Brancherapport Zakelijke dienstverlening

Transcriptie

1 Brancherapport Zakelijke dienstverlening Markt, trends, ontwikkelingen en risico s Versie 2015

2 Inhoud 1 ICT-dienstverlening a. Software-ontwikkeling en IT-Dienstverlening b. Dataverwerking en webhosting 2 Advocaten, notarissen, accountants, administratie- en belastingkantoren a. Rechtskundige dienstverlening b. Accountants c. Boekhoudkantoren en administratiekantoren d. Belastingconsulenten 3 Advies- en marktonderzoekbureaus a. Organisatieadviesbureaus b. Managementadviesbureaus c. Marktonderzoek 4 Reclamebureaus 5 Architecten- en ingenieursbureaus a. Architecten b. Ingenieurs en overig technisch ontwerp en advies 6 Schoonmaakbedrijven 7 Uitzendbureaus 2

3 Introductie Als gevolg van onvoldoende specifieke data worden de index omzetontwikkeling en de conjunctuurindicatoren getoond op hoofdbranche niveau getoond. De overige figuren worden geanalyseerd per sub branche. Definities Conjunctuurindicatoren: oneelssterkte, investeringen, winstgevendheid Saldo oneelssterke afgelopen 3 maanden Het gewogen percentage ondernemers met een toename van de oneelssterkte minus het gewogen percentage ondernemers met afname van de oneelssterkte. Dit saldo geeft inzicht in de ontwikkeling van de oneelssterkte in de afgelopen drie maanden. Saldo investeringen huidig verslagjaar Het gewogen percentage ondernemers met een verwachte toename van de investeringen in vaste activa minus het gewogen percentage ondernemers met een verwachte afname in het lopende jaar vergeleken met het voorgaande jaar. Dit saldo geeft inzicht in de te verwachten ontwikkeling van de investeringen in het verslag jaar. Saldo winstgevendheid afgelopen 3 maanden Het gewogen percentage ondernemers met de melding dat de winstgevendheid van de onderneming in de afgelopen drie maanden is verbeterd is minus het gewogen percentage dat aangeeft dat deze verslechterd is. Dit saldo geeft de ontwikkeling van de winstgevendheid in de afgelopen drie maanden weer vergeleken met de voorafgaande drie maanden. Bedrijfskosten naar kostencategorie Niet eerder genoemde bedrijfskosten De overige bedrijfskosten niet behorend tot de eerder genoemde rubrieken. Deze kosten kunnen betrekking hebben op: licentierechten, octrooirechten, auteursrechten, royalty s (alleen indien door derden in rekening gebracht); de huur of de lease van software; kosten diensten algemeen beheer in rekening gebracht door moeder-, dochter- of zusterbedrijven, waaronder management fees; overige kostprijsverhogende belastingen, zoals heffingen in het kader van EU-regelingen, administratieve heffingen van publiekrechtelijke bedrijfsorganisaties, assurantiebelasting, beurs- en overdrachtsbelasting, accijnzen en invoerrechten; kantoorbehoeften, contributies, abonnementen, vakliteratuur; uitbesteed klein onderhoud en reparaties. 3

4 1 ICT-dienstverlening De Markt De ICT-dienstverlening is onderdeel van de ICT-markt. ICT-dienstverleners adviseren hun klanten over automatisering of voeren activiteiten uit als: ontwikkeling van nieuwe ICT-programmatuur implementatie van nieuwe ICT-programmatuur onderhoud, vernieuwing en aanpassing van ICT-programmatuur beheer van websites, servers en databanken. Figuur 1 laat de verdeling van ICT-dienstverleners zien naar type activiteiten en naar omvang van het aantal ame onen. Het gebruik van ICT blijft verder groeien. Dat geldt zowel in de zakelijke als in de particuliere markt. De afhankelijkheid van ICT neemt bij veel bedrijven toe. Uitval van ICT-functies kan ondernemingen soms volledig platleggen. Deze trend leidt tot meer vraag naar specialistische kennis over de inzet van ICT bij het optimaliseren van bedrijfsprocessen. Een belangrijke trend is dat steeds meer apparaten verbonden zijn met internet. Dit wordt ook wel het internet der dingen genoemd. De toename van cybercriminaliteit zorg ervoor, dat beveiliging een steeds belangrijker thema wordt. Volgens een berekening van het Amerikaanse Center for Strategic and International Studies (CSIS) bedraagt de schade van cybercriminaliteit aan de Nederlandse economie ongeveer 1,5% van het bruto nationaal product, oftewel circa 8,8 miljard. Berichten over cybercrime spreken elkaar vaak tegen. In veel rapporten word gekeken naar de schade van cybercrime uitgedrukt in bedragen of als percentage van het bnp. Hoewel de bedragen astronomisch hoog zijn, moet er wel een kanttekening bijgezet worden dat het internet en dataverbruik sneller groeit dan cybercrime, dus ondanks tegenstrijdige berichtgeving is het relatief veiliger dan een aantal jaar geleden. Uit onderzoek onder 1300 CEO s van grote internationale bedrijven blijkt dat bestuurders zich nog relatief weinig zorgen maken over cyberrisico s. De datastromen die organisaties, overheden en burgers creëren, verdubbelen naar schatting iedere twee jaar. Nu de uitrol van het 4G netwerk bijna af is, zal het mobiel data verkeer sterk toenemen. Organisaties zien zich daardoor geconfronteerd met een complexe, snelgroeiende berg data. Big Data is het fenomeen dat het gebruik van de door mensen, software, computers en sensoren gegenereerde data ons betere analyses, plannen en beslissingen in het vooruitzicht stelt. Big Data zorgt voor groei in de markt voor ICT-dienstverleners. ICT biedt veel mogelijkheden tot innovaties. Voorbeelden hiervan zijn 3D-printing en elektrische en zelfsturende auto s. Figuur 1. Aantal ICT-dienstverleners verdeeld over subbranches en werknemersklassen (per 1 juli 2015) Subbranches Software Softwareontwikkeling Totaal IT-dienstverlening Dataverwerking en Webhosting Adviesbureaus op het gebied van IT Beheer van computerfaciliteiten Overige IT-dienst-verlening Gegevensverwerking, webhosting e.d Webportals Totaal Bron: CBS, juli

5 Figuur 2. Conjunctuur indicatoren Saldo oneelssterkte afgelopen 3 maanden, in % Saldo investeringen verslagjaar, in % I II III IV I II III IV I II I II III IV I II III IV I II Saldo winstgevendheid afgelopen 3 mnd, in % Ondernemersvertrouwen I II III IV I II III IV I II I II III IV I II III IV I II Totaal (ex. financieel of nutsbedrijven) ICT-Dienstverlening Bron: CBS De afhankelijkheid van ICT leidt bij veel bedrijven tot extra uitgaven ten behoeve van risicobeheersing bij uitval van ICT-systemen. Verzekeringen op het gebied van machinebreuk, computer- en elektronica, bedrijfsschade, reconstructie en extra kosten kunnen hierbij een rol spelen. Security risico s en cybercriminaliteit nemen toe. Goed risicomanagement op dit gebied wordt steeds belangrijker. Er zijn speciale verzekeringen tegen cybercriminaliteit op de markt. Door de opkomst van nieuwe technologieën ontstaan nieuwe businessmodellen en nieuwe bedrijven. De verzekeringsrisico s en daaraan verbonden premies zullen opnieuw bekeken moeten worden. Feiten en cijfers De branche van ICT-dienstverlening bestaat uit bijna bedrijven. 89% van de bedrijven bestaat uit 1 of 2 ame onen. Slechts 0,7% van alle ICT-dienstverlening ondernemingen heeft meer dan 50 werknemers in dienst. In 2014 telde de branche ruim bedrijfsoprichtingen. In 2014 waren circa werknemers en

6 Figuur 3. Gebruik cloud dienst naar type (2014) Gebruik cloud dienst, in % Totaal bedrijfsleven 10 tot 50 ame onen 50 tot 250 ame onen 250 en meer ame onen Database hosting Software voor boekhouding Rekenkracht voor sofwarebedrijf Bestanden opslaan (als cloud-dienst) Office software (als cloud-dienst) Software klantinformatiebeheer Bron: CBS Bron: CBS zelfstandigen aam in de ICT dienstverlening. De omzet in de ICT branche bedroeg in 2014 circa 27,4 mld. Figuur 2 laat de ontwikkeling zien van vier conjunctuurindicatoren: saldo oneelssterkte de afgelopen 3 maanden, saldo investeringen in huidig verslagjaar, saldo winstgevendheid afgelopen 3 maanden en het ondernemersvertrouwen. Deze indicatoren zijn afkomstig van de conjunctuur enquête die het CBS ieder kwartaal uitvoert. De figuren beslaan het eerste kwartaal van 2013 tot en met het tweede kwartaal van 2015 en de resultaten van de branche worden afgezet tegen die van het totale bedrijfsleven. De conjunctuurindicatoren voor de ICT-branche zijn in de loop van 2014 en het eerste kwartaal van 2015 verbeterd, in lijn met de verbetering van het totale bedrijfsleven. In het tweede kwartaal van 2015 is een lichte neergang waar te nemen, die tegengesteld is aan het overige bedrijfsleven. Een oorzaak kan zijn, dat veel opdrachtgevers met name in het eerste kwartaal van 2015 sterk actief zijn geweest, meer dan het gemiddelde bedrijfsleven, en dat de branche zich in het tweede kwartaal juist minder dan gemiddeld actief gedraagt, waardoor per saldo de eerste helft van 2015 gelijk is aan het gemiddelde bedrijfsleven. Personeelssterkte in de ICT-branche is afgelopen jaren verbeterd maar blijft beneden het saldo van het totale bedrijfsleven. Het sterk negatieve saldo houdt in dat een aanzienlijk groter deel van de ICT-ondernemingen aangeeft dat de oneelssterkte is afgenomen. Een kanttekening die hier gemaakt moet worden is het grote aantal flexibele zelfstandigen die in deze sector aam zijn. Deze zelfstandigen zijn vaak in dienst als tijdelijke kracht bij de onderneming en bewegen van opdrachtgever naar opdrachtgever. In het eerste kwartaal van 2015 was de indicator met -4,7% het beste in de afgelopen jaren, maar in het tweede kwartaal is het saldo negatiever geworden (-12,9%), terwijl de oneelssterkte over het gehele bedrijfsleven is gestegen. Ook in de ICT-branche is sprake van een productiviteitsverbetering, waardoor steeds minder ICT ers nodig zijn om hetzelfde te bereiken. Daarnaast is het aantal bedrijfsopheffingen toegenomen in 2015 (zie figuur 5). De investeringen in de ICT-branche gedragen zich hetzelfde als in het totale bedrijfsleven, met uitzondering 6

7 van het laatste kwartaal. Het saldo investeringen van de branche kende een dieptepunt in het tweede kwartaal van 2013 maar is sindsdien uit dit dal geklommen en sinds het eerste kwartaal van 2014 positief. De meest recente voorlopige cijfers over het tweede kwartaal van 2015 geven een negatief beeld met een aanzienlijke daling ten opzichte van het eerste kwartaal. ICT bedrijven zijn voorzichtig met het doen van grote investeringen. Sub branches a Softwareontwikkeling en IT-advies Feiten en cijfers De sub branche softwareontwikkeling en IT-advies bestaat uit twee onderliggende branches te weten: Ontwikkelen, produceren en uitgeven van software en Advisering op het gebied van informatietechnologie. Het saldo winstgevendheid van de ICT-branche wijkt niet sterk af van het totale bedrijfsleven. De winstgevendheid van de ICT-branche ligt structureel net iets boven die van het bedrijfsleven en is sinds 2014 veelal positief geweest (met uitzondering van het tweede kwartaal van 2014). Dit houdt in dat meer bedrijven binnen de branche winst maken dan verlies, een ontwikkeling die niet geldt voor het algehele bedrijfsleven. Ook voor winstgevendheid is de meest recente data negatief en zorgt het tweede kwartaal van 2015 voor een scherpe daling van bijna 10% naar -1%. Figuur 3 laat zien, dat in 2014 bijna 30% van alle bedrijven cloud diensten gebruikte. Database hosting en bestanden opslaan werd het meeste gebruikt (beide 18%). Ook is te zien dat het gebruik van cloud diensten toeneemt naarmate het bedrijf groter is. De type dienst, die het sterkste toeneemt met de bedrijfsgrootte is rekenkracht. Branche specifieke verzekeringen Er zijn specifieke verzekeringsproposities voor ICT ers op de markt op het gebied van beroeps- en bedrijfsaansprakelijkheid, brand en bedrijfsschade, computer- en machinebreukverzekeringen en cybercriminaliteit. De brancheorganisatie biedt mantelcontracten voor verzekeringen. Belangrijke trends en ontwikkelingen bieden aanknopingspunten voor een goed advies met betrekking tot verzekeringsproducten. Die trends en ontwikkelingen en hun uitwerking op bedrijfsrisico s zijn hieronder in een aantal thema s bijeengebracht. De branche van softwareontwikkeling is qua aantal bedrijven het grootst en bestaat uit circa bedrijven. Ook in deze sub branche heeft 89% van de bedrijven slechts 1 of 2 ame onen in dienst en minder dan 1% heeft meer dan 50 werknemers in dienst. IT-advies bestaat uit circa bedrijven. Relatief werken binnen de ICT het meeste 1-mans bedrijven in deze sub branche. De branche is goed voor circa 90% van de omzet van de ICT-dienstverlening en circa 92% van het aantal werknemers. Figuur 4 laat de omzetontwikkeling zien bij softwareontwikkelaars en IT-adviesbureaus in de periode 2005 t/m 2015 afgezet tegen de economische groei, waarvoor de BBP-index als kengetal dient. Voor 2015 zijn de voorlopige cijfers voor het eerste kwartaal meegenomen als basis voor de schatting voor Uit de figuur wordt duidelijk dat omzetgroei in deze markt sterk afhankelijk is van economische groei. De doubledip recessie die de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden is duidelijk zichtbaar in de omzetontwikkeling van de ICT-branche. De ICT-branche reageert sterk op schommelingen in de economie, dit verklaart zowel de dalen tijdens de crisis (2009, 2010, 2012 en 2013) als de daaropvolgende sterke omzetstijging, tegenover een relatief kleine economische groei. Belangrijke organisaties Nederland ICT, branchevereniging van IT-, telecom-, internet- en officebedrijven. Mantelcontracten voor verzekeringen op het gebied van zorg, ongevallen, oonlijke verzekeringen voor werknemers, WEGAM, WIA, WGA ERD, AOV en ziekteverzuim en arbodienstverlening en re-integratiediensten. 7

8 Figuur 4. Index omzetontwikkeling bij softwareontwikkelaars en IT-adviesbureau Index (2010 = 100) Softwareontwikkeling en IT-advies BBP 2015 o.b.v. 1e kwartaal Bron: CBS Figuur 5. Bedrijfskosten naar kostencategorie softwareontwikkeling en IT-advies (2013) Kostencategorie IT-dienstverleners Totaal zakelijke dienstverlening Inkoop 29,6% 45,3% Personeel 46,4% 35,9% Huisvesting & energie 3,0% 2,2% Apparatuur & inventaris 1,1% 0,6% Vervoersmiddelen 3,6% 1,8% Verkoop 2,0% 1,5% Communicatie 0,9% 0,5% Overig 9,0% 4,8% Afschrijvingen 4,5% 7,3% Totaal 100,0% 100,0% Bron: CBS Figuur 5 verdeelt de bedrijfskosten van de sub branche over negen kostencategorieën, ter vergelijking is hier de verdeling voor het totale bedrijfsleven aan toegevoegd. De gegevens in deze tabel betreffen verslagjaar De belangrijkste kostencategorie binnen IT-dienstverlening is oneel, goed voor bijna 50% van alle kosten. Relatief gezien krijgen ICT ers een goed salaris. Op de tweede plaats komt de kostenpost inkoop met circa 30% van totale kosten. Vergeleken met andere zakelijke dienstverleners zijn de apparatuur en inventaris kosten hoog, omdat er veel met dure computers wordt gewerkt. Ook de vervoerskosten van softwareontwikkelaars en IT-dienstverleners relatief gezien hoog. Er zijn relatief veel bedrijfsauto s en het oneel reist veel. Volgens cijfers van de VWE waren er medio 2015 circa onenauto s en bestelauto s (exclusief leaseauto s) in het bezit van softwareontwikkelaars en IT-adviesbureaus. Figuur 6 laat het aantal oprichtingen en opheffingen zien binnen de sub branche over de periode 2009 tot en met 2015 zien. De meest recente gegevens van het CBS zijn over het jaar Voor de jaren 2014 en 2015 zijn schattingen gemaakt aan de hand van gegevens van het KvK en CBS. Uit figuur 6 wordt duidelijk dat de afgelopen jaren het aantal oprichtingen in de IT-dienstverlening rond de schommelt. Dit relatief hoog aantal oprichtingen is typerend voor een branche met veel bedrijfsdynamiek. Het aantal opheffingen steeg tot over de periode De inschatting is dat het aantal oprichtingen in 2015 stijgt naar ruim en het aantal opheffingen op bijna uitkomt. 8

9 Figuur 6. IT-dienstverlening: ontwikkeling aantal oprichtingen en opheffingen * Oprichtingen Opheffingen *2015 o.b.v. 1e en 2e kwartaal Bron: CBS, CPB Trends, ontwikkelingen, risico s en verzekeringsbehoeften Markt en regelgeving Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van cloud computing, zoals cloudapplicaties (software-as-aservice oftewel SaaS). Gebruikers willen software gebruiken op het moment dat het hen uitkomt. Het verdienmodel van softwarebedrijven is hierdoor aan het veranderen van verkoop op basis van licenties naar Sofware-as-a-Service (SaaS). Online dienstverlening door het bedrijfsleven blijft verder toenemen. Internet wordt steeds meer gebruikt om te winkelen, te vergelijken en om aankopen te doen. Dit leidt tot meer omzet voor gespecialiseerde ICT-dienstverleners die hiervoor de systemen leveren. De deelmarkt van gaming en serious gaming groeit sterk en Nederlandse programmeerbedrijven spelen een vooraanstaande rol hierin. Bedrijven zoeken steeds minder naar geïntegreerde totaaloplossingen, zoals ERP systemen en steeds meer naar best in breed oplossingen. Dit zijn software oplossingen die het best geschikt zijn voor een specifieke applicatie. Er ontstaan zogenaamde hackerspaces. Een hackerspace is een plek waar technisch en creatief gemotiveerde onen een gezamenlijke werkplaats en ontmoetingsplek in hebben. Hoewel geen hackerspace hetzelfde is, vindt men in een van de vele Nederlandse hackerspaces vaak een elektronica werkplaats, een klein-mechanische werkplaats, een netwerk- en computer hacklab, een keuken en ontspanningsruimte. Er wordt steeds meer aandacht besteed aan Big Data analytics om processen beter te laten verlopen. In de afgelopen jaren is het falend ICT beleid bij de overheid steeds vaker in het nieuws. Het falen van grote projecten kostte de staat miljarden (schattingen lopen uiteen tussen de 1 en 5 miljard). Naast de overheid en semioverheid zijn ook private organisaties meer bezig met het aanscherpen van toezicht op ICT projecten en reorganisatie trajecten, voor adviesbureaus betekend dit enerzijds meer controle anderzijds kansen voor kleinere adviesbureaus om beter beheersbare (kleine) projecten te starten. Het aanbieden van cloud computing diensten brengt nieuwe security risico s met zich mee. Een adequate beroepsaansprakelijkheidsverzekering en rechtsbijstandverzekering en heldere algemene voorwaarden zijn daarom steeds belangrijker. 9

10 Groei van online dienstverlening leidt tot nieuwe vraagstukken rond aansprakelijkheid. Dat speelt onder meer bij onvoldoende beveiliging of bij fouten in de programmatuur. Naast goede leveringsvoorwaarden kan een beroeps- of bedrijfsaansprakelijkheidsverzekering hierbij een rol spelen. Door de opkomst van nieuwe deelmarkten ontstaan nieuwe bedrijven. De verzekeringsrisico s en daaraan verbonden premies zullen opnieuw bekeken moeten worden. Het gebied van aansprakelijkheid rond de aansluiting van de verschillende softwarepakketten op elkaar hoeft niet altijd even eenduidig te zijn. Technologie & innovatie Software programmering verandert van het schrijven van codes of een programmeertaal from scratch naar het gebruiken van een van de vele bestaande programmeertalen en het hergebruiken van stukken reeds ontwikkelde code. In het topsectorenbeleid van de overheid heeft ICT een belangrijke rol in de ambitie om te behoren tot de top vijf kenniseconomieën. Deze rol komt ook naar voren in zogenaamde doorbraakprojecten met ICT, die zich onder andere richten op het MKB, Energie en ICT en Big Data. Bedrijven als airbnb, Uber en SnappCar en Peerby zijn in opmars in Nederland. Het delen van spullen en middelen tussen particulieren word ook wel de sharing economy genoemd. Grote investeringen zijn gedaan in bedrijven die platforms bieden om deze dienstverlening te stimuleren. De ontwikkeling van apps voor smartphones en tablets blijft sterk groeien. De apps worden ook steeds meer ingezet voor nieuwe toepassingen, zoals bijvoorbeeld in de gezondheidszorg voor screening van huidkanker. Bedrijven gebruiken steeds meer mobiele apparaten op de werkvloer. Daarnaast is de hybride laptop (laptop en tablet in 1) aan een opmars bezig. De trend word ook wel BYOD (bring your own device) of wel neem je eigen apparatuur mee zorgt voor meer veiligheidsrisico s. Een andere mogelijkheid voor bedrijven is COPE (corperate owned onally enabled) dit houd in dat bedrijven zelf apparatuur aanschaffen maar mogelijkheden bied voor privé gebruik, hiermee is er meer controle over welke apparaten toegang hebben tot het netwerk op kantoor. Ook worden steeds meer apparaten uitgerust met vingerafdrukscanner dit zet de discussie over veiligheid versus privacy op scherp. De aansprakelijkheid met betrekking tot ontwerpfouten in software kan veranderen, doordat programmeurs steeds meer gebruik maken van reeds bestaande programmeertaal en stukken code. Het belang van cyber security wordt nog groter, met steeds meer apparaten om ons heen met een link naar het internet. Dit kan zelfs impact hebben op de veiligheid. Voor sharing bedrijven zoals irbnb en Uberpop zijn de wet- en regelgeving nog in ontwikkeling. Traditionele verhuurders van kamers en appartementen en taxibedrijven vechten de nieuwe diensten aan in de rechtbank. De ontwikkeling van apps brengt nieuwe aansprakelijkheidsrisico s met zich mee. Personeel In de softwareontwikkeling is nog steeds een tekort aan specialisten. Er is sprake van een mismatch van vraag en aanbod op opleidingsniveau. De vraag naar ICT ers met HBO+ niveau of hoger is groter dan het aanbod van HBO studenten. Er is sprake van een oververtegenwoordiging van MBO studenten ten opzichte van de vraag. Het aandeel werknemers met een flexibele arbeidsrelatie blijft toenemen. Er is een grote groep zzp ers actief in de branche, die zelfstandig werken of in een flexibele netwerkorganisatie met andere zelfstandigen. Er word in toenemende mate geïnvesteerd in recruitment. Talentvolle specialisten krijgen vaak meerdere uitnodigingen per week. Het tekort aan gespecialiseerd en hoger opgeleid ICT-oneel leidt in tijden van een groeiende economie tot spanning op de arbeidsmarkt, toename van ziekteverzuim en in ernstige gevallen zelfs tot arbeidsongeschiktheid. Preventie, verzuimbegeleiding en re-integratie, bijvoorbeeld op het gebied van burn-out en pees- en spierklachten, en goede inkomensverzekeringen zijn in de branche steeds belangrijker. Voor zzp ers is het risico op verlies van inkomen bij arbeidsongeschiktheid en het risico op een pensioengat groot. Een specifiek aanbod voor zzp ers kan toegevoegde waarde leveren. Daarbij valt te denken aan producten op het gebied van (beroeps)aansprakelijkheid, arbeidsongeschiktheid en (bancaire) lijfrente. Ondernemers zijn wettelijk verplicht om een Risico 10

11 Figuur 7. Index omzetontwikkeling bij dataverwerkers en webhosting bedrijven en het bruto binnenlands product (BBP) Index (2010 = 100) Diensten op het gebied van informatie BBP Prognose Bron: CBS Inventarisatie en Evaluatie (RI&E) uit te voeren. Binnen de branche is er een vrijwillig bedrijfstakpensioenfonds voor de Informatie- Communicatie- en Kantoortechnologiebranche (pensioenfonds TrueBlue) en er is een cao ICK, die niet algemeen verbindend is verklaard. Beide gelden alleen voor leden van de werkgeversvereniging ICT. Overige bedrijven actief in de ICT sector kunnen op vrijwillige basis gebruik maken van het pensioenfonds. Duurzaamheid Computers, smartphones, datacenters en communicatienetwerken verbruiken aanzienlijke hoeveelheden elektriciteit. Om die reden draagt ICT-apparatuur flink bij aan CO2-uitstoot. Schattingen van het verbruik liggen tussen de 5% en 10% van het totale energieverbruik. De sector heeft binnen de MeerjarenAfspraken (MJA) Energie-efficiëntie, afgesproken om voor 2020 een energie-efficiencyverbetering overeengekomen van 30% ten opzichte van 2005 te leveren. ICT-bedrijven die deelnemen aan de MJA, spannen zich in om hun energie-efficiëntie jaarlijks met minimaal 2 procent te verbeteren. Er komt steeds meer ICT-apparatuur op de markt en de levensduur wordt korter. De verantwoorde inzameling van gebruikte ICT-apparatuur voor recycling wordt daarmee steeds meer van belang. Bedrijven die (elektrische) apparatuur verkopen zijn verplicht mee te werken bij inlevering van oude apparatuur wanneer ook nieuw word gekocht. Dus wanneer je een nieuwe computer koopt kun je je oude computer inleveren bij de winkel. Softwareontwikkeling stelt andere sectoren in staat om duurzamer te functioneren, oftewel het vergroenen met ICT. Er wordt steeds meer onderzoek gedaan naar het efficiëntere query s, waardoor hardware minder energie hoeft te gebruiken. Dataverwerking en webhosting Feiten en cijfers Binnen deze sub branche vallen gegevensverwerking en webhosting en webportals. De branche van dataverwerking en webhosting is qua aantal bedrijven het kleinst binnen de ICT en bestaat uit circa bedrijven. Relatief zijn er veel bedrijven met 2 tot 5 ame onen. 11

12 De branche is goed voor circa 10% van de omzet van de ICT-dienstverlening en circa 8% van het aantal werknemers. Figuur 7 laat de omzetontwikkeling zien bij dataverwerkers en webhosting bedrijven in de periode afgezet tegen de economische groei, waarvoor de BBP-index als kengetal dient. Voor 2015 zijn de voorlopige cijfers voor het eerste kwartaal meegenomen als basis voor de schatting voor Uit de figuur wordt duidelijk dat omzetgroei in deze markt sterk afhankelijk is van economische groei. De doubledip recessie die de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden is duidelijk zichtbaar in de omzetontwikkeling van de ICT-branche. De ICT-branche reageert sterk op schommelingen in de economie, dit verklaart zowel de dalen tijdens de crisis (2009, 2010, 2012 en 2013) als de daaropvolgende sterke omzetstijging (tegenover een relatief kleine economische groei). Figuur 8. Bedrijfskosten naar kostencategorie dataverwerking en webhosting (2013) Kostencategorie Dataverwerking en webhosting Totaal zakelijke dienstverlening Inkoop 36,1% 45,3% Personeel 33,5% 35,9% Huisvesting & energie 3,1% 2,2% Apparatuur & inventaris 1,3% 0,6% Vervoersmiddelen 1,8% 1,8% Verkoop 7,8% 1,5% Communicatie 0,9% 0,5% Overig 9,5% 4,8% Afschrijvingen 5,9% 7,3% Totaal 100,0% 100,0% Bron: CBS Figuur 8 verdeelt de bedrijfskosten van de sub branche over negen kostencategorieën, ter vergelijking is hier de verdeling voor het totale bedrijfsleven aan toegevoegd. De gegevens in deze tabel betreffen verslagjaar Binnen deze sub branche zijn inkoop en oneel de grootste kostenposten (36,1% en 33,5%). Opvallend is hier de afwijking met de andere IT-dienstverlening sub branche, waar oneel een aanzienlijk grotere rol speelt ten opzichte van inkoop. Deze hogere inkoopwaarde van de omzet kan verklaard worden uit het feit dat omzet in deze branche meer hardware afhankelijk is. Hierdoor moeten er meer fysiek aangeschaft worden en is de inkoopwaarde van de omzet dus hoger. Vergeleken met andere zakelijke dienstverleners zijn ook huisvesting, energie, apparatuur en inventaris kosten hoog, omdat er veel met datacentra en servers wordt gewerkt. De vervoerskosten zijn gemiddeld. Volgens cijfers van de VWE waren er medio 2015 bijna 600 onenauto s en 90 bestelauto s (exclusief leaseauto s) in het bezit van dataverwerkers en webhostingbedrijven. Figuur 9 laat het aantal oprichtingen en opheffingen zien binnen de sub branche over de periode 2009 tot het tweede kwartaal van De meest recente gegevens van het CBS zijn over het jaar Voor de jaren 2014 en 2015 zijn schattingen gemaakt aan de hand van gegevens van het KvK en CBS. In de branche van dataverwerking en webhosting zien we sinds 2011 een lichte afname van het aantal oprichtingen. Deze trend lijkt zich door te zetten in Daar tegenover zien we tot en met 2013 een stijgend aantal opheffingen. Sinds 2014 daalt het aantal bedrijfsopheffingen weer. Trends, ontwikkelingen, risico s en verzekeringsbehoeften Markt en regelgeving In de markt voor webhosting is een toenemende vraag naar beheer van de infrastructuur (zoals back-ups en beveiliging) en een kant-en-klaar platform. Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van cloud platforms (platform-as-a-service oftewel PaaS) en cloud infrastructuur (infrastructure-as-a-service oftewel IaaS). Dit kan via publieke of private servers of via gedeelde hosted servers. Gebruikers willen platforms en infrastructuur gebruiken op het moment dat het hen uitkomt. Amsterdam (Science Park Watergrafsmeer) is een belangrijk knooppunt voor Europa wat betreft connectiviteit en glasvezel). Kleine webhostingbedrijven specialiseren zich steeds meer op bijvoorbeeld één content management systeem, zoals Joomla of WordPress of gaan ze meer naar de VPD of Dedicated hoek om zich zo deze kleinere niche te kunnen domineren. Er zijn ook bedrijven die zich alleen op back-up diensten richten. 12

13 Figuur 9. Ontwikkeling aantal oprichtingen en opheffingen dataverwerking en webhosting * Oprichtingen Opheffingen *2015 o.b.v. 1e en 2e kwartaal Bron: CBS, KvK Het aanbieden van cloud computing diensten brengt nieuwe security risico s met zich mee. Een adequate beroepsaansprakelijkheidsverzekering en rechtsbijstandverzekering en heldere algemene voorwaarden zijn daarom steeds belangrijker. Hostingbedrijven en databeheerders hebben steeds meer hardware en servers om hun klanten te bedienen. De risico s van brand, inbraak, diefstal en technische risico s nemen daarmee toe. Technologie & innovatie Steeds meer bedrijven besteden het beheer van hun datacenters uit. Naar schatting 80 procent van alle serverbased computing zal in 2020 uitbesteed zijn. De cloud wordt een grid van kleine en grote datacenters. Hybride cloud oplossingen voor webportals. Steeds meer bedrijven zijn bezig met cloud hosting, hybride cloud bied de mogelijkheid om interne en externe cloud te combineren. Webpagina s moeten toegankelijker worden voor mobiele apparaten steeds meer internetverkeer gebeurd via tablets en telefoons. De toegankelijkheid bij kleinere schermen word een steeds belangrijkere eis. Datacentra worden steeds mobieler en verplaatsen zich in containers. Hostingbedrijven en databeheerders hebben steeds meer hardware en servers om hun klanten te bedienen. De risico s van brand, inbraak, diefstal en technische risico s nemen daarmee toe. Het aanbieden van cloud computing diensten brengt nieuwe security risico s met zich mee. Een adequate beroepsaansprakelijkheidsverzekering, rechtsbijstandverzekering en heldere algemene voorwaarden zijn daarom steeds belangrijker. De integratie van verschillende media en online platforms brengt kansen met zich mee, maar ook risico s. De risico s liggen voornamelijk op het gebied van diefstal en/of verlies van bedrijfsgevoelige data. Dit kan leiden tot aanzienlijke verliezen bij opdrachtgevers. De aansprakelijkheid hiervoor dient goed afgedekt te zijn. Het belang van cyber security wordt nog groter, met steeds meer apparaten om ons heen met een link naar het internet. Dit kan zelfs impact hebben op de veiligheid. Voor sharing bedrijven zoals Airbnb en Uberpop zijn de 13

14 wet- en regelgeving nog in ontwikkeling. Traditionele verhuurders van kamers en appartementen en taxibedrijven vechten de nieuwe diensten aan in de rechtbank. Personeel Er zijn veel ontwikkelingen in cloud solutions in de sector, maar omdat het gaat om een relatief nieuw terrein is het lastig ervaren oneel te vinden. Omscholing en bijscholing is van belang binnen bedrijven. Enerzijds worden banen gecreëerd door de groei van het aantal bedrijven, zoals bijvoorbeeld het datacentrum van Google in Groningen, en anderzijds werken dataverwerkers steeds efficiënter. Aangezien er in de branche relatief veel bedrijven zijn met 2 tot 5 ame onen, zijn de risico s van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid van oneel groter. Duurzaamheid Computers, smartphones, servers, datacenters en communicatienetwerken verbruiken aanzienlijke hoeveelheden elektriciteit. Om die reden draagt ICT-apparatuur flink bij aan CO2-uitstoot. Schattingen van het verbruik liggen tussen de 5% en 10% van het totale energieverbruik. De sector heeft binnen de MeerjarenAfspraken (MJA) Energie-efficiëntie, afgesproken om voor 2020 een energieefficiencyverbetering overeengekomen van 30% ten opzichte van 2005 te leveren. ICT-bedrijven die deelnemen aan de MJA, spannen zich in om hun energie-efficiëntie jaarlijks met minimaal 2 procent te verbeteren. Er wordt steeds meer onderzoek gedaan naar het efficiënter inrichten van de cloud energie. Cloud computing zorgt ervoor dat er steeds meer hosting nodig is. Bedrijven onderzoeksinstanties en overheid kunnen meer samenwerken om efficiënter om te gaan met Cloud applicaties, bijvoorbeeld middels een hybride model. 14

15 2 Advocaten, notarissen, accountants, administratieen belastingkantoren De Markt Advocaten, notarissen, accountants, administratie- en belastingkantoren zijn onderdeel van de markt voor zakelijke dienstverlening. Ze adviseren bedrijven over specialistische onderwerpen of voeren activiteiten uit als: juridische procedures en rechtszaken administratieve taken of belastingzaken boekhouding of de controle daarop. Figuur 1 laat de verdeling van deze groep bedrijven zien naar type activiteiten en naar omvang van het aantal ame onen. Gespecialiseerde zakelijke dienstverleners bestaan als beroepsgroep al vrij lang. De meeste van dit soort bedrijven bestaan al sinds de industriële revolutie. Klanten zijn voor het merendeel bedrijven en daarnaast in beperktere mate ook consumenten. De branche is sterk georganiseerd in meerdere belangenorganisaties, waaronder brancheorganisaties, ordes en registers. De markt voor juridische dienstverlening is ondanks de crisis de afgelopen jaren beperkt gegroeid. Het aantal bedrijven is veel sterker gegroeid, waardoor sprake is van een toenemende concurrentie in de markt. Enerzijds is sprake van buitenlandse toetreders en anderzijds van een toename van het aantal zzp ers. Door het ontstaan van nieuwe vormen van dienstverlening en nieuwe prijsmodellen is er sprake van een sterke prijsconcurrentie. Administratieve dienstverleners hebben een negatieve impact ondervonden van de economische crisis. De economie is gekrompen, waardoor er minder administratief werk te doen was. Daarnaast is er sprake van een sterke automatisering van de administratie en toename van online boekhoudprogramma s. Feiten en cijfers De branche van advocaten, notarissen, accountants, administratie- en belastingkantoren bestaat uit circa bedrijven. De beroepen advocaat, gerechtsdeurwaarder, notaris, register accountant (RA), accountant administratieconsulent (AA) en belastingadviseur zijn beschermde beroepen met een register. 10% van de bedrijven in deze branche bestaat uit 3 tot 10 werknemers en 3% bestaat uit meer dan 10 werknemers. De grootste groep bedrijven binnen deze branche is de rechtskundige dienstverlening (waaronder advocaten, notarissen en deurwaarders), direct gevolgd door de boekhoudkantoren. In het eerste halfjaar van 2015 telde de branche bijna bedrijfsoprichtingen, vergeleken met over heel Figuur 1. Aantal advocaten, notarissen, accountants, administratie- en belastingkantoren verdeeld over sub branches en werknemersklassen (juli 2015). Subbranches Juridische dienstverlening Rechtskundige dienstverlening Administratieve dienstverlening Registeraccountants Accountantskantoren Boekhoudkantoren Belastingconsulenten Overige administratiekantoren Totaal Totaal Bron: CBS, juli

16 In 2014 waren circa werknemers en zelfstandigen aam in de branche, voornamelijk aam in bedrijven met 1 of 2 ame onen. De gerealiseerde omzet in 2014 bedroeg ongeveer 15,4 miljard. Rechtskundige dienstverlening Feiten en cijfers Binnen deze branche vallen de volgende sub branches: Advocatenkantoren, Rechtskundige adviesbureaus Notariskantoren, Deurwaarderskantoren en Octrooibureaus De branche van rechtskundige dienstverlening is qua aantal bedrijven het grootst en bestaat uit ruim bedrijven. 12% van de bedrijven in deze branche bestaat uit 3 tot 10 werknemers. De gerealiseerde omzet in 2014 bedroeg ongeveer 6,1 miljard. Circa 38% van de werknemers binnen de branche is aam bij rechtskundige dienstverleners. Figuur 2 laat de omzetontwikkeling zien in de rechtskundige dienstverlening in de periode afgezet tegen de economische groei, waarvoor de BBP-index als kengetal dient. Voor 2015 zijn de voorlopige cijfers voor het eerste kwartaal meegenomen als basis voor de schatting voor De omzet binnen de rechtskundige dienstverlening branche beweegt gelijk met de economie. De lichte groei die de economie heeft gezien sinds 2010 heeft de omzet in de branche doen stijgen met 2014 als beste jaar. De eerste tekenen van 2015 geven aan dat de omzet verder doorgroeit. De laatste jaren is te zien, dat de omzet in het eerste kwartaal gemiddeld lager is dan de andere kwartalen. Het vierde kwartaal is in het algemeen het beste kwartaal. Figuur 2. Index omzetontwikkeling bij rechtskundige dienstverlening en het bruto binnenlands product (BBP) Index (2010 = 100) Rechtskundige dienstverlening BBP Prognose Bron: CBS, CPB 16

17 Figuur 3. Bedrijfskosten naar kostencategorie (2013) Kostencategorie Rechtskundige dienstverlening Totaal zakelijke dienstverlening Inkoop 7,5% 45,3% Personeel 52,9% 35,9% Huisvesting & energie 9,5% 2,2% Apparatuur & inventaris 1,3% 0,6% Vervoersmiddelen 1,6% 1,8% Verkoop 2,4% 1,5% Communicatie 1,8% 0,5% Overig 20,1% 4,8% Afschrijvingen 3,1% 7,3% Totaal 100,0% 100,0% Bron: CBS Figuur 3 verdeelt de bedrijfskosten van de sub branche over negen kostencategorieën, ter vergelijking is hier de verdeling voor het totale bedrijfsleven aan toegevoegd. De gegevens in deze tabel betreffen verslagjaar De belangrijkste kostenpost in deze branche is oneel, gevolgd door de categorie overig. Deze categorie bestaat uit Kosten van overige diensten en Niet eerder genoemde kosten. Voornamelijk deze tweede heeft een groot aandeel hierin. Deze kosten kunnen betrekking hebben op licentierechten, auteursrechten, de huur of de lease van software, management fees, administratieve heffingen, kantoorbehoeften, contributies, abonnementen en vakliteratuur. De kosten voor huisvesting en energie zijn binnen deze branche meer dan vier keer zo groot als binnen zakelijke dienstverlening. De concentratie van advocaten en andere rechtskundigen in dure locaties in en rond Amsterdam zoals de Zuid-as en de Keizersgracht draagt hieraan bij. Circa een vijfde van alle advocaten in Nederland is in Amsterdam gevestigd, dit zijn er drie keer zoveel als in Den Haag en twee keer zoveel als in Rotterdam. De vervoerskosten zijn gemiddeld. Volgens cijfers van de VWE waren er medio 2015 bijna onenauto s en 100 bestelauto s (exclusief leaseauto s) in het bezit van rechtskundige dienstverleners. Figuur 4 laat het aantal oprichtingen en opheffingen zien binnen de sub branche over de periode 2009 tot het tweede kwartaal van De meest recente gegevens van het CBS zijn over het jaar Voor de jaren 2014 en 2015 zijn schattingen gemaakt aan de hand van gegevens van het KvK en CBS. Het aantal oprichtingen in de rechtskundige dienstverlening schommelt de afgelopen jaren rond circa per jaar en het aantal opheffingen rond 825. De laatste twee jaar daalt het aantal oprichtingen en ook het aantal opheffingen. Figuur 3 laat de ontwikkeling zien van drie conjunctuurindicatoren: saldo oneelssterkte de afgelopen 3 maanden, saldo investeringen in huidig verslagjaar en saldo winstgevendheid afgelopen 3 maanden. Deze indicatoren zijn afkomstig van de conjunctuur enquête die het CBS ieder kwartaal uitvoert. De figuren beslaan het eerste kwartaal van 2014 tot en met het tweede kwartaal van 2015 en de resultaten van de branche worden afgezet tegen die van het totale bedrijfsleven. Het saldo oneelssterkte in de rechtskundige dienstverlening blijft negatief. Dit betekent dat de ondernemingen in deze branche hun oneelssterkte hebben zien afnemen. Het saldo investeringen vertoont een stijgende lijn en is sinds het vierde kwartaal van 2014 positief. De winstgevendheid in de rechtskundige dienstverlening is volatieler dan die van het totale bedrijfsleven. Het laatste kwartaal van 2014 staat deze beneden de -10%, om vervolgens begin 2015 te herstellen naar +10%. Deze opleving lijkt echter niet blijvend, de cijfers over het tweede kwartaal van 2015 laten zien dat de winstgevendheid naar licht negatief gebied is gedaald, rond hetzelfde niveau als de rest van het bedrijfsleven. Trends, ontwikkelingen, risico s en verzekeringsbehoeften Branche specifieke verzekeringen Een van de belangenorganisaties biedt mantelcontracten voor verzekeringen met specifieke verzekeringsproposities voor advocaten op het gebied van beroepsaansprakelijkheid, AOV, preventie van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid, verzuimadvies, coaching en counseling en privé-verzekeringen. Belangrijke trends en ontwikkelingen bieden aanknopingspunten voor een goed advies met betrekking tot verzekeringsproducten. Die trends en ontwikkelingen en hun uitwerking op bedrijfsrisico s zijn hieronder in een aantal thema s bijeengebracht. 17

18 Markt en regelgeving De vraag naar juridische diensten stijgt met 1 tot 3% mede door een toenemende mate van juridisering op allerlei gebieden. Er komt steeds meer toezicht vanuit instanties zoals de inspectie SZW, de ACM en de AFM en bedrijven gebruiken steeds vaker juridische ondersteuning in geval van sancties. Juridische dienstverlening krijgt steeds meer concurrentie van accountantskantoren en andere adviesbureaus. Relatiemanagement, acquisitie en consultancyvaardigheden worden steeds belangrijker naast het leveren van juridisch advies. De kosten van gesubsidieerde rechtsbijstand zijn de laatste jaren sterk gestegen. Momenteel zijn er in de politiek plannen voor bezuinigingen op juridische bijstand. Het voorstel voor een besparing van 85 miljoen door te korten op juridische bijstand is afgekeurd in de Eerste Kamer maar het kabinet blijft bij bezuinigingen om de begroting te kunnen sluiten. De Eerste Kamer heeft een onderzoekscommissie ingesteld naar de (stijgende) kosten van rechtsbijstand. Eind 2013 heeft het Europese Hof van Justitie de vrije advocaatkeuze onderstreept. Consumenten mogen zelf hun advocaat kiezen bij het gebruik maken van een rechtsbijstandverzekering voor een gerechtelijke of administratieve procedure. Verzekeraars hebben hun voorwaarden aangepast en vergoeden vaak een maximale vergoeding. Rechtskundig adviesbureaus, deurwaarders en incassobureaus hanteren steeds vaker nieuwe business modellen zoals no-cure-no-pay constructies, fixed price, as-a-service verdienmodellen en freemiums (freemium staat voor free en premium, dit houdt in dat sommige diensten gratis aangeboden worden maar voor gespecialiseerd werk wel betaald moet worden). Notariskantoren zien in 2015 hun omzetten verder groeien als gevolg van een stijging van de woningverkopen en een toename in bedrijfsinvesteringen. Daarnaast neemt het aantal testamenten, huwelijkse voorwaarden en samenlevingscontracten toe. In sommige gevallen staat de functie van notaris onder druk, doordat voor bepaalde diensten, zoals bijvoorbeeld een periodieke gift, mensen niet meer langs de notaris hoeven. Een aantal branchevreemde partijen, zoals de HEMA en uitvaart coöperatie Dela, zijn tot de branche toegetreden. Het gebruik van vergelijkingssites blijft toenemen. Hierdoor moeten juridische dienstverleners steeds meer Figuur 4. Ontwikkeling aantal oprichtingen en opheffingen: rechtskundige dienstverlening * Oprichtingen Opheffingen *2015 o.b.v. 1e en 2e kwartaal Bron: CBS, KvK 18

19 Figuur 5. Conjunctuur Indicatoren Rechtsk. dienstverlening Saldo oneelssterkte afgelopen 3 mnd, in % Bron: CBS 2014I 2014II 2014III Totaal (ex. financieel of nutsbedrijven) Rechtskundige dienstverlening 2014IV 2015I 2015II Saldo winstgevendheid afgelopen 3 mnd, in % Saldo investeringen verslagjaar, in % I 2014II 2014III 2014IV 2015I 2015II 2014I 2014II 2014III 2014IV 2015I 2015II helderheid bieden over prijzen en procedures. In de markt voor deurwaarders en incassobureaus verschuift de behoefte van opdrachtgevers van het innen naar het voorkomen van vorderingen. Op 1 januari 2015 is de Wet positie en toezicht advocatuur en de Verordening op de advocatuur in werking getreden. De Verordening op de advocatuur vervangt bestaande verordeningen, regelingen en reglementen van de NOvA. Een toename van het gebruik van het recht op vrije advocaatkeuze kan hogere kosten voor rechtsbijstandsverzekeraars met zich meebrengen, die hierdoor mogelijk de premies zullen verhogen of de dekkingen inperken. Verzekeraars zijn ook strenger op het gebied van schadeafhandeling wat wel en wat niet binnen de voorwaarden valt. Rechtsbijstand-, aansprakelijkheid- en kredietverzekeringen zijn belangrijke bronnen van inkomsten voor juridische dienstverleners. Bij de verschuiving van inning naar preventie bij gerechtsdeurwaarders en incassobureaus kunnen kredietverzekeraars en bedrijven die kredietwaardigheid informatie leveren, zoals Graydon en Dun & Bradstreet, een rol in spelen. Technologie & innovatie Het aanbod van online juridische dienstverlening neemt toe. Het ministerie van Veiligheid en Justitie en de Raad voor de rechtspraak hebben het programma Kwaliteit en Innovatie rechtspraak (KEI) ontwikkeld. KEI wil de rechtspraak in Nederland digitaliseren en de rechtsgang moderniseren. De tarieven voor online diensten liggen aanzienlijk lager dan voor oonlijk advies. De toename van de beschikbare kennis op Internet zorgt er voor dat klanten in toenemende mate zelf in staat zijn om zelf kennis te vergaren, waardoor er van advocatenkantoren meer maatwerk en specialisme word verwacht. Het opstellen van standaarddocumenten kost vaak veel tijd. Daarnaast kunnen fouten leiden tot reputatieschade, maar ook tot onnodige juridische kosten voor uw cliënt. Automatische documentgeneratie leidt tot een snellere doorlooptijd én tot minder fouten. De nieuwe website Rechtszaakplaats.nl biedt consumenten en bedrijven de kans om anoniem en gratis hun juridische probleem online te presenteren. Advocaten 19

20 kunnen deze zaken bekijken. Door middel van een schriftelijk bericht (2 euro), een ingesproken tekst (4 euro) of een filmpje (6 euro) kunnen de advocaten zich vervolgens aan de potentiële cliënt voorstellen en zo mogelijk een nieuwe opdracht binnenslepen. Juridisch dienstverleners beheren vaak veel belangrijke data van klanten. Schade hieraan door brand, cybercriminaliteit of verlies van data dient zoveel mogelijk voorkomen te worden. Preventieadviezen en goede dekkingen op het gebied van brand, dataverlies en cybercrime zijn belangrijk. Aansprakelijkheidsverzekeringen kunnen risico s op claims op dit gebied afdekken. Ook goede afspraken met leveranciers van dataopslag en rechtsbijstandverzekeringen kunnen van belang zijn. Innovatieve bedrijfsmodellen (zoals online juridische dienstverlening) kennen mogelijkerwijs een ander risicoprofiel. Hierdoor wordt aanpassing in de bestaande dekkingen wenselijk of zelfs noodzakelijk. Goed risicomanagement op het gebied van internet security risico s wordt steeds belangrijker. Er zijn specifieke cybercriminaliteit verzekeringen op de markt voor de risico s van diefstal van gegevens via het internet. Personeel Steeds meer hoogopgeleide en gespecialiseerde zzp ers betreden de markt van de advocatuur. Veel bedrijven schakelen zzp ers in voor piekbelasting of voor specialistische projecten. Psychische klachten zijn de belangrijkste oorzaken van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid onder advocaten. De advocatuur gaat gebukt onder een veelheid werk gerelateerde problemen zoals werkdruk, samenwerkingsproblemen en een moeizame balans tussen werk en privé. Het aantal vrouwen in de beroepsgroep advocatuur stijgt. Het aantal vrouwen bedraagt thans 43%. In 2006 was dit nog 38%.Ook tijdens de studie loopt het percentage op en op dit moment is rond de 62% van de studenten rechten vrouw. Voor zzp ers is het risico op verlies van inkomen bij arbeidsongeschiktheid en het risico op een pensioengat groot. Een specifiek aanbod voor zzp ers kan toegevoegde waarde leveren. Daarbij valt te denken aan producten op het gebied van (beroeps)aansprakelijkheid, arbeidsongeschiktheid en (bancaire) lijfrente. Figuur 6. Index omzetontwikkeling bij administratieve dienstverlening en het bruto binnenlands product (BBP) Index (2010 = 100) Accountancy, administratie e.d. BBP Prognose Bron: CBS, CPB 20

21 Hoge werkdruk en stress kunnen leiden tot arbeidsongeschiktheid. Van alle schade-oorzaken onder advocaten staan psychische klachten op de eerste plaats. Uit eerder onderzoek blijkt dat circa 40% van de meldingen onder advocaten een psychische aandoening. Preventie, verzuimbegeleiding en re-integratie en goede inkomensverzekeringen zijn in de branche steeds belangrijker. In deze branche is er alleen voor medewerkers in het notariaat een beroepspensioenfonds (Stichting Notarieel pensioenfonds (SNPF). Er is geen algemeen verbindend verklaarde cao. Ondernemers zijn wettelijk verplicht om een Risico Inventarisatie en Evaluatie (RI&E) uit te voeren. Belangrijke organisaties Balieplus (advocaten). Mantelcontracten voor verzekeringen op het gebied van cybercriminaliteit, AOV, beroepsaansprakelijkheid, oonlijke verzekeringen voor werknemers, zorg, collectief ongevallen, WIA, ziekteverzuim en goodwill (bij overlijden van een vennoot) en pensioen. Koninklijke Beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders (KBvG) Vereniging voor Letselschade Advocaten (LSA) Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA) Nederlandse Vereniging van Rechtskundige Adviseurs (NVRA) Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB) Administratieve dienstverlening Feiten en cijfers Onder deze sub branche vallen de volgende ondernemingen: registeraccountants, accountantsadministratieconsulenten boekhoudkantoren, belastingconsulenten en overige administratiekantoren. De branches van administratieve dienstverleners zijn samen goed voor bijna bedrijven. Bijna 80% heeft slechts 1 ame oon in dienst. Circa 62% van de werknemers binnen de branche is aam bij administratieve dienstverleners. De gerealiseerde omzet in 2014 bedroeg ongeveer 9,3 miljard. Figuur 6 laat de omzetontwikkeling zien in de administratieve dienstverlening in de periode 2005 t/m 2015, afgezet tegen de economische groei, waarvoor de BBP-index als kengetal dient. Voor 2015 zijn de voorlopige cijfers voor het eerste kwartaal meegenomen als basis voor de schatting voor Uit de figuur wordt duidelijk dat de omzet in de administratieve dienstverlening sinds 2008 structureel daalt. In 2014 was de omzet terug rond het niveau van Het eerste kwartaal van 2015 laat een verdere daling zien. Figuur 7. Bedrijfskosten naar kostencategorie (2013) Kostencategorie Administratieve dienstverlening Totaal zakelijke dienstverlening Inkoop 9,1% 45,3% Personeel 58,9% 35,9% Huisvesting & energie 6,7% 2,2% Apparatuur & inventaris 0,8% 0,6% Vervoersmiddelen 3,7% 1,8% Verkoop 1,8% 1,5% Communicatie 1,4% 0,5% Overig 13,5% 4,8% Afschrijvingen 4,0% 7,3% Totaal 100,0% 100,0% Bron: CBS Figuur 7 verdeelt de bedrijfskosten van de sub branche over negen kostencategorieën, ter vergelijking is hier de verdeling voor het totale bedrijfsleven aan toegevoegd. De gegevens in deze tabel betreffen verslagjaar De belangrijkste kostencategorie in de administratieve dienstverlening branche is oneel met circa 60% van het totaal, aanzienlijk meer dan de gemiddelde 36% binnen zakelijke dienstverlening. Ook binnen deze sub branche van advocaten, notarissen, accountants, administratie- en belastingkantoren zijn de overige kosten een belangrijke kostenpost. Deze categorie bestaat uit Kosten van overige diensten en Niet eerder genoemde kosten. Voornamelijk deze tweede heeft een groot aandeel hierin. Deze kosten kunnen betrekking hebben op licentierechten, auteursrechten, de huur of de lease van software, management fees, administratieve heffingen, kantoorbehoeften, contributies, abonnementen en vakliteratuur. De administratieve dienstverlening kent hoge kosten voor huisvesting en energie. Veel grote accountancykantoren hebben nieuwe vestigingen ontwikkeld in de afgelopen jaren, zoals KPMG en Deloitte. Ook zien we binnen deze branche relatief hoge uitgaven aan vervoersmiddelen. 21