Gevolgen van klimaatverandering voor de transportsector: Een overzicht van de literatuur

Transcriptie

1 T i j d s c h r i f t V e r v o e r s w e t e n s c h a p 4 3 j a a r g a n g december 2007 Gevolgen v a n klimaatverandering e : Een overzicht van de literatuur MarkJ. Koetse (mkoetse@feweb.vu.nl), Afdeling k l i m a a t v e r a n d e r i n g t o t t e g e n g e s t e l d e e f f e c t e n kan leiden, w a t c o n - (prietveld@feweb.vu.nl) Ruimtelijke Economie, Vrije Universiteit clusies o m t r e n t de u i t e i n d e l i j k e g e v o l g e n l a s t i g m a a k t. W a t de Amsterdam, exacte gevolgen ook m o g e n zijn, het is d u i d e l i j k d a t k l i m a a t v e r a n d e r i n g kan leiden t o t v e r a n d e r i n g e n in gegeneraliseerde kosten v a n t r a n s p o r t. Deze v e r s c h u i v i n g e n zijn w a a r s c h i j n l i j k niet identiek v o o r alle t r a n s p o r t m o d i, w a a r d o o r t o e k o m s t i g e v e r s c h u i v i n g e n in ver- Abstract voerswijze keuzes k u n n e n o p t r e d e n, z o w e l b i n n e n het p e r s o n e n - als b i n n e n het goederenvervoer. In het o n d e r s t a a n d e w o r d t d i t verder This paper presents a survey o f t h e l i t e r a t u r e on t h e effects o f cli- uitgediept. 2 m a t e c h a n g e a n d w e a t h e r c o n d i t i o n s o n t h e t r a n s p o r t sector. W e focus on t h e consequences o f c l i m a t e change f o r d i s r u p t i o n s on i n - De a a n p a k is als v o l g t. In de v o l g e n d e p a r a g r a a f bespreken w e de f r a s t r u c t u r e s a n d t h e i r p o t e n t i a l consequences f o r a m o d a l s h i f t in vier klimaatscenario's die v o o r N e d e r l a n d d o o r het K N M I zijn o p g e - passenger a n d f r e i g h t t r a n s p o r t. As w e s t a n d, t h e u n c e r t a i n t y w i t h s t e l d v o o r h e t j a a r In deze scenario's z i j n v e r a n d e r i n g e n in respect t o changes in w e a t h e r p a t t e r n s b u t especially w i t h respect w e e r s p a t r o n e n v o o r o p g e s t e l d, m e t een n a d r u k op t e m p e r a - t o t h e i m p a c t o f t h e s e changes on t r a n s p o r t makes it d i f f i c u l t t o as- t u u r en neerslag. Vervolgens w o r d e n in a p a r t e paragrafen het per- sess t h e i m p a c t o f c l i m a t e c h a n g e on t r a n s p o r t. Particularly p r o b l e - s o n e n - en g o e d e r e n v e r v o e r b e h a n d e l d. In beide p a r a g r a f e n w o r d t m a t i c is t h e q u a n t i f i c a t i o n o f t h e e f f e c t s a n d t h e f a c t t h a t b o t h de invloed v a n w e e r op t r a n s p o r t b e h a n d e l d op basis v a n b e v i n d i n - positive a n d n e g a t i v e consequences o f changes in w e a t h e r exist at gen in de l i t e r a t u u r, w a a r n a de i n z i c h t e n u i t de KNMI k l i m a a t s c e n a - t h e same t i m e, o f t e n m a k i n g t h e net effect a m b i g u o u s. In p a r t i c u l a r rio's g e b r u i k t w o r d e n o m de m o g e l i j k e g e v o l g e n v a n in t h e f i e l d o f t r a f f i c safety w e observe several feedbacks o f increa- v e r a n d e r i n g o p de Nederlandse t r a n s p o r t s e c t o r in kaart t e b r e n g e n. ses in t h e g e n e r a l i s e d costs o f t r a n s p o r t. W i t h respect t o f r e i g h t W e sluiten af m e t conclusies en een discussie. klimaat- t r a n s p o r t, especially n a t u r a l w a t e r w a y s a p p e a r t o be r a t h e r sensit i v e t o c l i m a t e change. The likely increase in f r e q u e n c y o f l o w w a t e r levels m a y be expected t o lead t o s u b s t a n t i a l cost increases in t h e i n - 2. land n a v i g a t i o n sector. Consequences in t e r m s o f c o m p e t i t i v e posi- Globale k l i m a a t m o d e l l e n v a r i ë r e n aanzienlijk in v o o r s p e l l i n g e n o m - KNMI klimaatscenario's voor 2050 t i o n, however, appear t o be s m a l l. t r e n t de t o e n a m e in g e m i d d e l d e w e r e l d t e m p e r a t u u r. Een a n d e r e b r o n v a n o n z e k e r h e i d is g e r e l a t e e r d aan de v r a a g o f er b i n n e n Europa v e r a n d e r i n g e n in w i n d c i r c u l a t i e g a a n o p t r e d e n. Gezien deze l. Inleiding t w e e b r o n n e n v a n o n z e k e r h e i d h e e f t het K M N I de gevolgen v a n kli- In vele l a n d e n s t a a t k l i m a a t v e r a n d e r i n g m o m e n t e e l in het m i d d e l - m a a t v e r a n d e r i n g v o o r w e e r s p a t r o n e n in Nederland in in kaart p u n t v a n de b e l a n g s t e l l i n g, zo ook in N e d e r l a n d. Naast a a n d a c h t g e b r a c h t v o o r vier v e r s c h i l l e n d e scenario's. V e r a n d e r i n g e n in t e m - v o o r m i t i g a t i e van k l i m a a t v e r a n d e r i n g door m i d d e l v a n reductie van p e r a t u u r en in w i n d c i r c u l a t i e staan h i e r b i j c e n t r a a l. Globale kli- u i t s t o o t v a n broeikasgassen k o m e n w e m e e r en m e e r t o t het besef maatmodellen d a t een b e p a a l d e m a t e v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g i n m i d d e l s o n o n t - t e m p e r a t u u r zien v a n l C t o t 2 C in t e n o p z i c h t e v a n (zie laten een toename in gemiddelde wereld- k o o m b a a r is. Deze v e r a n d e r i n g e n hebben m o g e l i j k serieuze conse- K N M I, 2006, Figuur 3-2). Verder is gekozen v o o r e e n onderscheid t u s - q u e n t i e s v o o r v e r s c h i l l e n d e sectoren v a n onze e c o n o m i e. O m deze sen s t e r k e en z w a k k e v e r a n d e r i n g e n in w i n d c i r c u l a t i e (zie K N M I, reden h e e f t o o k h e t n a d e n k e n over a d a p t a t i e, o m e v e n t u e l e t o e , Figuur 3-4). Dit h e e f t g e r e s u l t e e r d in de v o l g e n d e vier scena- k o m s t i g e schade en kosten t e r e d u c e r e n, een b e l a n g r i j k e plaats in rio's: 1 3 het d e n k e n over k l i m a a t v e r a n d e r i n g g e k r e g e n. Dit paper is hier een uitvloeisel v a n en bespreekt m o g e l i j k e c o n s e q u e n t i e s v a n k l i m a a t - G- v e r a n d e r i n g v o o r de t r a n s p o r t s e c t o r op basis v a n een l i t e r a t u u r o v e r z i c h t. De reden v o o r onze keuze is d a t de t r a n s p o r t s e c t o r in het k l i m a a t d e b a t t o t nu t o e w e i n i g a a n d a c h t h e e f t g e k r e g e n. Ook in de 1 C t o e n a m e in g e m i d d e l d e w e r e l d t e m p e r a t u u r in t e n o p z i c h t e van , z w a k k e v e r a n d e r i n g e n in w i n d c i r c u l a t i e in West-Europa; G+ 1 C t o e n a m e in g e m i d d e l d e w e r e l d t e m p e r a t u u r in t e n i n t e r n a t i o n a l e r a p p o r t e n die zijn verschenen w o r d e n de m o g e l i j k e o p z i c h t e v a n , zachtere en n a t t e r e w i n t e r s t e n gevolge c o n s e q u e n t i e s v o o r de t r a n s p o r t s e c t o r slechts kort b e h a n d e l d (zie v a n een t o e n a m e in w e s t e n w i n d, w a r m e r e en drogere zomers Stern, ; IPCC, ). t e n gevolge v a n een t o e n a m e in oostelijke w i n d ; W - 2 C t o e n a m e in g e m i d d e l d e w e r e l d t e m p e r a t u u r in t e n Het blijkt d a t de l i t e r a t u u r o m t r e n t de gevolgen van w e e r en k l i m a a t v o o r de t r a n s p o r t s e c t o r op een a a n t a l d e e l g e b i e d e n u i t g e b r e i d is, m a a r in het a l g e m e e n g r o t e w i t t e vlekken v e r t o o n t. Ook zullen w e o p z i c h t e v a n , z w a k k e v e r a n d e r i n g e n in w i n d c i r c u l a t i e in West-Europa; W + 2 C t o e n a m e in g e m i d d e l d e w e r e l d t e m p e r a t u u r in t e n ons op de i n t e r n a t i o n a l e l i t e r a t u u r m o e t e n r i c h t e n, aangezien l i t e - o p z i c h t e v a n , zachtere en n a t t e r e w i n t e r s t e n gevolge r a t u u r specifiek v o o r N e d e r l a n d schaars is.tenslotte b l i j k t d a t de i n - v a n een t o e n a m e in w e s t e n w i n d, w a r m e r e en drogere zomers z i c h t e n v a n v e r s c h e n e n s t u d i e s v a n e l k a a r v e r s c h i l l e n en t e n g e v o l g e v a n een t o e n a m e in oostelijke w i n d. dat

2 Mark J. Koetse Tijdschrift Vervoerswetenschap 43* jaargang december Tabel 1: Veranderingen in temperatuur en neerslag in Nederland in 2050 ten opzichte van 1990 voor vier KNMI 2006 klimaatscenario's 1 Variabele G- G+ W- W+ Zomer Gemiddelde temperatuur Temperatuur op 10% warmste dagen Temperatuur op 10% koudste dagen Gemiddelde neerslag (%) Frequentie van natte dagen (%) Gemiddelde neerslag op natte dagen {%) Mediane neerslag op natte dagen (%) Neerslag op 1% natste dagen (%) Winter Gemiddelde temperatuur Temperatuur op 10% warmste dagen Temperatuur op 10% koudste dagen Gemiddelde neerslag (%) Frequentie van natte dagen (%) Gemiddelde neerslag op natte dagen (%) Mediane neerslag op natte dagen (%) Neerslag op 1% natste dagen (%) Bron: Tabel 4.6 in KNMI (2006) Om de veranderingen in weerspatronen ten gevolge van klimaatveranderingen in kaart te brengen wordt de output van globale klimaatmodellen gebruikt als input in regionale klimaatmodellen. In deze regionale modellen worden vervolgens specifieke lokale gegevens voor Nederland gebruikt om tot lokale veranderingen in weerspatronen te komen. In Tabel 1 zijn de resultaten van deze modellen samengevat. De tabel bevat informatie over veranderingen in temperatuur en neerslag voor Nederland in 2050 ten opzichte van 1990 voor de vier KNMI 2006 klimaatscenario's. De toename in gemiddelde wereldtemperatuur leidt tot een toename in lokale temperaturen. Wanneer we de scenario's vergelijken valt op dat de omvang van de stijging van lokale temperatuur sterk afhangt van de mate van verandering in windcirculatie, met een aanzienlijke grotere toename in temperatuur onder een toename in oostelijke wind. Ook de verschillen tussen zomer en winter binnen de scenario's zijn het meest omvangrijk voor de + scenario's. Verder valt op dat de mate van verandering in neerslag afhangt van verandering in windcirculatie en gemiddelde wereldtemperatuur en dat er aanzienlijke verschillen zijn tussen zomeren winter. In de winter stijgt de gemiddelde hoeveelheid neerslag onder elk scenario, terwijl zowel een extra stijging in wereldtemperatuur (van G naar W) en een hevige verandering in windcirculatie van (- naar +) de procentuele verandering in gemiddelde neerslag met een factor twee doen toenemen. Samen met een stijging in frequentie van natte dagen is zonder meer vast te stellen dat de winters natter zullen worden. neerslag, met een sterkere daling onder hogere wereldtemperaturen. Verder treedt een daling op in frequentie van natte dagen, waardoor het onzeker is of de zomers natter of juist droger zullen worden. Wat ten slotte opvalt in de zomer is de doorgaans sterke stijging in neerslag op de 1% natste dagen, ook als de gemiddelde neerslag een daling laat zien. Uit de verschillen met de gemiddelde neerslag op natte dagen blijkt dat de variatie en extremen in neerslag in de zomer zullen toenemen. Verwachtingen omtrent windkracht en windrichting zijn hoogst onzeker en verschillen sterk per regio. In het algemeen wordt verwacht dat de toename in maximale windkracht klein zal zijn. Met betrekking tot windrichting wordt binnen de + scenario's uitgegaan van een toename in oostelijke wind. Tenslotte wordt verwacht dat de zeespiegel zal stijgen met 10 cm in 2050 en met cm in Gevolgen voor personenvervoer Zowel binnen het personen- als binnen het goederenvervoer geldt dat klimaatverandering langs twee routes invloed zal hebben op de transportsector. De eerste route is dat er vanwege het afgeleide karakter van de transportvraag verschuivingen zullen plaatsvinden in transportstromen. Minder sneeuw betekent bijvoorbeeld minder skireizen. De tweede route is dat door veranderingen in klimaat de gegeneraliseerde kosten van transport kunnen wijzigen die op hun beurt invloed zullen hebben op de transportvraag. In deze sectie behandelen we de invloed van klimaat en weer op personenvervoer. Voor de zomer gelden andere patronen. Een zwakke verandering in windcirculatie leidt tot een toename in gemiddelde hoeveelheid neerslag, met wederom een sterkere stijging onder hogere wereldtemperaturen. Echter, onder een hevige verandering in windcirculatie treedt een aanzienlijke daling op in de gemiddelde hoeveelheid Veranderingen in weerspatronen ten gevolge van klimaatverandering kunnen verscheidene gevolgen hebben voor de vraag naar transport en keuze van vervoerswijze. Op globaal/regionaal niveau

3 6 T i j d s c h r i f t V e r v o e r s w e t e n s c h a p 43* j a a r g a n g december 2007 zijn m e t n a m e v e r s c h u i v i n g e n in t o e r i s m e t e n gevolge v a n k l i m a a t - m a a t v e r a n d e r i n g zal leiden t o t een a f n a m e in s k i t o e r i s m e, zeker ge- v e r a n d e r i n g interessant. V o o r n a m e l i j k de voorspelde t e m p e r a t u u r - zien h e t g r o e i e n d v e r m o g e n t o t s t i j g i n g zou een aanzienlijke invloed k u n n e n h e b b e n op p a t r o n e n in s n e e u w. Ook is onzeker in hoeverre k l i m a a t v e r a n d e r i n g zal leiden t o e r i s m e en het hieraan g e r e l a t e e r d e personenvervoer. In Nicholls t o t een v e r s c h u i v i n g naar s k i g e b i e d e n die op g r o t e r e h o o g t e n lig- het maken van kunstmatige en A m e l u n g (2008) w o r d t o n d e r z o c h t in hoeverre d i t invloed h e e f t g e n. De hieraan v e r b o n d e n t r a n s p o r t p a t r o n e n zijn dus t e v e n s lastig op de t o e r i s t i s c h e a a n t r e k k i n g s k r a c h t v a n landen in Europa. Uit de t e v o o r s p e l l e n. Een a n d e r t h e m a w a a r a a n n o g w e i n i g a a n d a c h t is analyse b l i j k t d a t n o o r d e l i j k e delen v a n Europa a a n t r e k k e l i j k e r w o r - besteed b e t r e f t de v e r s c h u i v i n g v a n ski-vakanties in de r i c h t i n g van d e n, t e r w i j l zuidelijke delen m i n d e r a a n t r e k k e l i j k w o r d e n in de zo- zonvakanties als s n e e u w een p r o b l e e m w o r d t. m e r m a a n d e n. B o v e n d i e n w o r d t de p e r i o d e w a a r i n het n o o r d e n a a n t r e k k e l i j k e r w o r d t v o o r t o e r i s m e langer. Op basis hiervan is een a f n a m e t e v e r w a c h t e n v a n t o e r i s m e van het n o o r d e n naar het z u i - Klimaat en congestie op de w e g den en, m e t n a m e g e d u r e n d e de z o m e r m a a n d e n, een t o e n a m e v a n Na het o v e r z i c h t v a n m o g e l i j k e k l i m a a t g e v o l g e n v o o r t r a n s p o r t via t o e r i s m e van het zuiden naar het n o o r d e n. Gedurende de lente en de de route van de afgeleide v r a a g geven w e nu een overzicht van de i n - w i n t e r w o r d t het zuiden echter aantrekkelijker, w a a r d o o r t o e r i s m e vloed v a n k l i m a a t op de gegeneraliseerde kosten v a n t r a n s p o r t. W e aldaar zou k u n n e n a a n t r e k k e n in deze perioden v a n het j a a r (zie ook b e g i n n e n m e t een o v e r z i c h t v a n de invloed v a n het w e e r op files. A m e l u n g en Viner, 2006). Bigano et al. (2006) k o m e n t o t vergelijk- Van alle w e e r v a r i a b e l e n h e e f t neerslag w a a r s c h i j n l i j k de g r o o t s t e i n - bare conclusies op basis v a n een analyse v a n v a k a n t i e b e s t e m m i n - vloed op congestie ( w e g c a p a c i t e i t en snelheid) en f i l e v o r m i n g op de g e n en k l i m a a t p r e f e r e n t i e s v a n t o e r i s t e n u i t 45 l a n d e n o v e r de w e g. M e t b e t r e k k i n g t o t congestie is n a u w e l i j k s Nederlands onder- gehele w e r e l d. H a m i l t o n et al. (2005) m a k e n g e b r u i k v a n a a n k o m s t zoek g e d a a n. Een u i t z o n d e r i n g is een s t u d i e v a n Sabir e t al. (2008). en v e r t r e k gegevens u i t 207 l a n d e n. Zij m o d e l l e r e n de invloed v a n Zij c o m b i n e r e n g e d e t a i l l e e r d e K N M I w e e r g e g e v e n s m e t m o b i l i t e i t s - k l i m a a t v e r a n d e r i n g op t o e r i s m e en k o m e n ook t o t een v e r s c h u i v i n g gegevens u i t het OVG (Onderzoek Verplaatsingsgedrag) o m de rela- v a n zuidelijke naar m e e r n o o r d e l i j k gelegen l a n d e n. Buiten de hier- tie aan gerelateerde v e r s c h u i v i n g in de t r a n s p o r t v r a a g is tevens een be- a n a l y s e r e n. Uit deze s t u d i e b l i j k t d a t w i n d k r a c h t boven de 6 Beau- p e r k t e a f n a m e t e zien in h e t aan t o e r i s m e v e r b o n d e n f o r t de verkeerssnelheid d o e t a f n e m e n m e t o n g e v e e r 2.5%. Verder aantal tussen weer en de snelheid van woon-werk verkeer te 4 v e r v o e r s k i l o m e t e r s. De reden h i e r v o o r is d a t p e r s o n e n u i t h e t ge- h e e f t neerslag in het a l g e m e e n w e i n i g effect. Echter, op d r u k k e r o u - bied w a a r het meeste t o e r i s m e v a n d a a n k o m t ( N o o r d w e s t Europa) t e s t i j d e n s de o c h t e n d - en a v o n d s p i t s is het n e g a t i e v e e f f e c t v a n d i c h t e r bij huis blijven. n e e r s l a g a a n z i e n l i j k, n a m e l i j k een 1 0 % % a f n a m e in v e r k e e r s snelheid a f h a n k e l i j k van de h e r k o m s t v a n de v e r p l a a t s i n g. Dit h o u d t Naast t o e r i s m e in de z o m e r v a k a n t i e is een a n d e r o m v a n g r i j k deel in d a t m e t n a m e de f r e q u e n t i e en z w a a r t e v a n files z u l l e n t o e n e - v a n t o e r i s m e v e r b o n d e n aan skivakanties. De invloed v a n k l i m a a t - m e n t e n gevolge v a n een t o e n a m e in neerslag. Tevens zijn er ver5 v e r a n d e r i n g op d i t gebied is duidelijk; hoe g r o t e r de o p w a r m i n g, hoe s c h e i d e n e i n t e r n a t i o n a l e o n d e r z o e k e n. I b r a h i m en Hall kleiner de kans op v o l d o e n d e s n e e u w. Dit kan leiden t o t een a f n a m e v i n d e n een reductie in f r e e - f l o w snelheden van k m / u u r bij he- (1994) v a n w i n t e r t o e r i s m e en v e r s c h u i v i n g v a n t o e r i s m e naar plekken w a a r vige s n e e u w v a l en v a n 5-10 k m / u u r bij hevige regenval (zie ook Hall zekerheid op s n e e u w g r o o t blijft, b i j v o o r b e e l d de skigebieden die op en B a r r o w, ). M a r t i n et al. (2000) v i n d e n een a f n a m e in s n e l - g r o t e r e h o o g t e n l i g g e n. Elsasser en Bürki (2002) o n d e r z o e k e n de i n - heid van 1 0 % o n d e r n a t t e o m s t a n d i g h e d e n en v a n 2 5 % in n a t t e o m - vloed van k l i m a a t v e r a n d e r i n g op de Zwitserse toeristische i n d u s t r i e, standigheden w a a r u i t b l i j k t d a t de s n e e u w z e k e r h e i d v a n skigebieden in Zwitser- v e r k e e r s s t r o m e n is iets kleiner, w a a r s c h i j n l i j k o m d a t de a f s t a n d t u s - land d a a l t van 8 5 % n a a r 4 4 % (zie Harrison et al., 1999, v o o r een a n a - sen v o e r t u i g e n m i n d e r is bij lagere s n e l h e d e n. Resultaten in Agar- lyse v o o r Schotland). Verder o n d e r z o e k e n Scott et al. (2001) op basis w a l et al. (2005) zijn gebaseerd op een g r o t e d a t a s e t en laten zien v a n u i t g e b r e i d e m o d e l s i m u l a t i e s de e f f e c t e n v a n k l i m a a t v e r a n d e - d a t hevige regenval en hevige s n e e u w v a l de w e g c a p a c i t e i t d o e n af- met natte sneeuw. De p r o c e n t u e l e afname in r i n g op de lengte v a n het skiseizoen in een p o p u l a i r skigebied in Ca- n e m e n m e t % en %, respectievelijk. De b i j b e h o r e n d e re- nada. U i t g a a n d e van de h u i d i g e t e c h n o l o g i e op het gebied v a n het d u c t i e in snelheid w e r d g e m e t e n op respectievelijk 4-7 % en 11-15%. m a k e n van k u n s t s n e e u w w o r d t berekend dat het seizoen 3-17% kor- Tenslotte laten b e v i n d i n g e n v a n Stern et al. (2003) een g e m i d d e l d e t e r zal zijn rond , % rond en % r o n d Ook t o e n a m e in reistijd zien v a n 1 4 % o n d e r slechte w e e r s o m s t a n d i g h e - v a l l e n de v e r s c h i l l e n in k w e t s b a a r h e i d o p t u s s e n de v e r s c h i l l e n d e d e n. W a t hierbij m o e t w o r d e n a a n g e t e k e n d is d a t de v a r i a t i e in re- skigebieden. In die zin is het m o e i l i j k t e beoordelen in hoeverre kli- s u l t a t e n in d i t o n d e r z o e k erg g r o o t w a s, en d a t t o e n a m e s in reistijd Tabel 2: Toenames in reistijd onder slechte weersomstandigheden in Washington D.C. (in procenten) P r o c e n t u e l e t o e n a m e in reistijd A a n t a l g e v a l l e n in % 5-10% 29% 10-15% 36% 15-20% 18% >20% 17 % Totaal 100% Bron: Percentages berekend op basis van absolute getallen in Stern et al. (2003), Tabel 2 (aantal observaties is 66)

4 Tijdschrift Vervoerswetenschap 4 3 j a a r g a n g e december 2007 v a n m e e r d a n 2 0 % n i e t o n g e w o o n w a r e n (zie Tabel 2). W i j c o n c l u - w i n d (Edwards, ; H e r m a n s et al., 2006) een t o e n a m e in o n g e - deren d a t de u i t k o m s t e n v a n de verschillende studies m o e i l i j k zijn t e v a l l e n t o t g e v o l g. Echter, neerslag is w e d e r o m v e r u i t de b e l a n g r i j k - v e r g e l i j k e n in t e r m e n v a n o m v a n g, m e t n a m e d o o r het f e i t d a t de ste factor. De vele studies die zijn g e d a a n op d i t gebied g e b r u i k e n studies v e r s c h i l l e n d e m e e t e e n h e d e n g e b r u i k e n. Toch is het d u i d e - een veelheid aan m e t h o d e n en v e r t o n e n g r o t e verschillen m e t be- lijk d a t het e f f e c t v a n regen en m e t n a m e s n e e u w op s n e l h e i d en t r e k k i n g t o t de o m v a n g van het effect v a n neerslag op verkeersvei- w e g c a p a c i t e i t a a n z i e n l i j k kan zijn. l i g h e i d. Desondanks v i n d t de o v e r g r o t e m e e r d e r h e i d v a n de studies d a t neerslag een t o e n a m e in het a a n t a l verkeersongevallen t o t ge- De h i e r b o v e n besproken r e s u l t a t e n geven goed w e e r d a t m e t n a m e v o l g h e e f t (zie, b i j v o o r b e e l d, Shankar et al., , ; Bos, ; regen en s n e e u w de w e g c a p a c i t e i t v e r m i n d e r e n en een v e r t r a g e n d Edwards, ; Jones e t al., ; S a t t e r t h w a i t e, ). Eisenberg e f f e c t h e b b e n op het verkeer. Dit l e i d t t o t e c o n o m i s c h e schade d o o r (2004) laat verder zien d a t de hoeveelheid neerslag op v o o r a f g a a n d e t i j d v e r l i e s en reducties in b e r e i k b a a r h e i d. Naast een a f n a m e in snel- d a g e n de invloed v a n neerslag aanzienlijk r e d u c e e r t (zie ook Levine heid leert de e r v a r i n g d a t m e t n a m e in een g r o o t gedeelte v a n de et al., ; Brodsky en Hakkert, 1988). Dit i m p l i c e e r t dus d a t neer- Randstad (hevige) regen- en s n e e u w v a l kan leiden t o t een a a n z i e n - slag die v o l g t op een droge periode de kans op een verkeersongeval lijke groei in het a a n t a l en de z w a a r t e v a n files. Zoals b l i j k t uit een a a n z i e n l i j k v e r g r o o t. Dit k o m t w a a r s c h i j n l i j k d o o r d a t de olie die is o n d e r z o e k v a n A W (2005) is o n g e v e e r een derde v a n de t o e n a m e in blijven liggen g e d u r e n d e de droge periode d o o r de neerslag w o r d t het aantal en de z w a a r t e v a n files in t e n o p z i c h t e v a n 2003 t o e v r i j g e m a a k t, w a a r d o o r de w e g glad w o r d t. t e schrijven aan slechte w e e r s o m s t a n d i g h e d e n, m e t n a m e regen en s n e e u w v a l. Dit getal zegt iets over de v e r a n d e r i n g in files m a a r in Terwijl neerslag een e e n d u i d i g effect lijkt t e hebben op o n g e v a l f r e - hoeverre slechte w e e r s o m s t a n d i g h e d e n b i j d r a g e n aan files in abso- q u e n t i e, is d i t niet h e t geval v o o r de e r n s t v a n o n g e v a l l e n. Bijvoor- l u t e zin k o m t h i e r u i t n i e t naar v o r e n. H e t is d u i d e l i j k d a t m e e r o n - b e e l d, g e b r u i k m a k e n d v a n d a t a t u s s e n en in de derzoek g e w e n s t is naar de e f f e c t e n v a n w e e r op f i l e v o r m i n g. Verenigde Staten laten Eisenberg en W a r n e r (2005) een kleiner a a n t a l d o d e l i j k o n g e v a l l e n zien op s n e e u w d a g e n dan op droge d a g e n. Naast neerslag zullen er ook andere w e e r s o m s t a n d i g h e d e n zijn die De r e s u l t a t e n v a n een s t u d i e d o o r F r i d s t r 0 m (1999, H o o f d s t u k 6) in leiden t o t v e r t r a g i n g, zoals slecht zicht en w e l l i c h t e x t r e m e w i n d e n. N o o r w e g e n zijn v e r g e l i j k b a a r ; een g r o e i in het a a n t a l d a g e n m e t Beiden k o m e n echter v e r r e w e g m i n d e r v o o r e n b o v e n d i e n is het o n - s n e e u w d o e t w e l i s w a a r het a a n t a l o n g e v a l l e n m e t v e r w o n d i n g e n d u i d e l i j k in hoeverre k l i m a a t v e r a n d e r i n g leidt t o t v e r a n d e r i n g e n in t o e n e m e n, m a a r d o e t t e v e n s h e t a a n t a l d o d e l i j k e s l a c h t o f f e r s per de f r e q u e n t i e van deze o m s t a n d i g h e d e n. De v r a a g is vervolgens w a t ongeval a f n e m e n. Uit hetzelfde onderzoek blijkt d a t regen zowel het de m o g e l i j k e gevolgen zijn v o o r congestie en f i l e v o r m i n g van de ver- aantal ongevallen m e t v e r w o n d i n g e n als het aantal dodelijke slacht- a n d e r i n g e n in neerslag en n e e r s l a g p a t r o n e n in de verschillende kli- o f f e r s per o n g e v a l d o e t a f n e m e n. De reden v o o r d i t p a t r o o n is zeer m a a t s c e n a r i o s. In de w i n t e r is er een t o e n a m e in f r e q u e n t i e v a n w a a r s c h i j n l i j k dat neerslag het verkeer a f r e m t (zie, b i j v o o r b e e l d, Van n a t t e d a g e n, een t o e n a m e in g e m i d d e l d e en m e d i a n e neerslag op d e r V l i s t e t a l., ), w a a r d o o r de ernst v a n een ongeval a f n e e m t a l s n a t t e d a g e n, en een t o e n a m e in neerslag op de 1 % n a t s t e d a g e n. In het p l a a t s v i n d t. 6 d a t o p z i c h t g e l d t v o o r de w i n t e r s rond het j a a r een t o e n a m e in congestie en in f r e q u e n t i e en z w a a r t e v a n files, ceteris paribus. Aan O n d e r k l i m a a t v e r a n d e r i n g zal de t o e n a m e in f r e q u e n t i e v a n n a t t e de a n d e r e k a n t n e e m t de t e m p e r a t u u r t o e, w a t l e i d t t o t m i n d e r d a g e n, een t o e n a m e in g e m i d d e l d e en m e d i a n e neerslag op n a t t e s n e e u w, hagel en ijzel. Deze o n t w i k k e l i n g e n h e b b e n een g u n s t i g e dagen, en een t o e n a m e in neerslag op de 1 % n a t s t e d a g e n het a a n - invloed op congestie en f i l e v o r m i n g, m e t n a m e o m d a t s n e e u w a a n - t a l ongevallen in de w i n t e r m a a n d e n doen t o e n e m e n. De a f n a m e v a n zienlijke gevolgen h e e f t v o o r f i l e v o r m i n g, w a a r d o o r het u i t e i n d e l i j k e s n e e u w, hagel en ijzel d o o r t e m p e r a t u u r s t i j g i n g d o e n het a a n t a l o n - e f f e c t v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g onzeker is, en m e d e a f h a n g t v a n het gevallen echter d a l e n, dus het u i t e i n d e l i j k e e f f e c t is a m b i g u. De lite- k l i m a a t s c e n a r i o. Voor de z o m e r is de conclusie e v e n m i n e e n d u i d i g, r a t u u r is verder niet s l u i t e n d m e t b e t r e k k i n g t o t de consequenties al h e e f t t e m p e r a t u u r s t i j g i n g hier naar v e r w a c h t i n g m i n d e r g e v o l - v a n neerslag v o o r de ernst v a n o n g e v a l l e n ; een d a l i n g in het a a n t a l g e n. V o o r de G - en W - scenario's g e l d t d a t f r e q u e n t i e v a n n a t t e d o d e l i j k e verkeersslachtoffers per o n g e l u k is dus m o g e l i j k. Ook v o o r d a g e n a f n e e m t, m a a r d a t de g e m i d d e l d e neerslag, de g e m i d d e l d e de z o m e r m a a n d e n zijn conclusies lastig t e t r e k k e n ; aan de ene kant neerslag op n a t t e d a g e n, en m e t n a m e de neerslag op de 1 % natste v i n d t een a f n a m e plaats in a a n t a l o n g e v a l l e n d o o r een a f n a m e in d a g e n, t o e n e e m t. Dit b e t e k e n t een a f n a m e in h e t a a n t a l d a g e n het a a n t a l d a g e n m e t neerslag, m a a r aan de andere k a n t v i n d t ook w a a r o p (extra) v e r t r a g i n g d o o r neerslag p l a a t s v i n d t, m a a r ook een een t o e n a m e plaats d o o r een t o e n a m e in hoeveelheid neerslag op t o e n a m e in h i n d e r als h e t r e g e n t. Voor de G+ en W + scenario's is de r e g e n d a g e n. De gevolgen v a n deze v e r a n d e r i n g e n in n e e r s l a g p a t r o - a f n a m e in f r e q u e n t i e v a n n a t t e d a g e n d u s d a n i g d a t ook de g e m i d - nen v o o r de e r n s t v a n o n g e v a l l e n zijn w e d e r o m onzeker. delde neerslag a f n e e m t. Ook de m e d i a n e neerslag op n a t t e d a g e n n e e m t af. Het enige d a t ook in deze scenario's t o e n e e m t is de neerslag op de 1 % natste d a g e n. In het a l g e m e e n zullen congestie en de f r e q u e n t i e en z w a a r t e v a n files a f n e m e n in de zomer. De e x t r e m e n z u l l e n echter t o e n e m e n. Ervaring leert d a t zaken als w i n d en z o w e l zeer hoge als lage t e m p e r a t u r e n k u n n e n leiden t o t s t o r i n g e n op het spoor. Systematische d o c u m e n t a t i e o f onderzoek hierover is echter schaars. Een r a p p o r t van Prorail t o o n t de f r e q u e n t i e van s t o r i n g e n op het spoor t e n gevolge v a n slechte w e e r s o m s t a n d i g h e d e n in 2003 (zie D u i n m e i j e r e n V e r s c h e i d e n e w e e r f a c t o r e n b l i j k e n i n v l o e d t e h e b b e n o p de ver- B o u w k n e g t, 2004). H e t w e e r b l i j k t ongeveer 5% v a n alle s t o r i n g e n t e k e e r s v e i l i g h e i d. Zo h e b b e n h i t t e (Stern en Zehavi, ; M a y c o c k, veroorzaken (totaal a a n t a l s t o r i n g e n in 2003 is ongeveer 8,300). Vol ; W e l c h e t al., ; C a n t i l l i, ; M c D o n a l d, 1984) en m i s t en gens v e r w a c h t i n g zijn hoge t e m p e r a t u r e n, i j s v o r m i n g, s t o r m en blik-

5 M a r k J. Koetse 8 T i j d s c h r i f t V e r v o e r s w e t e n s c h a p 43" j a a r g a n g december 2007 Gevolgen v a n klimaatverandering Tabel 3- Afgelastingen per dag en vertraging per vlucht in minuten op San Fransisco luchthaven onder verscheidene typen weer in 1997,1998 en 1999 W e e r op S a n F r a n s i s c o l u c h t h a v e n Jaar A f g e l a s t i n g e n per d a g V e r t r a g i n g per v l u c h t in m i n u t e n Hele dag goed w e e r S l e c h t w e e r in de o c h t e n d S l e c h t w e e r g e d u r e n d e de hele d a g Bron: Aangepaste versie van Tabel 4 in Eads et al. (2000) sem de m e e s t relevante w e e r s f a c t o r e n. Een nadeel v a n het a d m i n i s t r a t i e s y s t e e m v a n Pro rail is d a t er w o r d t aangenomen d a t het w e e r geen s t o r i n g e n v e r o o r z a a k t w a n n e e r de w e e r s o m s t a n d i g h e d e n bin- d a t het a a n t a l uren d a t de l u c h t h a v e n niet g e b r u i k t kan w o r d e n o n n o d i g lang is - kan leiden t o t een j a a r l i j k s e f i n a n c i ë l e schade v o o r de l u c h t v a a r t s e c t o r v a n 300 m i l j o e n t o t 1 m i l j a r d Euro. nen b e p a a l d e p a r a m e t e r s v a l l e n. H i e r d o o r w o r d t een deel v a n de s t o r i n g e n die w o r d t v e r o o r z a a k t d o o r het w e e r anders g e a d m i n i s - W i n d is echter niet de enige w e e r v a r i a b e l e van belang. Ervaring leert t r e e r d. Als deze a a n n a m e zou w o r d e n v e r w i j d e r d zou het a a n t a l sto- d a t gebrek aan zicht op Schiphol een belangrijke oorzaak is v a n ver- ringen door slechte w e e r s o m s t a n d i g h e d e n kunnen verdubbelen t r a g i n g e n. Duidelijke cijfers h i e r o m t r e n t o n t b r e k e n echter voorals- naar 1 0 % (persoonlijke c o m m u n i c a t i e ). Een s t u d i e naar o n g e l u k k e n n o g. Een o n d e r z o e k van Eads et al. (2000) naar v l i e g b e w e g i n g e n op op het spoor in de V e r e n i g d e Staten laat zien dat, w a n n e e r w o r d t San Francisco I n t e r n a t i o n a l A i r p o r t laat zien d a t slecht z i c h t in de gekeken naar de w e e r s o m s t a n d i g h e d e n t i j d e n s een o n g e l u k, o n g e - z o m e r en r e g e n s t o r m e n in de w i n t e r t o t aanzienlijke v e r t r a g i n g e n veer 1 0 % v a n de o n g e v a l l e n is g e r e l a t e e r d aan s n e e u w, m i s t en en a f g e l a s t i n g e n l e i d e n. In Tabel 3 w o r d e n h i e r o m t r e n t a a n s p r e - regen (zie Rossetti, 2002). Nadeel hier is d a t niet d u i d e l i j k is o f het kende cijfers g e p r e s e n t e e r d. In v e r g e l i j k i n g m e t d a g e n m e t g o e d w e e r ook d a a d w e r k e l i j k de oorzaak v a n het o n g e l u k w a s. w e e r n e e m t het a a n t a l a f g e l a s t i n g e n per d a g t o e m e t een f a c t o r 2 t o t 3 op d a g e n m e t slecht w e e r in de o c h t e n d, en m e t een f a c t o r 3 Stijgende t e m p e r a t u r e n o n d e r k l i m a a t v e r a n d e r i n g h e b b e n een n i e t t o t 4 op d a g e n m e t slecht w e e r g e d u r e n d e de hele d a g. Vergelijk- e e n d u i d i g effect op s t o r i n g e n op het spoor. A a n de ene k a n t w o r d t bare cijfers g e l d e n v o o r de v e r t r a g i n g per v l u c h t. de kans op i j s v o r m i n g minder, aan de andere kant n e e m t de kans op s t o r i n g e n d o o r hoge t e m p e r a t u r e n t o e. Verdere k w a n t i f i c e r i n g v a n de t w e e e f f e c t e n zou meer inzicht geven. V e r a n d e r i n g e n in s t o r m en De s i t u a t i e v a n San Fransisco is echter vrij uniek en lastig t e verge- bliksem d o o r k l i m a a t v e r a n d e r i n g lijken klein o f zijn erg onzeker. Het lijken m e t andere l u c h t h a v e n s in A m e r i k a. Het generaliseren v a n de is lastig o m op d i t gebied t o e k o m s t i g e o n t w i k k e l i n g e n t e schetsen, hierboven gepresenteerde cijfers is dan ook moeilijk. Dat w e e r in het en in hoeverre k l i m a a t v e r a n d e r i n g t o t een t o e - o f a f n a m e v a n ge- a l g e m e e n een b e l a n g r i j k e invloed h e e f t op de A m e r i k a a n s e lucht- generaliseerde kosten op het spoor leidt is dus o n d u i d e l i j k. v a a r t s e c t o r w o r d t a a n g e t o o n d d o o r Kulesa (2002). Zijn s c h a t t i n g e n w i j z e n er op d a t rond de 7 0 % v a n alle v e r t r a g i n g e n d o o r w e e r vero o r z a a k t w o r d e n, t e r w i j l w e e r t e v e n s een belangrijke f a c t o r is in o n - V e r t r a g i n g e n e n a f g e l a s t i n g e n op l u c h t h a v e n s geveer 2 5 % v a n alle o n g e v a l l e n. De j a a r l i j k s e kosten in de Verenigde W i n d k r a c h t en w i n d r i c h t i n g zijn zeer relevante w e e r v a r i a b e l e n v o o r Staten als g e v o l g van schade en v e r w o n d i n g e n d o o r o n g e l u k k e n, ver- de l u c h t v a a r t s e c t o r. E x t r e m e w i n d b e t e k e n t m o g e l i j k d a t v l i e g t u i - t r a g i n g e n en o n v e r w a c h t e o p e r a t i o n e l e kosten w o r d e n geschat op gen niet m o g e n landen op een bepaalde l u c h t h a v e n en m o e t e n u i t - 3 m i l j a r d dollar. w i j k e n naar andere l u c h t h a v e n s. Ook h o u d t het in d a t v l i e g t u i g e n niet m o g e n v e r t r e k k e n m e t vaak a a n z i e n l i j k e v e r t r a g i n g e n t o t ge- In hoeverre k l i m a a t v e r a n d e r i n g v o o r extra kosten in de l u c h t v a a r t - v o l g. Dit leidt t o t s u b s t a n t i e e l hogere kosten, z o w e l v o o r de l u c h t - sector l e i d t is zeer onzeker. Voor het j a a r w o r d t slechts een v a a r t m a a t s c h a p p i j als v o o r de reiziger. W i n d k r a c h t en w i n d r i c h t i n g kleine t o e n a m e in w i n d k r a c h t v e r w a c h t, dus de extra kosten t e n ge- hebben m o g e l i j k ook c o n s e q u e n t i e s v o o r het g e b r u i k v a n l a n d i n g s - volge v a n een t o e n a m e in w i n d k r a c h t zijn w a a r s c h i j n l i j k klein. In ter- banen. Sterke z i j w i n d e n doen de kans op o n g e l u k k e n t o e n e m e n. Bij- m e n v a n w i n d r i c h t i n g zijn de e f f e c t e n v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g op v o o r b e e l d, een der g r o t e r e l u c h t v a a r t o n g e l u k k e n op Schiphol na de het f u n c t i o n e r e n v a n een specifieke l u c h t h a v e n l a s t i g in t e schat- EL-AL Boeing r a m p in 1992 w a s het g e v o l g v a n een l a n d i n g in t e n. Dit o m d a t de invloed v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g op w i n d r i c h t i n g m e t zeer sterke z i j w i n d e n. In N e d e r l a n d is het b e l a n g r i j k d a t er v o l - en zicht onzeker is en o m d a t de s i t u a t i e op een i n d i v i d u e l e l u c h t h a - d o e n d e l a n d i n g s c a p a c i t e i t is o n d e r v e r s c h e i d e n e w i n d r i c h t i n g e n. ven in de meeste gevallen uniek is. Voor N e d e r l a n d is w e l d u i d e l i j k Het o n d e r s c h a t t e n v a n w i n d k r a c h t en w i n d r i c h t i n g kan b e t e k e n e n d a t in de C+ en W + scenario's v a n het K N M I w o r d t u i t g e g a a n v a n dat verkeerde beslissingen w o r d e n g e n o m e n o m t r e n t het o n t w e r p een t o e n a m e in o o s t e l i j k e w i n d. Dit is v a n p o t e n t i e e l b e l a n g v o o r v a n l u c h t h a v e n s in t e r m e n v a n c a p a c i t e i t en l i g g i n g v a n l a n d i n g s - Schiphol w a a r j u i s t de r i c h t i n g v a n l a n d i n g s b a n e n b e p a l e n d is v o o r b a n e n. In een CPB r a p p o r t (CPB, 2002) w o r d t geschat d a t h e t ver- hun mogelijke gebruik. keerd o n t w e r p e n v a n een l u c h t h a v e n als Schiphol - w a t b e t e k e n t

6 M a r k J. Koetse d e t a i l l e e r d o n d e r z o e k op d i t gebied is dus g e w e n s t. Bepaalde resulten a a n z i e n v a n de e f f e c t e n v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g op v e r v o e r s - t a t e n k o m e n echter in m e e r d e r e studies naar v o r e n en lijken aldus w i j z e keuze d i e n t t e w o r d e n o p g e m e r k t d a t s u b s t i t u t i e tussen lucht- een bepaalde m a t e van zeggingskracht t e hebben. Een a l g e m e n e be- t r a n s p o r t en w e g - en r a i l t r a n s p o r t b e p e r k t is o m d a t d i t g r o t e n d e e l s v i n d i n g lijkt t e zijn d a t t e m p e r a t u u r en neerslag een aanzienlijke i n - g e s c h e i d e n m a r k t e n z i j n. V e r a n d e r i n g e n in w e e r s p a t r o n e n z u l l e n v l o e d k u n n e n h e b b e n op a u t o - en f i e t s g e b r u i k, t e r w i j l het g e b r u i k d a n ook t o t w e i n i g v e r s c h u i v i n g e n t u s s e n deze t w e e vervoerssyste- v a n o p e n b a a r v e r v o e r r e l a t i e f o n g e v o e l i g is; s u b s t i t u t i e t u s s e n de m e n l e i d e n. Verder b l i j k t s y s t e m a t i s c h o n d e r z o e k naar s u b s t i t u t i e a u t o en het o p e n b a a r vervoer t e n gevolge v a n v e r a n d e r e n d e w e e r - t u s s e n, b i j v o o r b e e l d, de a u t o en o p e n b a a r v e r v o e r op langere t e r - s o m s t a n d i g h e d e n b l i j k t n a u w e l i j k s plaats t e v i n d e n. Tenslotte w i j s t m i j n en bij g r o t e verschillen in k l i m a a t grotendeels a f w e z i g. Het ver- onderzoek o n d e r pendelaars er op d a t slecht w e e r de v e r v o e r s w i j z e, g e l i j k e n v a n v e r v o e r s w i j z e keuzes t u s s e n l a n d e n o f regio's m e t de r o u t e, m a a r m e t n a m e h e t t i j d s t i p v a n v e r t r e k b e ï n v l o e d t. Ten (substantiële) v e r s c h i l l e n in k l i m a a t en w e e r s p a t r o n e n zou derge- a a n z i e n v a n de g e v o l g e n v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g s u g g e r e r e n de lijke p a t r o n e n k u n n e n o n t h u l l e n. W e l is een a a n t a l studies gedaan h i e r b o v e n b e s p r o k e n r e s u l t a t e n d a t een s t i j g e n d e t e m p e r a t u u r naar de invloed v a n w e e r op v e r v o e r s w i j z e keuze op k o r t e t e r m i j n. o n d e r k l i m a a t v e r a n d e r i n g t o t een t o e n a m e in f i e t s g e b r u i k en een a f n a m e in a u t o g e b r u i k leidt. A a n de andere k a n t leidt een t o e n a m e K h a t t a k en De Palma (1997) v o e r e n een e n q u ê t e u i t o n d e r pendelaars in Brussel in 1992 o m h u n keuze v a n v e r v o e r s w i j z e o n d e r w i s selende o m s t a n d i g h e d e n t e o n d e r z o e k e n. H u n b e v i n d i n g e n zijn d a t in neerslag t o t een o m g e k e e r d p a t r o o n. H e t n e t t o e f f e c t h a n g t af van de relatieve o m v a n g v a n deze effecten en ook in sterke m a t e van het specifieke k l i m a a t s c e n a r i o. 6 9 % v a n de r e s p o n d e n t e n naast h u n p r i m a i r e v e r v o e r s m i d d e l een a l t e r n a t i e v e v e r v o e r s w i j z e h e b b e n, m a a r d a t slechts 5% hier o o k d a a d w e r k e l i j k g e b r u i k v a n m a a k t bij het wisselen der seizoenen. Dit 4. Gevolgen voor goederenvervoer s u g g e r e e r t d a t v e r a n d e r i n g e n in w e e r s p a t r o n e n slechts een bep e r k t e invloed h e b b e n op de keuze v a n v e r v o e r s w i j z e. De r e s u l t a t e n In deze sectie a n a l y s e r e n w e de m o g e l i j k e c o n s e q u e n t i e s v a n kli- laten m e t n a m e zien d a t s u b s t i t u t i e tussen de a u t o en o p e n b a a r ver- m a a t v e r a n d e r i n g v o o r de v e r s c h i l l e n d e m o d a l i t e i t e n b i n n e n het voer v a n de z o m e r naar de w i n t e r b e p e r k t is. Echter, de a n t w o o r d e n goederenvervoer, t e w e t e n rail, b i n n e n v a a r t en w e g. Goederenver- op meer g e d e t a i l l e e r d e v r a g e n over vervoersbeslissingen laten een voer per l u c h t t r a n s p o r t is b e p e r k t ( g e m e t e n in t o n n e n ), dus e v e n t u - a n d e r beeld zien. H i e r u i t b l i j k t d a t m e e r dan de h e l f t v a n de respon- ele gevolgen v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g v o o r de l u c h t v a a r t s e c t o r zullen d e n t e n w i s s e l t v a n v o e r t u i g o f v e r a n d e r i n g e n a a n b r e n g t in t i j d s t i p zich m e t n a m e c o n c e n t r e r e n rond personenvervoer. Derhalve w o r d t v a n v e r t r e k o f r o u t e o n d e r slechte w e e r s o m s t a n d i g h e d e n ; v e r a n d e - deze m o d a l i t e i t in deze sectie b u i t e n b e s c h o u w i n g g e l a t e n. H i e r o n - r i n g e n in t i j d s t i p v a n v e r t r e k blijken het m e e s t populair. Een s t u d i e der s t a r t e n w e w e e r m e t een overzicht van de invloed van k l i m a a t op v a n De Palma en Rochat (1999) laten v e r g e l i j k b a r e r e s u l t a t e n zien. e c o n o m i s c h e a c t i v i t e i t e n en de i n d i r e c t e g e v o l g e n d a a r v a n op de Ook u i t een s t u d i e v a n A a h e i m en H a u g e (2005) in Bergen (Noor- t r a n s p o r t v r a a g. Vervolgens gaan w e in op de gevolgen v a n k l i m a a t - w e g e n ) in b l i j k t d a t het effect van w e e r op s u b s t i t u t i e t u s s e n v e r a n d e r i n g op de gegeneraliseerde kosten v a n t r a n s p o r t v a n de d i - de a u t o en o p e n b a a r v e r v o e r b e p e r k t is. De s t u d i e laat ook zien dat verse reisafstand a f n e e m t bij een t o e n a m e in neerslag, behalve v o o r de concurrentiepositie hiervan. vervoerwijzen en de mogelijke consequenties voor de pendel. M o t i e f v a n de r i t b l i j k t t e v e n s een b e l a n g r i j k e rol t e spelen, in de zin d a t zakelijke r i t t e n m i n d e r g e v o e l i g zijn v o o r v e r a n d e r i n g e n in w e e r s o m s t a n d i g h e d e n d a n, b i j v o o r b e e l d, r i t t e n v o o r recre- V e r s c h u i v i n g in e c o n o m i s c h e a c t i v i t e i t e n e n de t r a n s p o r t v r a a g atieve d o e l e i n d e n. Ten aanzien v a n p r o d u c t i e van g o e d e r e n en d i e n s t e n zullen de gev o l g e n van k l i m a a t v e r a n d e r i n g zich m e t n a m e m a n i f e s t e r e n in de M e e r relevant v o o r N e d e r l a n d is w a a r s c h i j n l i j k een studie v a n Sabir agrarische sector. Vergelijkbaar m e t het p e r s o n e n v e r v o e r zal voor- et al. (2007), w a a r i n het OVG (Onderzoek V e r p l a a t s i n g s g e d r a g ) da- n a m e l i j k de v e r a n d e r i n g in t e m p e r a t u u r een a a n z i e n l i j k e i n v l o e d t a b e s t a n d w o r d t g e k o p p e l d aan K N M I w e e r s g e g e v e n s op uurbasis k u n n e n hebben op v e r s c h u i v i n g e n in p r o d u c t i e p a t r o n e n en de daar- v o o r het j a a r Vervolgens w o r d t een m o d e l geschat o m de i n - bij b e h o r e n d e v e r a n d e r i n g e n in handel en goederenvervoer. Uit een v l o e d v a n w e e r op keuze v a n v e r v o e r s w i j z e t e a c h t e r h a l e n. Sterke breed opgezet o n d e r z o e k naar de e f f e c t e n v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g w i n d b l i j k t f i e t s g e b r u i k t e o n t m o e d i g e n, t e r w i j l het a u t o g e b r u i k en op v o e d s e l p r o d u c t i e op m o n d i a a l niveau b l i j k t d a t m e t n a m e noor- g e b r u i k v a n h e t o p e n b a a r v e r v o e r s t i m u l e e r t. Lage t e m p e r a t u r e n delijk gelegen landen een g u n s t i g e r k l i m a a t v o o r v o e d s e l p r o d u c t i e s t i m u l e r e n het g e b r u i k v a n de a u t o en o p e n b a a r v e r v o e r en d o e n krijgen (zie Easterling et al., ). Het k l i m a a t in zuidelijk gelegen f i e t s g e b r u i k a f n e m e n. Het o m g e k e e r d e b l i j k t w a a r t e zijn v o o r s t i j - l a n d e n, w a a r o n d e r het g r o o t s t e gedeelte van de o n t w i k k e l i n g s l a n - g e n d e t e m p e r a t u r e n. De invloed v a n neerslag op f i e t s - en a u t o g e - d e n, w o r d t b e d u i d e n d m i n d e r g u n s t i g. Dit r e s u l t e e r t in een g r o e i bruik is g r o o t ; een t o e n a m e in neerslag b e t e k e n t m i n d e r f i e t s g e b r u i k v a n g o e d e r e n s t r o m e n v a n o n t w i k k e l d e naar m i n d e r o n t w i k k e l d e en aanzienlijk meer a u t o g e b r u i k. Deze studie v i n d t plaats in t e r m e n landen (zie ook Fischer e t al., , 2002). K w a n t i f i c e r i n g v a n deze v a n a a n d e l e n v a n v e r v o e r s w i j z e n. Over de invloed v a n w e e r op het v e r s c h u i v i n g e n is echter zeer moeilijk, m e d e d o o r o n z e k e r h e i d in de 7 t o t a l e a a n t a l v e r p l a a t s i n g e n g e e f t het geen a n t w o o r d. m a t e v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g zelf, z o w e l globaal als regionaal, o n zekerheden in a d a p t a t i e v e r m o g e n en t e c h n o l o g i s c h e v e r a n d e r i n g, De e m p i r i s c h e i n z i c h t e n o m t r e n t t r a n s p o r t k e u z e in het p e r s o n e n - en o n z e k e r h e d e n o m t r e n t sociaal-economische o n t w i k k e l i n g e n. De vervoer o n d e r verschillende w e e r s o m s t a n d i g h e d e n zijn schaars. Ook v e r s c h u i v i n g v a n v o e d s e l p r o d u c t i e v a n zuidelijk naar m e e r n o o r d e - b l i j k t d a t veel v a n de g e d a n e s t u d i e s b e l a n g r i j k e t e k o r t k o m i n g e n lijk gelegen landen zal ook gelden op regionaal niveau, e.g., van Z u i d - h e b b e n en d a t de r u i m t e o m t e generaliseren b e p e r k t is. M e e r ge- Europa naar Noord-Europa en van Zuid-Amerika naar

7 10 Tijdschrift Vervoerswetenschap 43 jaargang december 2007 N o o r d - A m e r i k a. Op d i t niveau is de o n z e k e r h e i d o m t r e n t w e l k e ver- ben t o t g e v o l g d a t b i n n e n v a a r t s c h e p e n h u n c a p a c i t e i t slechts ge- s c h u i v i n g e n g a a n p l a a t s v i n d e n en hoe d i t leidt t o t v e r s c h u i v i n g e n d e e l t e l i j k k u n n e n g e b r u i k e n, w a t t o t hogere t r a n s p o r t k o s t e n leidt. in t r a n s p o r t s t r o m e n echter n o g g r o t e r dan op globaal n i v e a u. De i n - Op d i t g e b i e d is een a a n t a l s t u d i e s beschikbaar. Een s t u d i e u i t de vloed van d i t soort o n t w i k k e l i n g e n v o o r de haven van R o t t e r d a m zijn j a r e n t a c h t i g g e b r u i k t een hydrologisch m o d e l o m v e r a n d e r i n g e n in n o g niet d u i d e l i j k. w a t e r s t a n d e n ten gevolge van klimaatverandering te voorspellen v o o r het j a a r 2035 ( M a r c h a n d et al., 1988). Op basis v a n een u i t g e - Bij andere e c o n o m i s c h e sectoren zullen de gevolgen doorgaans m i n - breid t r a n s p o r t m o d e l s i m u l e r e n zij de e f f e c t e n v a n deze v e r a n d e - der g r o o t zijn, m a a r er t e k e n e n zich w e l p a t r o n e n af. Zo zal in de ge- r i n g e n op de g e m i d d e l d e j a a r l i j k s e t r a n s p o r t k o s t e n o p h e t G r e a t matigde in Lakes - St. Lawrence rivier systeem in Canada. Bij een v e r d u b b e l i n g w i n t e r p e r i o d e n kleiner w o r d e n. Dat l e i d t b i j v o o r b e e l d t o t een d a - v a n C 0 2 emissies van 1979 t o t 2035 n e m e n de g e m i d d e l d e jaarlijkse zones de vraag naar energie voor verwarming l i n g in de v r a a g naar olie en kolen in e l e k t r i c i t e i t s c e n t r a l e s. In de kosten in 2035 t o e m e t 5% bij een statisch economisch scenario, m e t w a r m e zones zal d a a r e n t e g e n de v r a a g naar k o e l i n g g e d u r e n d e de 1 0 % bij een groei van de t r a n s p o r t v r a a g v a n 1 % per jaar, en m e t 2 7 % zomer stijgen. bij een groei van de t r a n s p o r t v r a a g v a n 2% per jaar. Bovendien leidt k l i m a a t v e r a n d e r i n g t o t een t o e n a m e in de f r e q u e n t i e van e x t r e m e kosten. Klimaat en de kosten v a n wegtransport Het v o o r n a a m s t e effect v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g v o o r t r a n s p o r t over In een m e e r recente en g e d e t a i l l e e r d e s t u d i e naar de c o n s e q u e n t i e s de w e g lijkt t e zijn d a t de v o o r s p e l d e v e r a n d e r i n g e n in neerslag en van een v e r d u b b e l i n g v a n C 0 2 emissies v o o r de t r a n s p o r t k o s t e n op n e e r s l a g p a t r o n e n invloed h e b b e n op congestie en o n g e v a l l e n, m o - het Great Lakes rivier systeem r a p p o r t e e r t M i l l e r d (2005) s c h a t t i n - gelijk leidend t o t v e r t r a g i n g e n en een t o e n a m e in k o s t e n. In de v o - gen die i e t w a t hoger uitvallen dan de hierboven g e n o e m d e cijfers. In rige sectie zijn conclusies g e t r o k k e n o m t r e n t de g e v o l g e n v a n de deze s t u d i e w o r d t v o o r t e n opzichte v a n een t o e n a m e in KNAAI k l i m a a t s c e n a r i o s v o o r congestie en v e r k e e r s o n g e v a l l e n. g e m i d d e l d e sectorale kosten g e v o n d e n van 1 8 % t o t 4 2 %, a f h a n k e - H i e r u i t k o m t naar v o r e n d a t in de w i n t e r s r o n d het j a a r een lijk v a n de sector ( g e m i d d e l d e k o s t e n s t i j g i n g v o o r alle s e c t o r e n is t o e n a m e in c o n g e s t i e en in f r e q u e n t i e en z w a a r t e v a n f i l e s zal 30%). De r e s u l t a t e n blijken echter g e v o e l i g v o o r a a n n a m e s over kli- p l a a t s v i n d e n, ceteris paribus. De m a t e w a a r i n h a n g t af v a n het spe- m a a t v e r a n d e r i n g. Zodra een kleine v e r a n d e r i n g in het k l i m a a t s c e - cifieke k l i m a a t s c e n a r i o. Voor de z o m e r is de conclusie n i e t zo e e n - n a r i o w o r d t a a n g e b r a c h t d a l i n g de s c h a t t i n g e n a a n z i e n l i j k. In d i t d u i d i g, m a a r naar alle w a a r s c h i j n l i j k h e i d z u l l e n de g e m i d d e l d e geval w o r d t v o o r t e n o p z i c h t e v a n een t o e n a m e in ge- c o n g e s t i e en de g e m i d d e l d e f r e q u e n t i e en z w a a r t e v a n files a f n e - m i d d e l d e sectorale kosten g e v o n d e n v a n 3% t o t 1 4 %, m e t een ge- m e n in de zomer. De e x t r e m e n zullen e c h t e r t o e n e m e n. Deze p a t r o - m i d d e l d e k o s t e n s t i j g i n g v o o r alle sectoren van 8%. S c h a t t i n g e n v o o r nen h e b b e n u i t e r a a r d c o n s e q u e n t i e s v o o r de g e g e n e r a l i s e e r d e lopen v a n 6% t o t 2 2 %, m e t een g e m i d d e l d e v a n 13%. kosten van w e g t r a n s p o r t en m o g e l i j k v o o r de positie van de w e g binnen het goederenvervoer. In de w i n t e r s lijkt het w e g v e r v o e r m i n d e r Een andere relevante o n t w i k k e l i n g v o o r Canada is het meer en meer a a n t r e k k e l i j k t e w o r d e n. Voor de zomers g e l d t o n z e k e r h e i d ; g e m i d - ijsvrij w o r d e n v a n h e t w a t e r o p en r o n d o m de N o o r d p o o l. H i e r d o o r deld zou het w e g v e r v o e r a a n t r e k k e l i j k e r k u n n e n w o r d e n, m a a r t o e - o n t s t a a t de m o g e l i j k h e i d t o t z e e t r a n s p o r t t u s s e n de havens v a n names zelfs M o e r m a n s k (Rusland) en de H u d s o n b a a i (Churchill, Canada) g e d u - o v e r t r e f f e n. Kennis h i e r o m t r e n t, m e t n a m e t e n a a n z i e n v a n de rende in ieder geval aan a a n t a l m a a n d e n per jaar. Z o w e l v o o r t r a n s - in extremen kunnen dit effect teniet doen of k w a n t i f i c e r i n g v a n de verscheidene e f f e c t e n, o n t b r e e k t v o o r a l s n o g. p o r t u i t Rusland als uit Europa is het b i n n e n l a n d van N o o r d - A m e r i k a sneller t e bereiken via deze w e g d a n via de St.-Lawrence v e r b i n d i n g en de Grote M e r e n. Echter, gedegen studies o m t r e n t deze o n t w i k k e ling o n t b r e k e n t o t op h e d e n, dus het is n o g g r o t e n d e e l s o n d u i d e l i j k M e t b e t r e k k i n g t o t r a i l i n f r a s t r u c t u u r is het de v r a a g in hoeverre ver- hoe en in hoeverre d i t zal leiden t o t een t o e n a m e v a n en v e r s c h u i - a n d e r i n g e n in w e e r en w e e r s p a t r o n e n leiden t o t v e r a n d e r i n g e n in v i n g e n in t r a n s p o r t p a t r o n e n. het a a n t a l en de ernst v a n s t o r i n g e n en v e r t r a g i n g e n op het spoor. Dit is dus sterk g e r e l a t e e r d aan h e t g e e n is besproken in de v o r i g e De b i n n e n v a a r t h e e f t ook in Europa een b e l a n g r i j k aandeel in het sectie. Hierin w e r d geconcludeerd dat stijgende t e m p e r a t u r e n o n d e r goederenvervoer. Jonkeren et al. (2007a,b) analyseren v r a c h t p r i j z e n k l i m a a t v e r a n d e r i n g een niet e e n d u i d i g e f f e c t h e b b e n op s t o r i n g e n v a n ongeveer 2,800 b i n n e n v a a r t t r i p s op de Rijn in de periode v a n op het spoor. A a n de ene k a n t w o r d t de kans op i j s v o r m i n g minder, 1986 t o t (ongeveer 7 0 % van de t o t a l e b i n n e n v a a r t gaat over de aan de a n d e r e k a n t n e e m t de kans op s t o r i n g e n d o o r hoge t e m p e - Rijn). W a t e r s t a n d e n w o r d e n g e m e t e n bij Kaub, w a t bij laag w a t e r r a t u r e n t o e. V e r a n d e r i n g e n in s t o r m en b l i k s e m d o o r k l i m a a t v e r a n - het g r o o t s t e k n e l p u n t is. Verder zijn slechts die b e d r i j v e n in de d a - d e r i n g lijken klein o f zijn erg onzeker. H e t is d u i d e l i j k lastig o m o p t a s e t o p g e n o m e n die o p e r e r e n o p de spot m a r k t, aangezien lange d i t gebied t o e k o m s t i g e o n t w i k k e l i n g e n t e schetsen. In hoeverre kli- t e r m i j n c o n t r a c t e n niet w o r d e n beïnvloed door k o r t e t e r m i j n varia- m a a t v e r a n d e r i n g t o t een t o e - o f a f n a m e v a n gegeneraliseerde kos- t i e v a n w a t e r s t a n d e n. De r e s u l t a t e n v a n een regressieanalyse laten t e n op het spoor leidt is o n d u i d e l i j k. d u i d e l i j k zien d a t v r a c h t p r i j z e n t o e n e m e n bij een a f n a m e in w a t e r s t a n d e n. Op basis v a n deze r e s u l t a t e n w o r d t v o o r d e periode het jaarlijkse welvaart verlies ten gevolge van lage IVïïsKpost pe/water w a t e r s t a n d e n op de Rijn geschat op 28 m i l j o e n. Het w e l v a a r t v e r - A a n g e z i e n de v e r a n d e r i n g e n in n e e r s l a g p a t r o n e n g r o t e e f f e c t e n lies in 2003 w o r d t geschat op 9 1 m i l j o e n v a n w e g e de droge z o m e r k u n n e n h e b b e n op w a t e r s t a n d e n is k l i m a a t v e r a n d e r i n g zeer rele- in d a t jaar. Deze i n z i c h t e n h e b b e n d u i d e l i j k e consequenties v o o r de v a n t v o o r de b i n n e n v a a r t s e c t o r. Lage w a t e r s t a n d e n op rivieren h e b - b i n n e n v a a r t s e c t o r. De k l i m a a t s c e n a r i o s laten n a m e l i j k zien d a t de

8 f r e q u e n t i e v a n lage w a t e r s t a n d e n zal t o e n e m e n, w a t b e t e k e n t d a t Tijdschrift Vervoerswetenschap 43' j a a r g a n g december 2007 v e r w a c h t, m e t als g e v o l g een t o e n a m e in c o n g e s t i e en in de f r e - de relatieve prijs v a n t r a n s p o r t per schip t o e n e e m t t e n o p z i c h t e van q u e n t i e en z w a a r t e v a n f i l e s. A a n de a n d e r e k a n t l e i d t t e m p e r a - w e g - e n r a i l t r a n s p o r t, ceteris paribus. t u u r s t i j g i n g t o t een a f n a m e in s n e e u w, hagel en ijzel, dus de In hoeverre d i t ook zou k u n n e n leiden t o t een m o d a l s h i f t zal h i e r o n d e r w o r d e n b e s p r o k e n. u i t e i n d e l i j k e g e v o l g e n v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g v o o r de w i n t e r m a a n d e n zijn o n z e k e r en h a n g e n m e d e af v a n het specifieke klim a a t s c e n a r i o. De t e n d e n s in de z o m e r m a a n d e n l i j k t t e zijn d a t invloed op vervoerswijze keuze dagelijkse congestie en de z w a a r t e v a n files zullen a f n e m e n, m a a r M e t b e t r e k k i n g t o t keuze v a n v e r v o e r s w i j z e b l i j k t d a t k l i m a a t v e r a n - d a t de e x t r e m e n zullen t o e n e m e n. M e t b e t r e k k i n g t o t o n g e v a l l e n d e r i n g in ieder geval v o o r de b i n n e n v a a r t, en in m i n d e r e m a t e v o o r g e l d t een v r i j w e l i d e n t i e k v e r h a a l ; een t o e n a m e in o n g e v a l l e n in de het w e g t r a n s p o r t, t o t d u i d e l i j k e e f f e c t e n leidt. Voor de b i n n e n v a a r t w i n t e r m a a n d e n d o o r t o e n a m e in neerslag, m a a r een a f n a m e d o o r g e l d t d a t een t o e n a m e in f r e q u e n t i e v a n lage w a t e r s t a n d e n t o t een m i n d e r s n e e u w, hagel en ijzel. Voor de z o m e r m a a n d e n g e l d t een af- t o e n a m e in kosten in deze sector zal leiden, ceteris paribus. De m a t e n a m e in o n g e v a l l e n d o o r een a f n a m e in a a n t a l d a g e n m e t neerslag, w a a r i n h a n g t u i t e r a a r d af van het k l i m a a t s c e n a r i o. Voor w e g t r a n s - en een t o e n a m e in o n g e v a l l e n d o o r een t o e n a m e in h o e v e e l h e i d p o r t g e l d t d a t een t o e n a m e v a n neerslag in de w i n t e r leidt t o t m e e r neerslag op r e g e n d a g e n. Ook is niet d u i d e l i j k w a t de gevolgen zijn congestie en dus hogere kosten, m a a r v o o r de z o m e r is een m i n d e r v a n neerslag v o o r de ernst v a n o n g e v a l l e n ; een d a l i n g in het a a n t a l e e n d u i d i g e conclusie t e t r e k k e n. Voor r a i l t r a n s p o r t g e l d t d i t laatste dodelijke verkeersslachtoffers is dus m o g e l i j k. T e m p e r a t u u r s t i j g i n g in n o g g r o t e r e m a t e. Door deze v o r m e n v a n a m b i g u ï t e i t en onze- heeft verder een niet e e n d u i d i g effect op s t o r i n g e n op het spoor. Aan kerheid is het m o e i l i j k o m d u i d e l i j k e conclusies t e t r e k k e n o m t r e n t de ene kant w o r d t de kans op i j s v o r m i n g minder, aan de andere kant v e r s c h u i v i n g e n in de m o d a l split b i n n e n het g o e d e r e n v e r v o e r t e n n e e m t de kans op s t o r i n g e n d o o r hoge t e m p e r a t u r e n t o e. Verande- gevolge v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g. Toch zijn bepaalde, m e e r p a r t i ë l e inzichten te verkrijgen. r i n g e n in s t o r m en bliksem d o o r k l i m a a t v e r a n d e r i n g lijken klein o f zijn erg onzeker. M e t b e t r e k k i n g t o t de l u c h t v a a r t g e l d t d a t v o o r het j a a r slechts een kleine t o e n a m e in w i n d k r a c h t w o r d t v e r w a c h t. In een studie d o o r Jonkeren et al. (2008) w o r d t een op GIS gebaseerd In t e r m e n v a n w i n d r i c h t i n g zijn de e f f e c t e n v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g t r a n s p o r t m o d e l g e b r u i k t (NODUS) o m de g e v o l g e n v a n k l i m a a t v e r - op het f u n c t i o n e r e n v a n een specifieke l u c h t h a v e n lastig in t e schat- a n d e r i n g (lage w a t e r s t a n d e n ) op de c o m p e t i t i e v e positie v a n t r a n s - t e n. Dit o m d a t de invloed v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g op w i n d r i c h t i n g port u i t e r s t onzeker is en o m d a t de s i t u a t i e op een specifieke l u c h t h a v e n per b i n n e n v a a r t t e o n d e r z o e k e n. O n d e r het in Sectie 1 beschreven W + k l i m a a t s c e n a r i o, w e l k e t o t de g r o o t s t e jaarlijkse t o e - in de meeste gevallen uniek is. Voor Nederland is w e l d u i d e l i j k d a t in n a m e in lage w a t e r s t a n d e n leidt, stijgen de g e m i d d e l d e kosten v o o r de G+ en W + scenario's v a n het K N M I w o r d t u i t g e g a a n v a n een t o e - de b i n n e n v a a r t m e t o n g e v e e r 1 3 %. Resultaten v a n het m o d e l laten n a m e in oostelijke w i n d, w a t van p o t e n t i e e l b e l a n g is v o o r Schiphol. v e r v o l g e n s zien d a t v o o r een dergelijke k o s t e n s t i j g i n g, en u i t e r a a r d De g e v o l g e n v a n al deze o n t w i k k e l i n g e n v o o r de k o s t e n s t r u c t u u r o n d e r bepaalde a a n n a m e n, een b e p e r k t gedeelte van het t r a n s p o r t b i n n e n het p e r s o n e n v e r v o e r zijn o n d u i d e l i j k. D a a r n a a s t is een be- per b i n n e n v a a r t v e r s c h u i f t naar t r a n s p o r t over de w e g en het spoor. langrijke vraag in hoeverre de m o d a l split zal veranderen t e n gevolge Een k a n t t e k e n i n g bij deze r e s u l t a t e n is d a t w o r d t a a n g e n o m e n d a t van een v e r a n d e r i n g in relatieve kosten. W e l is een aantal directe ge- k l i m a a t v e r a n d e r i n g geen k o s t e n v e r h o g e n d e c o n s e q u e n t i e s h e e f t v o l g e n v a n v e r a n d e r i n g in w e e r s p a t r o n e n v o o r v e r v o e r s w i j z e keuze v o o r w e g - en r a i l t r a n s p o r t. Bovendien w o r d t niet g e m o d e l l e e r d in t e o n d e r s c h e i d e n. T e m p e r a t u u r s t i j g i n g kan leiden t o t een t o e n a m e hoeverre de t o e n a m e in v r a a g in beide sectoren leidt t o t extra kos- in f i e t s g e b r u i k en een a f n a m e in a u t o g e b r u i k, t e r w i j l een t o e n a m e t e n, zoals een t o e n a m e in kosten v a n congestie op de w e g. in neerslag een o m g e k e e r d p a t r o o n t o t g e v o l g h e e f t. G e b r u i k v a n Een bovenstaande analyse w a a r b i j tevens r e k e n i n g w o r d t g e h o u d e n a n d e r i n g e n in w e e r p a t r o n e n. het o p e n b a a r v e r v o e r lijkt redelijk o n g e v o e l i g t e zijn v o o r deze verm e t m o g e l i j k e v e r a n d e r i n g e n in t r a n s p o r t k o s t e n over de w e g en het spoor zou i n z i c h t k u n n e n bieden in t o e k o m s t i g e v e r a n d e r i n g e n in M e t b e t r e k k i n g t o t g o e d e r e n v e r v o e r krijgen w e op g l o b a a l niveau v e r v o e r w i j z e keuzes b i n n e n het g o e d e r e n v e r v o e r. M e e r g e d e t a i l - t e m a k e n m e t een v e r s c h u i v i n g in v o e d s e l p r o d u c t i e v a n het zuiden leerde kennis o m t r e n t deze v e r a n d e r i n g in t r a n s p o r t k o s t e n, z o w e l naar het n o o r d e n. De m e e s t relevante o n t w i k k e l i n g hier is de ver- in k w a l i t a t i e v e als in k w a n t i t a t i e v e zin, is h i e r v o o r echter noodzake- schuiving van agrarische productie van zuidelijk gelegen landen, lijk. w a a r o n d e r het g r o o t s t e gedeelte van de o n t w i k k e l i n g s l a n d e n, naar m e e r n o o r d e l i j k gelegen l a n d e n. Hoe en in hoeverre d i t laatste t o t v e r s c h u i v i n g e n in t r a n s p o r t zal leiden is echter g r o t e n d e e l s o n d u i - 5. Samenvatting en discussie delijk. Verder zijn de gevolgen v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g v o o r s t o r i n gen en kosten v a n t r a n s p o r t over w e g en rails zijn h i e r b o v e n reeds Op globaal niveau hebben m e t n a m e de m o g e l i j k e v e r s c h u i v i n g e n in b e s p r o k e n. H i e r v o o r g e l d t d a t z o w e l de r i c h t i n g als de o m v a n g v a n t o e r i s m e g e v o l g e n v o o r het personenvervoer. De o n t w i k k e l i n g die de e f f e c t e n o n d u i d e l i j k z i j n. V o o r de b i n n e n v a a r t g e l d t d a a r e n t e g e n hier het m e e s t in h e t o o g s p r i n g t is de v e r s c h u i v i n g v a n t o e r i s m e d a t een t o e n a m e in droge perioden in de t o e k o m s t zal leiden t o t een van zuidelijk gelegen landen naar m e e r n o o r d e l i j k gelegen l a n d e n, t o e n a m e in lage w a t e r s t a n d e n. Dit b e t e k e n t d a t schepen niet m e e r m e t n a m e in de z o m e r m a a n d e n. Verder zullen er v e r a n d e r i n g e n zijn m e t v o l l e d i g e v r a c h t k u n n e n varen en d a t kosten v a n t r a n s p o r t zul- in de a a n t r e k k e l i j k h e i d v a n skigebieden. Hoe en in hoeverre d i t t o t len s t i j g e n. Door de o n d u i d e l i j k h e i d o m t r e n t de g e v o l g e n v a n kli- v e r s c h u i v i n g e n in t r a n s p o r t zal leiden is echter g r o t e n d e e l s o n d u i - m a a t v e r a n d e r i n g v o o r de gegeneraliseerde kosten v a n t r a n s p o r t per delijk. Ook g e l d t d a t k l i m a a t v e r a n d e r i n g a a n z i e n l i j k e i n v l o e d kan w e g en spoor zijn de u i t e i n d e l i j k e g e v o l g e n v o o r de k o s t e n s t r u c t u u r h e b b e n op v e r s t o r i n g e n op i n f r a s t r u c t u u r. O n g e a c h t het k l i m a a t - b i n n e n h e t g o e d e r e n v e r v o e r echter u i t e r s t onzeker. W e l b l i j k t dat, scenario w o r d t v o o r de w i n t e r m a a n d e n een t o e n a m e in neerslag o n d e r de a a n n a m e d a t kosten v o o r w e g en spoor gelijk blijven, de 11

9 M a r k J. Koetse 12 T i j d s c h r i f t V e r v o e r s w e t e n s c h a p 43 j a a r g a n g december 2007 k o s t e n s t i j g i n g v o o r d e b i n n e n v a a r t l e i d t t o t een slechts b e p e r k t e ver- Brodsky, H. en A.S. H a k k e r t (1988). Risk o f a Road A c c i d e n t in Rainy W e a t h e r. Acc i d e n t Analysis a n d Prevention, 2 0, s c h u i v i n g v a n g o e d e r e n t r a n s p o r t r i c h t i n g w e g en spoor. C a n t i l l i, J.E. (1974). P r o g r a m m i n g E n v i r o n m e n t I m p r o v e m e n t s in Public TransC o n c l u d e r e n d b l i j k t h e t l a s t i g o m e e n d u i d i g e conclusies t e t r e k k e n p o r t a t i o n. Lexington Books, Toronto. o m t r e n t de g e v o l g e n v a n k l i m a a t v e r a n d e r i n g v o o r de k o s t e n s t r u c t u r e n b i n n e n h e t p e r s o n e n - en g o e d e r e n v e r v o e r. D i t g e l d t z o w e l in CPB (2002). Gevolgen van U i t b r e i d i n g Schiphol. CPB, Den Haag. k w a l i t a t i e v e als in k w a n t i t a t i e v e z i n. N a a s t de o n z e k e r h e i d in de De Palma, A. en D. Rochat (1999). U n d e r s t a n d i n g Individual Travel Decisions: Re- m a t e v a n w e e r s v e r a n d e r i n g, w a t b l i j k t u i t de a a n z i e n l i j k e v e r s c h i l - sults f r o m a C o m m u t e r s Survey in Geneva. T r a n s p o r t a t i o n, 26, len t u s s e n de vier K N M I k l i m a a t s c e n a r i o ' s, h e e f t d i t g e b r e k a a n d u i d e l i j k h e i d en i n z i c h t m e e r d e r e o o r z a k e n. Ten eerste is o p een a a n t a l Duinmeijer, A.G.P. en R. B o u w k n e g t (2004). B e t r o u w b a a r h e i d R a i l i n f r a s t r u c t u u r Prorail, U t r e c h t. gebieden w e i n i g systematisch onderzoek gedaan, waardoor inzicht e n in de i n v l o e d v a n w e e r s o m s t a n d i g h e d e n s i m p e l w e g o n t b r e k e n, o f in ieder geval h o o g s t o n z e k e r z i j n. Ten t w e e d e zijn de e m p i r i s c h e i n z i c h t e n o p veel g e b i e d e n o n v e r g e l i j k b a a r in t e r m e n v a n o m v a n g v a n h e t e f f e c t. D i t k o m t g r o t e n d e e l s d o o r h e t f e i t d a t s t u d i e s ver- Eads, G.C, M. Kiefer, S. M e n d i r a t t a, P. M c k n i g h t, E. Laing en M.A. Kemp (2000). Red u c i n g W e a t h e r - R e l a t e d Delays a n d Cancellations a t San Francisco Internat i o n a l A i r p o r t. CRA Report No. D , p r e p a r e d f o r San Francisco I n t e r n a t i o n a l A i r p o r t, Charles River Associates, Boston, M a s s a c h u s e t t s. s c h i l l e n d e m e e t e e n h e d e n g e b r u i k e n. D a a r n a a s t b l i j k t d a t de l i t e r a - Easterling, W.E., P.K. A g g a r w a l, P. B a t i m a, K.M. Brander, L. Erda, S.M. H o w d e n, A. Ki- t u u r o m t r e n t een bepaald o n d e r w e r p niet zelden tegengestelde rilenko, J. M o r t o n, J.-F. Soussana.J. S c h m i d h u b e r en F.N.Tubiello (2007). Food, inzichten geeft, bijvoorbeeld op het gebied van verkeersveiligheid. Fibre a n d Forest Products. In: P.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. Van der Ten d e r d e is o p vele g e b i e d e n o n d u i d e l i j k in w e l k e m a t e de e f f e c t e n Linden en CE. Hansen (Eds.), C l i m a t e Change : Impacts, A d a p t a t i o n a n d in k o s t e n t o t u i t d r u k k i n g k o m e n, i.e., de v e r t a l i n g v a n een e f f e c t (e.g., V u l n e r a b i l i t y. C o n t r i b u t i o n o f W o r k i n g G r o u p II t o t h e F o u r t h Assessment een t o e n a m e in files) n a a r een k w a n t i t a t i e v e v e r a n d e r i n g in k o s t e n Report o f t h e I n t e r g o v e r n m e n t a l Panel on C l i m a t e Change. C a m b r i d g e Uni- (e.g., e e n t o e n a m e in t i j d s k o s t e n ) is zeer b e p e r k t o n d e r z o c h t. Ten- versity Press, C a m b r i d g e, UK, pp s l o t t e is een r e l e v a n t e v r a a g, m e t n a m e v o o r h e t g o e d e r e n v e r v o e r, in h o e v e r r e v e r a n d e r i n g e n in r e l a t i e v e p r i j z e n o o k d a a d w e r k e l i j k leiden Edwards, J.B. (1996). W e a t h e r - R e l a t e d Road Accidents in England a n d Wales: A Spatial Analysis. Journal o f Transport Geography, 4, t o t v e r s c h u i v i n g e n in v e r v o e r s w i j z e keuzes. Eerste i n z i c h t e n lijken t e s u g g e r e r e n d a t deze e f f e c t e n r e l a t i e f g e r i n g z i j n. V e r d e r o n d e r z o e k Eisenberg, D. (2004). The M i x e d Effects o f Precipitation on Traffic Crashes. Accid e n t Analysis and Prevention, 3 6, zal m e e r i n z i c h t in deze zaken m o e t e n g e v e n. Eisenberg, D. en K.A. W a r n e r (2005). Effects o f Snowfalls o n M o t o r Vehicle Collisions, Injuries, and Fatalities. A m e r i c a n Journal o f Public H e a l t h, 9 5, Elsasser, H. en R. Bürki (2002). C l i m a t e Change as a T h r e a t t o Tourism in t h e Alps. D i t o n d e r z o e k h e e f t p l a a t s g e v o n d e n in h e t k a d e r v a n h e t o n d e r - C l i m a t e Research, 20, z o e k s p r o g r a m m a K l i m a a t v o o r R u i m t e (KvR). W e zijn v e r d e r d a n k verschuldigd aan het K e n n i s i n s t i t u u t Mobiliteitsbeleid (KiM) voor f i n a n c i ë l e en i n h o u d e l i j k e o n d e r s t e u n i n g. D a n k g a a t t e n s l o t t e u i t naar t w e e a n o n i e m e r e f e r e n t e n v o o r n u t t i g e c o m m e n t a r e n o p e e n e e r d e r e versie v a n d i t paper. E m m e r s o n, P., T.J. Ryley en D.G. Davies (1998). The I m p a c t o f W e a t h e r on Cycle F l o w s. T r a n s p o r t a t i o n Research Laboratory, Berkshire, England. Fischer, G., K. Frohberg, M l. Parry en C. Rosenzweig (1994). C l i m a t e Change a n d W o r l d Food Supply, D e m a n d and Trade. Global E n v i r o n m e n t a l Change, 4, Fischer, G., M. Shah en H. van V e l t h u i z e n (2002). C l i m a t e Change a n d A g r i c u l t u r a l ; rb--.. r : A a h e i m, H.A. en K.E. Hauge (2006). Impacts o f C l i m a t e Change o n Travel Habits: V u l n e r a b i l i t y. I n t e r n a t i o n a l I n s t i t u t e f o r A p p l i e d Systems Analysis (IIASA), Vienna, Austria. A N a t i o n a l A s s e s s m e n t Based o n I n d i v i d u a l Choices. CICERO Report No : 0 7, CICERO, Oslo. F r i d s t r 0 m, L. (1999). E c o n o m e t r i c M o d e l s o f Road Use, Accidents, a n d Road I n v e s t m e n t Decisions. V o l u m e II.T0I r e p o r t 457, I n s t i t u t e o f Transport Econo- A g a r w a l, M., T.H. Maze en R. Souleyrette (2005). Impacts o f W e a t h e r on Urban mics, Oslo, N o r w a y. Freeway Traffic Flow Characteristics and Facility Capacity. Proceedings o f t h e 2005 M i d - C o n t i n e n t T r a n s p o r t a t i o n Research S y m p o s i u m, Ames, Iowa. Goeller, B.F., S.C A b r a h a m, A. A b r a h a m s e, J.H. Bigelow, J.G. Bolten, J.C. DeHaven, D.L Jaquette, N.A. Katz, T.F. K i r k w o o d, R. Petruschell, T. Repnau, J.P. Stucker, A m e l u n g, B. en D. Viner (2006). M e d i t e r r a n e a n T o u r i s m : E x p l a i n i n g t h e Future w i t h t h e T o u r i s m C l i m a t i c Index. Journal o f Sustainable T o u r i s m, 14, A W (2002). C a p a c i t e i t s w a a r d e n I n f r a s t r u c t u u r A u t o s n e l w e g e n. A W, M i n i s t r y o f Transport, Public W o r k s a n d W a t e r M a n a g e m e n t, R o t t e r d a m. A W (2005). F i l e m o n i t o r A W, M i n i s t r y o f Transport, Public W o r k s and W a t e r Management, Rotterdam. Bigano, A., J.M. H a m i l t o n en R.S.J. Tol (2006). The I m p a c t o f C l i m a t e Change o n Holiday D e s t i n a t i o n Choice. C l i m a t i c Change, 76, W. Walker, L H. W e g n e r en M.E. Vaiana (1983). Policy Analysis o f W a t e r M a n a g e m e n t f o r t h e N e t h e r l a n d s : Vol. I, S u m m a r y Report. R / l - N E T H, T h e RAND C o r p o r a t i o n, w w w. r a n d. o r g / p u b s / r e p o r t s / R Goetzke, F. en T. Rave (2006). Bicycle Use in G e r m a n y : Explaining Differences bet w e e n M u n i c i p a l i t i e s t h r o u g h N e t w o r k Effects. University o f W e s t - V i r g i n i a, M o r g a n t o w n, USA. Hall, F.L. en D. Barrow (1988). Effect o f W e a t h e r Conditions on t h e Relationship Bet w e e n Flow a n d Occupancy o n Freeways. T r a n s p o r t a t i o n Research Record, 1194, Bos, J.M.J. (2001). Door W e e r en W i n d : Gevolgen van Perioden m e t Extreem Weer Harrison, S.J., S.J. W i n t e r b o t t o m en C. Shephard (1999). The Potential Effects o f v o o r d e V e r k e e r s v e i l i g h e i d. R , SWOV, L e i d s c h e n d a m, The N e t h e r - C l i m a t e Change o n t h e Scottish Tourist Industry. Tourism M a n a g e m e n t, 20, lands

10 Gevolgen v a n klimaatverandering H a m i l t o n, J.M., DJ. M a d d i s o n en R.SJ. Tol (2005). C l i m a t e Change a n d Internat i o n a l T o u r i s m : A S i m u l a t i o n Study. Global E n v i r o n m e n t a l Change, 1 5, T i j d s c h r i f t V e r v o e r s w e t e n s c h a p 43 j a a r g a n g december 2007 Richardson, A J. (2000). Seasonal a n d W e a t h e r Impacts on U r b a n Cycling Trips. TUTI Report ,The U r b a n Transport I n s t i t u t e, V i c t o r i a, A u s t r a l i a. Rossetti, M.A. (2002). Potential Impacts o f C l i m a t e Change on Railroads. The Po- H e r m a n s, E.,T. Brijs.T. Stiers en C. O f f e r m a n s (2006). The I m p a c t o f W e a t h e r Con- t e n t i a l Impacts o f C l i m a t e Change on T r a n s p o r t a t i o n W o r k s h o p, October 1 - d i t i o n s on Road Safety Investigated on an H o u r l y Basis. T r a n s p o r t a t i o n Re- 2, , DOT Center f o r C l i m a t e Change a n d E n v i r o n m e n t a l Forecasting, search Board A n n u a l M e e t i n g , CD-ROM Paper Hilbers, H.J.R. van Eek en D. Snellen (2004). Behalve de Dagelijkse Files: Over Be- Sabir, M., M J. Koetse en P. Rietveld (2007).The I m p a c t o f W e a t h e r Conditions on t r o u w b a a r h e i d van Reistijd. RPB (The N e t h e r l a n d s I n s t i t u t e f o r Spatial Re- M o d e Choice: Empirical Evidence f o r t h e N e t h e r l a n d s. D e p a r t m e n t o f Spa- search), Den Haag. t i a l Economics, Vrije Universiteit, A m s t e r d a m. I b r a h i m, AT. en F.L. Hall (1994). Effect o f Adverse W e a t h e r Conditions on Speed- Sabir, M., J. Van O m m e r e n, M.J. Koetse en P. Rietveld (2008). W e a t h e r, Speed and Flow-Occupancy Relationships.Transportation Research Record, , C o m m u t i n g Trips: A Case Study f o r The N e t h e r l a n d s. D e p a r t m e n t o f Spatial 191. Economics, Vrije U n i v e r s i t e i t, A m s t e r d a m. IPCC (2007). C l i m a t e Change M i t i g a t i o n o f C l i m a t e Change. C a m b r i d g e University Press, C a m b r i d g e / N e w York. Jones, B., L. Janssen en F. M a n n e r i n g (1991). Analysis o f t h e Frequency and D u ration o f Freeway Accidents in Seattle. Accident Analysis and Prevention, 23, S a t t e r t h w a i t e, S.P. (1976). An Assessment o f Seasonal a n d W e a t h e r Effects o n t h e Frequency o f Road Accidents in California. A c c i d e n t Analysis and Prevention, 8, Schoon, C.C. en A. Blokpoel (2000). Frequentie en Oorzaken v a n Enkelvoudige Fietsongevallen. R , SWOV, Leidschendam,The N e t h e r l a n d s. Jonkeren, 0., P. Rietveld en J. van O m m e r e n (2007a). C l i m a t e Change a n d Inland Scott, D.,G.McBoyle, B.Mills en G. W a l l (2001). Assessing t h e V u l n e r a b i l i t y o f t h e W a t e r w a y Transport: Welfare Effects o f Low W a t e r Levels on t h e River Rhine. A l p i n e Skiing I n d u s t r y in Lakelands Tourism Region o f O n t a r i o, Canada t o Journal o f Transport Economics and Policy, 4 1, C l i m a t e Variability and Change, i n : I n t e r n a t i o n a l Society o f B i o m e t e o r o l o g y Jonkeren, O., P. Rietveld en J. van O m m e r e n (2007b). K l i m a a t v e r a n d e r i n g en Binn e n v a a r t. Economisch Statistische Berichten, 92, J o n k e r e n, O., B. J o u r q u i n en P. Rietveld (2008). M o d a l Split Effects o f C l i m a t e Change: A Study t o t h e Effect o f Low W a t e r Levels on t h e C o m p e t i t i v e Posit i o n o f Inland W a t e r w a y Transport in t h e River Rhine Area. D e p a r t m e n t o f Spatial Economics, Vrije Universiteit, A m s t e r d a m. Khattak, A J. en A. De Palma (1997). The I m p a c t o f Adverse W e a t h e r Conditions on t h e Propensity t o Change Travel Decisions: A Survey o f Brussels C o m m u t e r s. T r a n s p o r t a t i o n Research Part A, 3 1, K N M I (2006). C l i m a t e Change Scenarios 2006 f o r t h e N e t h e r l a n d s. WR , K N M I, De Bilt,The N e t h e r l a n d s. Kulesa, G. (2002). W e a t h e r a n d A v i a t i o n : H o w Does W e a t h e r A f f e c t t h e Safety and Operations o f A i r p o r t s and A v i a t i o n, a n d H o w Does FAA W o r k t o M a nage Weather-Related Effects?The Potential Impacts o f C l i m a t e Change o n Proceedings o f t h e First I n t e r n a t i o n a l W o r k s h o p o n C l i m a t e, T o u r i s m a n d Recreation, h t t p : / / w w w. m i f. u n i i - f r e i b u r g. d e / i s b / w s / r e p o r t. h t m. Shankar.V.N., F. M a n n e r i n g e n W. Barfield (1995). Effect o f Roadway Geometries and Environmental Factors on Rural Freeway Accident Frequencies. Accident Analysis a n d Prevention, 2 7, Shankar,V.N., S. Chayanan.S. S i t t i k a r i y a. M. Shyu, N.K. Juwa en J.C. M i l t o n (2004). M a r g i n a l I m p a c t s o f Design,Traffic, W e a t h e r, and Related Interactions o n Roadside Crashes. T r a n s p o r t a t i o n Research Record, Stern, N. (2007).The Economics o f Climate Change:The Stern Review. Cambridge University Press, C a m b r i d g e. Stern, E. en Y. Zehavi (1990). Road Safety a n d H o t W e a t h e r : A Study i n A p p l i e d Transport Geography. Transactions o f t h e I n s t i t u t e o f British Geographers, 15, Stern, A.D., V. Shah, L.C. G o o d w i n en P. Pisano (2003). Analysis o f W e a t h e r I m - T r a n s p o r t a t i o n W o r k s h o p, O c t o b e r 1-2, 2002, DOT Center f o r C l i m a t e pacts on Traffic Flow in M e t r o p o l i t a n W a s h i n g t o n DC. Federal H i g h w a y A d - Change and E n v i r o n m e n t a l Forecasting. m i n i s t r a t i o n (FHWA), W a s h i n g t o n DC, USA. Levine, N., K.E. Kim en L.H. Nitz (1995). Daily Fluctuations in H o n o l u l u M o t o r Vehicle Accidents. Accident Analysis and Prevention, 2 7, Van Boggelen, 0. (2007). De Invloed van het W e e r o p h e t Fietsgebruik en h e t A a n t a l Fietsslachtoffers. Publication no. 15, Fietsberaad, R o t t e r d a m. M a r c h a n d, D., M. Sanderson, D. H o w e en C. A l p a u g h (1988). Climatic Change and Van O o s t s t r o o m, H.J.A. A n n e m a en J. K o l k m a n (2008). Effecten van Klimaatver- Great Lakes Levels: The I m p a c t on S h i p p i n g. C l i m a t i c Change, 1 2, a n d e r i n g op Verkeer en Vervoer: Implicaties v o o r Beleid, r a p p o r t Kennisin- M a r t i n, P.T.J. Perrin.B. Hansen en I. O u i n t a n a (2000). I n c l e m e n t W e a t h e r Signal T i m i n g s. UTL Research Report MPC01-120, UTL, University o f U t a h, Salt Lake City. M a y c o c k. G. (1995). Driver Sleepiness as a Factor in Car and HGV Accidents. TRRL Report 169,TRRL, C r o w t h o r n e, Berhshire, UK. M c D o n a l d, N. (1984). Fatigue, Safety and t h e Truck Driver. Taylor and Francis Ltd., London. M i l l e r d, F. (2005). The Economic I m p a c t o f C l i m a t e Change on Canadian C o m mercial N a v i g a t i o n on t h e Great Lakes. Canadian W a t e r Resources Journal, 30, Nicholls, S. en B. A m e l u n g (2008). C l i m a t e Change a n d Tourism in N o r t h w e s t e r n Europe: Impacts and A d a p t a t i o n, f o r t h c o m i n g in Tourism Analysis. s t i t u u t M o b i l i t e i t s b e l e i d (KiM), Den Haag. Van d e r V l i s t, M., P. van Beek en M. 01de Klater (2004). B e t r o u w b a a r h e i d van Reist i j d e n. Goudappel Coffeng, c o m m i s s i o n e d by A W, R o t t e r d a m. W e l c h, J.A., R.J.Vaughan.D.C. Andreassend en LA. Folovary (1970). W e a t h e r Cond i t i o n s a n d Road Accidents, in: Proceedings - Australian Road Research Conference, Vol. 5, pp W i n t e r s, M.. M. C. Friesen,M. Koehoorn en K.Teschke (2007). U t i l i t a r i a n Bicycling: A M u l t i l e v e l Analysis o f C l i m a t e a n d Personal Influences. A m e r i c a n Journal o f Preventive M e d i c i n e, 32,

11 Mark J. Koetse Noten 1 In hoeverre klimaatverandering te wijten is aan menselijk handelen is nog steeds een punt van hevige discussie. Dit is een discussie waar wij ons buiten willen houden. Voor dit paper is van belang dat er bepaalde veranderingen in het klimaat gaan optreden, niet welke oorzaken aan deze veranderingen ten grondslag liggen. 2 Voor een recente beleidsgerichte studie over klimaatverandering en transport zie Van Ooststroom et al. (2008). 3 In de benaming van de scenario's hebben wij de terminologie van het KNMI overgenomen; G staat voor gematigd, W staat voor warm. 4 Tot en met 2003 ging dit mobiliteitsonderzoek door onder de naam OVG en werd het uitgevoerd door het CBS. Sinds 2004 wordt het uitgevoerd door Dienst Verkeer en Scheepvaart (DVS), voorheen Adviesdienst Verkeer en Vervoer (AVV).en staat het bekend als Mobiliteitsonderzoek Nederland (MON). 5 Tevens bestaan er kengetallen voor Nederland op autosnelwegen die zijn opgetekend in AW (2002). Volgens deze kengetallen leidt regen overdag tot een capaciteitsreductie van de weg van 5% (DAB wegdek) tot 8% (ZOAB wegdek). Op basis van onder andere deze kengetallen blijkt verder uit simulaties met het SMARA model van het RPB dat de directe invloed van het weer op variatie van reistijden gering is, zowel binnen als buiten de spits. Variatie in reistijden worden in hoge mate veroorzaakt door de interactie van meerdere factoren. Op deze manier zou het weer dus wel een aanzienlijke rol kunnen spelen, al wordt dit niet expliciet duidelijk (Hilbers et al., 2004). 6 Fietsongevallen komen ook regelmatig voor. Uit Schoon en Blokpoel (2000) blijkt dat gladheid op de weg door sneeuw of ijs vaak een rol speelt in enkelvoudige fietsongevallen. Temperatuurstijging kan in dit opzicht een reductie in enkelvoudige fietsongevallen tot gevolg hebben in de wintermaanden. 7 Deze patronen voor fietsgebruik lijken vrij algemeen te zijn; lage temperaturen, sterke wind en neerslag hebben een negatief effect op fietsgebruik (zie, onder andere, Van Boggelen, 2007; Winters et al., 2007; Goetzke en Rave, 2006; Richardson, 2000; Emmerson et al., 1998). 8 Ook Goeller et al. (1983) vinden een negatief verband tussen kosten en waterstanden. Hun resultaten zijn echter gebaseerd op modeldata in plaats van empirische gegevens.