterdam voor de periode 2011 tot 2014 de volgende doelstellingen geformuleerd: Jongeren op latere leeftijd laten beginnen met alcoholgebruik; Verminderen van alcoholgebruik onder jongeren; Terugdringen van het aantal volwassen probleemdrinkers; Realiseren van een sluitend aanbod voor probleemdrinkers en (dakloze) alcoholverslaafden; Tegengaan van schadelijke gevolgen van alcoholgebruik in bijzondere situaties, met name huiselijk geweld, grootschalige evenementen, uitgaan en veiligheid, rijden onder invloed. Bijzondere aandacht in dit beleidsplan krijgen de volgende groepen: jongeren en hun verzorgers; autochtone Amsterdamse mannen, in het bijzonder zij die alleenstaand zijn; Amsterdammers in de leeftijd van 55 tot 75 jaar; gemarginaliseerde alcoholverslaafden. Het volgen van de ontwikkelingen Het volgen van de ontwikkelingen in alcoholgebruik in Amsterdam door de tijd levert waardevolle inzichten op in het effect van het ingezette beleid. Daarnaast kan het ook handvaten bieden om het beleid aan te passen of aan te scherpen. Dit waren in 2002 belangrijke redenen om een alcoholmonitor als actiepunt op te nemen in het Preadvies op de nota alcoholmatigingsbeleid van de toenmalige raadsleden Yalin en Irik getiteld Alcohol in Amsterdam. In 2005 heeft de GGD in kaart gebracht welke databronnen hiertoe beschikbaar zijn. In het rapport dat hierover geschreven is, kwam naar voren dat een reeks aan databronnen geschikte 10 Alcoholmonitor 2012

11 en relevante informatie kunnen opleveren. De Amsterdamse Alcoholmonitor was hiermee geboren. In de Alcoholmonitor 2008 is een groot deel van deze databronnen gebruikt, aangevuld met een aantal andere relevante gegevenssets. Deze databronnen zullen ook in de Alcoholmonitor 2012 zoveel mogelijk worden aangeboord, alsmede een aantal nieuwe bronnen. Een overzicht is hieronder opgenomen. Overzicht databronnen (Alcoholmonitor 2012) Ambulancevervoer alcoholgerelateerde ritten uit de meldkamerregistratie Amsterdams Forensisch registratiesysteem (FORMATUS) Amsterdamse Gezondheidsmonitor (AGM), GGD Amsterdam Amsterdamse Jeugdgezondheidsmonitor (JGM), GGD Amsterdam Antenneonderzoek, UvA personen ingesloten wegens openbare dronkenschap representatieve enquêtegegevens over overmatige en zware drinkers in de volwassen bevolking van Amsterdam alcoholgebruik onder leerlingen van de tweede klas middelbaar onderwijs alcoholgebruik onder middelbare scholieren Doodsoorzaken statistiek, CBS mortaliteitsgegevens gemeente Amsterdam met chronische leveraandoeningen gerelateerd aan alcohol als primaire doodsoorzaak Landelijk Alcohol en Drugs Informatie Systeem (LADIS) personen in behandeling bij verslavingszorg vanwege een primair alcoholprobleem Meldpunten Zorg & Overlast Peilstationsonderzoek, Trimbos registratie van alcoholgerelateerde overlast- en/of zorgmeldingen landelijk onderzoek naar alcoholgebruik onder scholieren, met aanvullend onderzoek onder Amsterdamse basisschoolleerlingen Politie Vangnet registratie van alcoholcontroles registratie cliënten met alcoholprobleem 11

12 Verder lezen? Preadvies op de nota alcoholmatigingsbeleid van de toenmalige raadsleden Yalin en Irik getiteld Alcohol in Amsterdam. Bruin K de, Buster M, Uitenbroek D, Tichelman P (2005). Alcoholprobleem als monitorprobleem, de opzet van een Amsterdamse alcoholmonitor. Amsterdam: GGD Amsterdam. Buster M, Ceelen M, Dorn T, Janssen A, Osté J (2008). Alcoholmonitor Amsterdam: GGD Amsterdam. Nota alcoholmatigingsbeleid (2011). Amsterdam: gemeente Amsterdam. 12 Alcoholmonitor 2012

13 2. Jong geleerd 13

14 Alcoholconsumptie door jongeren risicovol Met het oog op preventie van gezondheidsschade door alcoholgebruik zijn jongeren een belangrijke doelgroep. Niet alleen kan alcoholgebruik voor jongeren riskant zijn, ook heeft het invloed op hun omgang met alcohol op latere leeftijd. In het alcoholmatigingsbeleid van de gemeente Amsterdam nemen jongeren dan ook een belangrijke plaats in. Het gebruik van alcohol door jongeren brengt op tal van gebieden risico s met zich mee, met vaak ernstige onomkeerbare gevolgen. Alcoholgebruik kan de gezonde ontwikkeling van de hersenen bij jongeren belemmeren. Fors alcoholgebruik kan zelfs leiden tot permanente hersenbeschadiging, met als gevolg slechtere leerprestaties, een slechter geheugen, lagere scores op cognitieve testen en fysiek minder goed ontwikkelde hersenen. Naast de hersenen, kan ook de ontwikkeling van andere organen van jongeren belemmerd worden door alcoholgebruik. Alcoholgebruik op jonge leeftijd verhoogt het risico op problematisch drinken op latere leeftijd. Dit speelt vooral bij een startleeftijd onder de 18 jaar. Alcoholgebruik bij jongeren speelt daarnaast een rol bij acute risico s zoals onveilig en grensoverschrijdend seksueel gedrag, agressie en verkeersongevallen. Advies alcoholgebruik jongeren 1. Laat kinderen onder de 16 jaar geen alcohol drinken. 2. Stel bij jongeren boven de 16 jaar het alcoholgebruik zo lang mogelijk uit. Indien er toch gedronken wordt, is het belangrijk om afspraken te maken over hoeveelheid en frequentie: Niet meer dan één, hooguit 2 avonden in het weekend. Drink per gelegenheid niet meer dan 2 glazen. Naar school, werk of sporten? Drink de avond ervoor niet. Nog op de fiets of anders aan het verkeer deelnemen? Drink géén alcohol. Het maken van zulke afspraken is net zo belangrijk als het stellen van een leeftijdsgrens. (GGD Amsterdam, cluster Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering) De risico s treden met name op bij veel, frequent, of in korte tijd veel drinken, het zogeheten binge drinken. Tegelijkertijd laat onderzoek zien dat wanneer jongeren eenmaal beginnen met drinken zij na korte tijd al vaak en veel gaan drinken. Niet alleen is een veilige ondergrens (aantal glazen) moeilijk te geven, het blijkt in de praktijk ook niet eenvoudig om jongeren die eenmaal drinken tot matig gebruik aan te zetten. Op basis van de huidige stand van kennis is het advies dan ook om jongeren tot 16 jaar niet te laten drinken; of eigenlijk het liefst nog langer niet. Hoe later een jongere met alcoholgebruik start hoe beter. Ieder jaar uitstel van alcoholgebruik is winst in fysieke, cognitieve en gedragsmatige zin. Alcoholmatiging onder jongeren De gemeente Amsterdam stelt zich in haar alcoholmatigingsbeleid [Alcoholmatigingsbeleid Amsterdam ] ten doel te stimuleren dat: jongeren op latere leeftijd beginnen met de consumptie van alcohol, in elk geval niet voor het zestiende levensjaar. overmatig alcoholgebruik onder jongeren die eenmaal drinken verder wordt teruggedrongen. 14 Alcoholmonitor 2012

15 Het beleid kenmerkt zich door een brede benadering, met aandacht voor voorlichting en preventie, vroeg signaleren en begeleiden, regels en handhaving. Er is daarbij veel aandacht voor de rol van de ouders als het gaat om het maken van afspraken over (niet) drinken. Naast aandacht voor het gedrag van de ouders en jongeren is er ook aandacht voor het terugdringen van de beschikbaarheid van alcohol, zoals aandacht voor het schenken aan minderjarigen en toezicht op de verkoop van alcohol. Meisjes drinken meer dan jongens Om meer inzicht te krijgen in het alcoholgebruik van jongeren in Amsterdam kunnen wij putten uit verschillende onderzoeken: Antenne, de Amsterdamse Jeugdgezondheidsmonitor (JGM) en het Peilstationsonderzoek. De JGM is in het schooljaar uitgevoerd onder scholieren in het tweede jaar van het middelbaar onderwijs. Onder deze leerlingen van 13 tot 14 jaar heeft 23% weleens alcohol gedronken en heeft 12% recent (in de voorgaande maand) alcohol gebruikt (tabel 1). Opvallend is dat meisjes (25%) vaker ooit alcohol hebben gedronken dan jongens (22%). Ook recente drinkers zijn vaker meisjes (14% versus 10%). In dit onderzoek worden verschillende risicogroepen aangeduid. Zo proberen HAVO/VWO leerlingen vaker alcohol uit en zijn zij ook vaker recente drinkers. Jongeren met een Antiliaans/Arubaanse en Surinaamse achtergrond vormen eveneens een risico-groep als het gaat om alcoholgebruik. Verder drinkt de jeugd in de stadsdelen Centrum, Zuid en Zuidoost meer dan in de andere stadsdelen. De Amsterdamse Jeugdgezondheidsmonitor (JGM) is een periodiek onderzoek dat door de GGD Amsterdam wordt uitgevoerd. In het schooljaar hebben scholieren van 54 Amsterdamse scholen meegedaan aan een digitaal vragenlijstonderzoek (E-MOVO). Vanwege de hoge deelname, met slechts enkele uitvallers, zijn de resultaten van dit onderzoek representatief voor de tweede klassen van Amsterdamse scholen. Tabel 1 Alcoholgebruik onder Amsterdamse scholieren in 2011 (Peilstationsonderzoek, Antenne #, JGM ) ooit afgelopen jaar afgelopen maand Basisschoolleerlingen (10-12 jr, n=580) 18% * 4% Brugklassers # (12-14 jr, n=391) Tweedeklassers (13-14 jr, n=5.369) 28% 17% 5% 23% * 12% Derdeklassers # (14-15 jr, n=249) 41% 28% 14% Oudere leerlingen # (13-18 jr, n=352) 60% 49% 35% 15

16 Antenne verzamelt gegevens onder brugklassers, derdeklassers en leerlingen uit hogere klassen (oudere leerlingen). De laatste keer dat in het kader van Antenne een schoolsurvey werd uitgevoerd was in In tabel 1 is te zien hoeveel van deze scholieren drinken. Zoals te verwachten valt, gaan leerlingen steeds meer drinken gedurende hun schoolcarrière. In de brugklas vormen de kinderen die weleens wat hebben gedronken nog de minderheid (28%), onder de oudere leerlingen is dit met 60% al het meerendeel. Van de oudere leerlingen heeft ruim eenderde recent gedronken, in de brugklas is dit maar een heel klein deel. Antenne is een jaarlijks terugkerend onderzoek naar genotmiddelengebruik on der jongeren in Amsterdam. Het wordt uitgevoerd in opdracht van Jellinek Preventie. Onderdeel van Antenne is de schoolsurvey onder scholieren in het voortgezet onderwijs. Bij de dataverzameling in 2011 was de non-respons onder scholen hoog. De uikomsten moeten dus voorzichtig gehanteerd worden. Onder geen van de groepen scholieren worden dagelijkse drinkers gevonden. De brugklassers en derdeklassers drinken, als ze dat al doen, over het algemeen zelden, af en toe of alleen in het weekend. Ook uit de resultaten van Antenne komt naar voren dat alcoholgebruik significant meer voorkomt onder meisjes dan onder jongens. Dit wordt duidelijk vanaf de derde klas, 33% van de meisjes heeft dan in het voorgaande jaar alcohol gedronken versus 23% van de jongens. Ook als we kijken naar recent alcoholgebruik (in de voorgaande maand) is iets dergelijks te zien (16% versus 11%). Onder de oudere leerlingen zijn het wel de jongens die per gelegenheid gemiddeld meer drinken dan meisjes (5 versus 4 glazen). Verder is het verschil tussen meisjes en jongens in deze groep alleen nog te zien bij de ooit-drinkers (55% versus 43%). Het Peilstationsonderzoek wordt sinds 1984 eens in de vier jaar uitgevoerd door het Trimbosinstituut. Dit onderzoek verzamelt landelijk informatie over middelengebruik onder scholieren op de middelbare school en de laatste twee klassen van het basisonderwijs. Ook hier vond de laatste meting in 2011 plaats. In opdracht van de GGD Amsterdam is onder een extra steekproef (n=580) informatie verzameld over middelengebruik op de basisschool in Amsterdam. Op de basisschool is het gebruik van alcohol, zoals te verwachten valt, aanzienlijk lager dan op de middelbare school. Dit laten resultaten van het Peilstationsonderzoek zien (tabel 1). Bijna één van de vijf leerlingen uit groep zeven en acht heeft ooit alcohol gedronken en een klein deel (4%) deed dat in de maand ervoor. Hierin zijn geen significante verschillen tussen jongens en meisjes te zien. Ook in dit onderzoek blijkt dat kinderen met een Surinaamse en Antilliaans/Arbubaanse etnische achtergrond meer ervaring hebben met het drinken van alcohol (42%) dan andere etnische groepen. Het percentage basisschoolleerlingen in Amsterdam dat ooit alcohol heeft gedronken is vergelijkbaar met dat in de rest van Nederland. Binge drinken Veel drinken in korte tijd is extra schadelijk voor de gezondheid, met name bij een opgroeiend kind. Veel drinken in korte tijd wordt ook wel binge drinken genoemd. Binge drinken definiëren we als het drinken van 5 of meer alcoholische consumpties op één gelegenheid. De JGM laat zien dat 6% van de 13/14 jarige tweedeklassers dit recent, in de voorgaande vier weken, heeft gedaan. Dit komt overeen met de 7% van de derdeklassers die in Antenne werd gevonden. Het binge drinken neemt toe met de leeftijd. Komt recent binge drinken 16 Alcoholmonitor 2012

17 voor onder 3% van de brugklassers, een kwart van de oudere leerlingen voldoet aan deze criteria. In 80% van de gevallen bleek dit om een incident te gaan, maar bij 20% was dit vaker gebeurd. Binge drinken wordt onder basisschoolleerlingen niet gevonden. Slechts een zeer klein deel (3%) van de in het Peilstationsonderzoek ondervraagde basisschoolleerlingen in Amsterdam zegt ooit dronken of aangeschoten te zijn geweest. Risicogroepen voor binge drinken zijn Antiliaans/Arubaanse en Surinaamse jeugd, jeugd in Zuidoost en jongeren met een schoolniveau lager dan HAVO. Ook onder kinderen die niet bij beide ouders wonen komt binge drinken twee keer zo vaak voor als onder kinderen van wie de ouders nog wel bij elkaar wonen (10% t.o.v. 5%). Alcoholgebruik onder jongeren daalt gestaag De scholensurvey van Antenne is sinds 1993 zeven keer uitgevoerd. Ook de gegevens van het Peilstationsonderzoek in Amsterdam zijn te vergelijken met die van eerdere jaren. 1 Er is duidelijk te zien dat het alcoholgebruik onder schoolgaande jeugd in de afgelopen twee decennia gestaag is gedaald (figuur 1). Deze gunstige ontwikkeling is ook te zien in de gemiddelde startleeftijd van kinderen in het middelbaar onderwijs. Onder de derdeklassers en oudere leerlingen die Antenne onderzocht, is een gestage stijging van de startleeftijd te zien; was deze in 1997 nog 11 jaar, in 2007 was dit al 12 jaar en in 2011 is dit 13 jaar. Landelijk wordt deze gunstige trend ook waargenomen. Jongeren kopen alcohol toch zelf Bij het terugdringen van alcoholgebruik onder minderjarigen speelt de beschikbaarheid van alcohol een belangrijke rol. Hierop zijn zowel de regels die thuis gelden als de beschikbaarheid van alcohol buitenshuis van invloed. Uit de resultaten van Antenne blijkt dat de meeste scholieren (90%) thuis regels hebben over gebruik van alcohol en andere middelen. Een vijfde geeft aan dat zij in het weekend mogen drinken en 14% mag dat thuis. Dit is een daling ten opzichte van 2007; toen mocht 31% in het weekend drinken en 27% thuis. Het Peilstationsonderzoek laat zien dat ongeveer een vijfde van de basisschoolleerlingen denkt dat zij thuis wel af en toe een slokje alcohol mogen drinken van hun ouders. Ouders zijn volgens hen wel strenger over het drinken van een heel glas alcohol. Dit mag een overgrote meerderheid niet (97%). Ook in de rest van Nederland zien we dat ouders strenger zijn geworden. Maar hoe zit het met de beschikbaarheid van alcohol buitenshuis? Helaas blijkt het zelf kopen van alcohol door jongeren nog steeds kinderlijk eenvoudig. Dit laat landelijk onderzoek met zgn. mystery-shoppers zien. Als jongeren van 14 of 15 jaar opdracht gegeven wordt te proberen alcohol aan te schaffen blijkt de naleving van het alcoholbeleid vaak onvoldoende. Bij 60% van de slijterijen, 70% van de supermarkten en bijna 90% van de horecagelegenheden slagen 14- of 15-jarigen in de aanschaf van alcoholische drank. Bij 40% van de slijterijen slagen 16- of 17-jarigen in de aanschaf van sterke drank. Er wordt lang niet altijd naar een identiteitsbewijs gevraagd. Sterker nog, zelfs als na controle blijkt dat een kind te jong is wordt er soms toch nog alcohol verkocht. Als 14- of 15-jarigen in een tweede mystery-shopper-onderzoek gevraagd wordt om zelf supermarkten uit te kiezen en eventueel een tweede of derde supermarkt te kiezen bij afwijzing, slaagt 100% van hen er in om binnen 10 minuten alcohol aan te schaffen. 1 De vraagstelling van de Jeugdgezondheidsmonitor is in 2009 aangepast, daarom zijn vergelijkingen met eerdere jaren niet mogelijk. 17

18 Ondanks deze klaarblijkelijk weinig florissante leeftijdcontrole bij de aanschaf van alcohol, neemt het aantal aankooppogingen door jongeren van 14 of 15 jaar wel af; niet als gevolg van betere controle door winkelpersoneel, maar doordat jongeren van deze leeftijd minder vaak een poging wagen. Maar áls een jongere probeert alcohol aan te schaffen is de kans van slagen nog steeds zeer hoog. De resultaten van Antenne bevestigen dit. Ondanks het verkoopverbod aan personen jonger dan 16 jaar, slaagt deze groep er kennelijk toch in zelf alcohol aan te schaffen. Van de oudere leerlingen onder de 16 jaar die in de voorgaande maand alcohol hebben gedronken zegt 60% dat zij weleens zelf alcohol aanschaffen. De supermarkt neemt hier een opvallende plaats in, maar ook heeft 42% van de drinkers in voorgaande maand in de horeca kunnen drinken. Van de drinkende derdeklassers onder de 16 koopt 55% weleens zelf alcohol. Zij kopen dit dan voornamelijk op andere plekken, maar ook bij, supermarkt, café, slijterij, snackbar of benzinepomp. Figuur 1 Trends in alcoholgebruik onder scholieren ( ) prevalenties (%) uit Antenne en Peilstationsonderzoek 100% 50% 0% oudere leerlingen ooit basisschoolleerlingen ooit derdeklassers ooit derdeklassers recent oudere leerlingen recent brugklassers recent brugklassers ooit 18 Alcoholmonitor 2012

19 Stand van zaken Een van de doelen in het alcoholmatigingsbeleid is jongeren op latere leeftijd laten beginnen met het drinken van alcohol, in elk geval niet voor hun zestiende levensjaar. Het feit dat in de laatste klassen van de basisschool, met kinderen van 10 tot 12 jaar oud, al bijna een vijfde ervaring heeft met alcohol is in dit licht geen goed teken. Met het stijgen van de leeftijd neemt dit aandeel, logischerwijs, alleen maar toe. Wat wél gunstig is, is het feit dat dit een daling is ten opzichte van eerdere metingen. Het aandeel scholieren dat al eens alcohol heeft gebruik is in de afgelopen decennia gestaag gedaald en daalt nog steeds. Ook de gemiddelde startleeftijd is langzaam maar zeker gestegen en ligt nu voor derdeklassers en oudere leerlingen op gemiddeld 13 jaar, terwijl dit vijftien jaar geleden nog 11 jaar was. Nog steeds valt er winst te behalen als het gaat om het terugdringen van alcoholgebruik onder jongeren. Met name in de stadsdelen Centrum, Zuid en Zuidoost, onder jongeren met een Antiliaans/Arubaanse en Surinaamse achtergrond en scholieren met een hoger schoolniveau komt alcohol gebruik relatief veel voor. Opvallend is dat meisjes eerder in aanraking komen met alcohol dan jongens. Jongens drinken op hun beurt wel meer als ze eenmaal zijn begonnen met drinken. Van alle tweedeklassers in het middelbaar onderwijs in Amsterdam heeft 6% in de voorgaande vier weken meer dan vijf consumpties op één gelegenheid gedronken, het zogenaamde binge drinken. Bij het terugdringen van binge drinken onder jongeren zijn jeugd in Zuidoost, met een Antiliaans/Arubaanse of Surinaamse achtergrond en/of met een schoolniveau lager dan HAVO belangrijke aandachtsgroepen. Verder lezen? Hoof van J, Krokké J (2011). Alcoholverkoop aan jongeren, een landelijk nalevingsonderzoek. Enschede: Universiteit Twente. Hoof van J, Gosselt J, Baas N (2011). Beschikbaarheid van alcohol voor jongeren onder de 16: minutenwerk. Enschede: Universiteit Twente. Bieleman B, Kruize A, Zimmerman C (2012). Monitor Alcoholverstrekking Jongeren Groningen: Intraval. Fysieke, functionele en gedragsmatige effecten van alcoholgebruik op de ontwikkeling van jarigen. 2009, Trimbos-instituut, Utrecht, Universiteit Utrecht, Utrecht. Alcohol en het puberbrein, een gevaarlijke cocktail. Stap, Nederlands instituut voor Alcoholbeleid Preventie van schadelijk alcoholgebruik en drugsgebruik onder jongeren. Trimbos-instituut Nota alcoholmatigingsbeleid (2011). Amsterdam: gemeente Amsterdam. Nabben T, Benschop A, Korf DJ (2012). Antenne 2011: Trends in alcohol, tabak en drugs bij jonge Amsterdammers. Amsterdam: Rozenberg Publishers. Verdurmen J, Monshouwer K, Dorsselaer S van, Lokman S, Vermeulen-Smit E, Vollebergh W (2012). Jeugd en riskant gedrag. Kerncijfers uit het peilstationsonderzoek scholieren. Trimbos-Instituut, Utrecht. Lokman S, Dorsselaer S van, Verdurmen J (2011). Jeugd en riskant gedrag op Amsterdamse basisscholen 2011: Roken, drinken, blowen, gebruik van energiedrankjes en gokken onder scholieren van groep zeven en acht. Trimbos-Instituut, Utrecht. Vuuren L van, Stegeman H, Dieren L van, Verhagen C, Wal M van der (red) (2012). Zo gezond zijn Amsterdamse jongeren!: Stadsrapport Amsterdamse Jeugdgezondheidsmonitor voortgezet onderwijs Amsterdam: GGD Amsterdam. 19

20 3. Oud gedaan 20 Alcoholmonitor 2012