abstract expressionisme, tachisme, hard-edge, op art en fundamentele schilderkunst.

Transcriptie

1 Les V4

2 We begonnen in de module Vrij Tekenen met tekenen naar de werkelijkheid, naar de natuur. We werkten figuratief. In de vorige les maakten we een begin met het in zekere zin aanpassen van de werkelijkheid. Door minder op de echte vormen te letten maar impressies weer te geven. We zijn begonnen om non-figuratief te werken en te denken. Non-figuratieve kunst is géén weergave van de waarneembare werkelijkheid. Met vormen, vlakken, lijnen en kleuren wordt een heel individuele werkelijkheid uitgebeeld. Soms herkenbaar, soms abstract. Veel schilders en tekenaars werken abstract. Ze willen nog meer hun gevoelens in het werk uiten. Gevoelens zoals blijdschap, verdriet, woede of schaamte. abstract expressionisme, tachisme, hard-edge, op art en fundamentele schilderkunst. Het zijn reacties op de kunststromingen van het begin van de 20e eeuw: het impressionisme, het expressionisme en het kubisme. We kijken nog even terug naar de wijze waarop we in de vorige les een impressie, een indruk van de werkelijkheid op papier leerden zetten. Bij het impressionisme gaat het er om, indrukken weer te geven, gevoelsmatig en subjectief. De meeste tekenaars en schilders, die abstract werken, weten ook heel goed hoe ze natuurgetrouw moeten werken. Voor we zelf aan de slag gaan, bekijken we een stukje kunstgeschiedenis. Werk van Paul Klee, een van de belangrijke expressionisten Schilderij van Eugène Gauguin ( ). Frans schilder, die aanvankelijk impressionistisch werkte maar later steeds expressiever gebruik maakte van vormen en kleuren. Hij was voor veel expressionisten het grote voorbeeld. De non-figuratieve kunst kent verschillende stromingen. Voor de 2e wereldoorlog o.a. het futurisme, rayonisme en het constructivisme. Na de tweede wereldoorlog stromingen als Als reactie op het impressionisme ontstond het expressionisme. Daarbij gaat het er om de gevoelens zelf weer te geven. Zo direct mogelijk. Het expressionisme is een belangrijke en invloedrijke stroming tijdens de eerste decennia van deze eeuw. Vooral in Duitsland kwam ze tot grote ontwikkeling. Om gevoelens heel direct uit te beelden, werd de emotie vaak sterk overdreven eergegeven. De kunstenaars groepen Der Blaue Reiter en Die Brücke waren in Duitsland toonaangevend. De Bergense School en De Ploeg zijn in Nederland belangrijke vertegenwoordigers van het expressionisme. 1

3 In de literatuur kwam het expressionisme als een reactie op het realisme uit het begin van deze en eind vorige eeuw. Er werden o.a. sterk sociaal bewogen (toneel)stukken geschreven. Het tijdschrift Der Sturm ( ) was voor de ontwikkeling van de stroming van grote waarde. De Schreeuw van Edvard Munch (1893). Munch was een van de initiatiefnemers van het expressionisme. Werkte in Berlijn. In zijn werk toont hij beelden van ziekte en de dood. In dit schilderij beleeft hij opnieuw de ziekte in zijn jeugd. En het werd steeds extremer gedaan. Onder andere door een groep New Yorkse kunstenaars, waartoe ook de Nederlander Willem de Kooning behoorde. De Kooning woonde en werkte in de Verenigde Staten. Hij is bekend om zijn geabstraheerde vrouwenfiguren en landschapmotieven. Deze groep legde zich tussen 1945 en 1960 toe op het abstract expressionisme. Geen echte stijl. Meer een manier van werken. Daarbij werden spontaan, niet van tevoren bedachte vormen, lijnen en kleuren met vrije bewegingen aangebracht. De vormgeving werd beïnvloed door het abstracte werk van surrealistische schilders als Ernst, Miro en Kadinsky. Binnen het abstract expressionisme zijn een paar hoofdrichtingen aan te geven. Action painting is er een van, colorfield painting een andere. Nederlandse en Belgische schrijvers als Hendrik Marsman, Martinus Nijhoff, Paul van Ostayen en Wies Moens behoren tot de expressionisten. In de schilderkunst is in de jaren een opleving van het expressionisme te zien. De kunstenaar maakte zich los van het natuurgetrouw weergeven van de Jackson Pollock, compositie in grijs Willem de Kooning s Marilyn Monroe (1955) werkelijkheid. Zoals we in de vorige les opmerkten: daar heb je de camera voor. Het uitdrukken van gevoelens en emoties werd steeds belangrijker. Jackson Pollock is een van de bekendste action-painters. Het schilderen zelf is voor hem het belangrijkste. Hij zet zijn doeken niet op een ezel, maar legt ze plat neer. De verf werd met grote bewegingen op gebracht -soms zo uit de tube- en het doek werd direct opgehangen. 2

4 De natte verf kon zo naar beneden druipen en gaf steeds andere toevalseffecten. Bij Colorfield painting plaatst de kunstenaar grote kleurvlakken (velden) naast elkaar. De grens tussen de kleurvelden is vaak mes scherp. Een schilderij in deze stijl (Who s afraid of red, yellow and blue.) werd in mart 1986 in het Amsterdamse Stedelijk Museum met een mes bewerkt. Het herstel kostte tonnen. Toen bleek dat de reparatie op wel erg simpele wijze met de verfroller was uitgevoerd, ontstond een klein schandaal. Een poster die de RK kerk uitgafmet een afbeelding van het eschadigde doek en de ekst Who s afraid of God moest uit de circulatie worden genomen. De auteursrechten zouden geschonden zijn. Overigens: van de drie in de titel van het werk genoemde kleuren was alleen rood afgebeeld. In Europa, in het bijzonder in Frankrijk was een soortgelijke stroming opgekomen onder de naam Tachisme. Met kunstenaars als Jean Fautrier en Georges Mathieu. De reproductie in het midden van deze pagina toont een deel van het werk Improvisatie nr. 28' van de Russische kunstenaar Wassily Kadinsky. Hij was in 1911 een van de medeoprichters van de groep Der Blauw Reiter. Het getoonde werk maakte hij in Kadinsky gebruikte beweging in kleur, vorm en compositie om zijn werk tot uitdrukking te brengen. De groep verdween bij het uitbreken van WO1, maar bleef zijn invloed behouden. Zo werden Kadinsky en medeoprichter van Der Blaue Reiter Paul Klee docent aan het Bauhaus. Deze school is van enorme betekenis voor de architectuur en andere toegepaste kunsten in de 20e eeuw. Vooral de grafische vormgeving heeft zijn ontwikkeling te danken aan de inzichten van het Bauhaus. Resumerend: Eind 19e eeuw ontstond het impressionisme. Kunstenaars lieten het nauwkeurig en natuurgetrouw weergeven van de werkelijkheid los. Ze gingen indrukken vastleggen. Het expressionisme, dat begin 20e eeuw vooral in Duitsland opkwam, is een logisch vervolg. Als je het natuurgetrouw weergeven van de werkelijkheid los laat, is de volgende stap om emoties vast te willen leggen. Het expressionisme is een zeer belangrijke stroming in de 20e eeuw geworden. Ze kan gezien worden als de basis van stromingen en stijlen, die tot nu toe bestaan. Enerzijds beïnvloedde het expressionisme via het Bauhaus de gebonden kunsten. Anderzijds zagen en zien latere kunst stromingen het werk van de expressionisten als grote voorbeelden. Alleen doordat het expressionisme zich manifesteerde door emotie en gevoelens weer te geven, konden stromingen als abstract expressionisme, tachisme, action painting, op art etc. ontstaan. Maar ook het kubisme - waarover op de volgende pagina meer- is, als reactie op het expressionisme, daardoor beïnvloedt. 3

5 Werkwijze. De impressionisten maakten al op vrij onorthodoxe manier gebruik van het schilders materiaal. De expressionisten gebruikten naast penseel en kwast het paletmes om verf op te brengen. Soms behoorlijk dik. Het materiaal werd steeds minder verfijnd gebruikt. Om emotie spontaan uit te kunnen drukken werkten veel schilders direct uit de tube. Zeker in de jaren 1950 en 60 begreep het publiek de moderne kunst helemaal niet. De Nederlandse schilder Karel Appel, lid van de CoBrA groep, zei ooit in een interview ik rotzooi maar wat aan. Hij bedoelde daar mee, dat hij bij aanvang van een werkstuk geen idee had, hoe het er uit zou gaan zien. De emoties tijdens het werken waren immers bepalend voor het eindresultaat. Voor veel Nederlanders was deze uitspraak typerend voor moderne kunst. Je doet maar wat, vraagt een BKR-regeling aan en je kostje is gekocht. Pas eind jaren 1980 begon men gewend te raken aan non figuratieve kunst. Toch zal menigeen bij het bezoeken van een tentoonstelling of museum soms de wenkbrauwen ophalen en zich afvragen: wat stelt dat voor? De laatste belangrijke stroming die we in deze les behandelen is het Kubisme. Een stroming, die omstreeks 1908 in Parijs begon en zich tot in de twintiger jaren verder ontwikkelde. Elk onderwerp is terug te brengen tot deze grondvormen. In de meeste kubistische werken wordt het onderwerp abstract benaderd. In deze cursus zijn wij begonnen met de basisvormen. In de eerste lessen van de Basiscursus hebben we ook alledaagse onderwerpen teruggebracht tot grondvormen. En nog steeds zet u, als het goed is, uw tekeningen in eenvoudige basisvormen op om ze dan uit te werken. Een iets andere benadering werd gekozen met het synthetisch kubisme. Een schilderij of tekening is altijd een plat vlak. We gebruiken allerlei trucs, zoals perspectief, om diepte te suggereren. We nemen altijd één kijkstandpunt in en werken van daaruit. Als we bijvoorbeeld een gezicht tekenen, is dat vanuit één standpunt. En face, en profile of onder een hoek. Hoe de andere kant van het gezicht eruit ziet, laat zich alleen maar raden. In het synthetisch kubisme plakt de artiest verschillende kanten aan elkaar vast. Beeldt bijvoorbeeld een gezicht rechts van opzij af. En zet er dan de niet zichtbare linkerhelft gewoon aan vast. En misschien ook de achterzijde. Of de voorkant. Zo loopt hij als het ware om zijn onderwerp heen, tekent het van verschillende kanten en brengt dat in één compositie bijeen. Niet alle kunstenaars konden zich vinden in de vaak overdreven opzet en vage vormen die in het expressionisme de boventoon voerden. Ook de sentimentele en natuurgetrouwe schilderstijl aan het eind van de 19e eeuw was voor hen niet aanvaardbaar. Ze vonden inspiratie in primitieve en traditionele kunstvormen uit Afrika en Oceanië. De leidraad van de kubisten is, dat alle vormen te herleiden zijn tot de geometrische basisvormen cirkel, rechthoek, driehoek, kubus, cilinder en piramide vorm. Werk van Georges Braque De belangrijkste kubisten waren de Spanjaard Pablo Picasso en Fransman Georges Braque. Andere schilders waren Marcel Duchamp, Juan Gris, Robert Delaunay. 4

6 Ook Maurice de Vlaminck en de Ameri kaanse schilders Stuart Davis en Lionel Feininger werden in hun werk door het kubisme beïnvloed. Pablo Picasso is waarschijnlijk de bekendste kubist. Van hem is bekend, dat hij verschillende periodes kende in zijn creatieve ontwikkeling. Hij begon met heel herkenbaar en natuurgetrouw werk in zijn blauwe periode. De Franse schilder Gauguin ( ) is het grote voorbeeld voor de expressionisten. Gauguin was een welgestelde beursmakelaar. Hij was ook een bekend kunstverzamelaar. In 1874 ontmoette hij de schilder Pissarro en bezocht in Parijs de eerste tentoonstelling van de impressionisten. Uit zijn kubistische periode beelden we een vrouwenhoofd af, zoals Picasso samenstelde door het van verschillende zijden te bekijken en bij elkaar te voegen. Hij raakte zo in de ban van deze stroming, dat hij een verwoed amateur schilder werd. Al twee jaar later, in 1876, exposeerde hij zelf op de tentoonstelling van de impressionisten. In 1883 gaf hij zijn baan als beursmakelaar op en wijdde zich volledig aan het schilderen. Zijn huwelijk liep, door zijn veranderde maatschappelijke omstandigheden stuk. In 1887 vertrok hij voor een jaar naar Panama en Martinique. Daar werd hij de leider van een experimentele groep kunstenaars (Pont- Aven). Het beroemdste werk van Pablo Picasso is La Guernica. Hierin beeld hij verzet tegen en de gevolgen van de Spaanse Burgeroorlog uit. Bekend is de anekdote, dat een Duitse officier bij het zien van het schilderij een beetje misprijzend opmerkte Haben Sie das gemacht? En de schilder antwoordde met Nein, das haben sie gemacht. Terug in Frankrijk keerde hij zich af van het impressionisme en ontwikkelde een minder natuurgetrouwe schilderstijl. Die noemde hij synthesisme. Hij putte inspiratie uit de volkskunst, glaswerk en Japanse prentkunst. 5

7 Op die prentkunst had zijn vriend Vincent van Gogh, bij wie hij twee maanden in Arles woonde, hem attent gemaakt. In 1891 was Gauguin al zijn bezittingen kwijt. Berooid en bankroet ontvluchtte hij de Europese cultuur. Hij vertrok niet met de noorderzon, maar zocht zijn geluk in de Stille Zuidzee. Hij verbleef de rest van zijn leven in Polynesië. Zijn werk werd beïnvloed door de Polynesische volkskunst. Het werd krachtiger van expressie en kleur. De composities werden eenvoudiger. Genoeg kunstgeschiedenis voor deze les. Deze wat uitgebreider beschrijving is nodig om duidelijk te maken, hoe de non-figuratieve kunst in de 20e eeuw is ontstaan. In deze les gaan we ons onderwerp (we gebruiken een foto) eens heel anders bekijken. We proberen de vormen terug te brengen tot abstracties. Zoals de kubisten deden. We zoeken bewegingen en richtingen in het onderwerp. Net als de expressionisten. Heeft u schetsboek,potlood en vooral kleurig Tekenmateriaal bij de hand? Dan kan u met dit deel van de les mee tekenen. Op deze foto zijn richtingen heel duidelijk te zien. Kijk maar naar de stand van de lichamen en de armen. Ook de vormen zijn heel duidelijk. Terugbrengen tot grondvormen lijkt niet zo moeilijk. In de kleine afbeelding hebben we een aantal vormen opgespoord en als grondvormen in witte lijnen aangegeven. Zo n opzet is de basis voor het abstraheren. Concrete vormen zijn teruggebracht naar abstracte, meetkundige vormen. Vanuit deze basis kan u een heel persoonlijke invulling geven. U kunt de nu als platte vormen aangegeven elementen ook ruimtelijk maken. We laten dat hierboven zien in de jurk van de danseres in het midden. De meeste driehoekvor men kunnen door piramidevormen vervangen worden. Door met licht en donker te werken kan ronding gegeven worden aan cirkels en ellipsen. In het voorbeeld gebruikten wij rechte witte lijnen. Maar als u nog eens op de vorige pagina s kijkt, ziet u dat de kunstenaars vrijwel nooit rechte lijnen gebruiken. Ze geven met penseelstreek en dik/dun verhoudingen iedere lijn een eigen karakter. De expressionisten gaven beweging aan door om het onderwerp heen een speciale lijnvoering te gebruiken. De lijnen (goed te zien in de penseelstreek bij het schilderij van Edvard Munch op pagina 2) lopen om de vorm heen, maar ook helemaal met de vorm mee. Alsof je de vorm in de achtergrond tot in het oneindige herhaalt. 6

8 Zeker in de ballet scene van de vorige pagina, kan ook zo n beweging worden aangebracht. Wat we gaan doen: 1. We bestuderen het onderwerp (de foto) heel goed. 2. We zoeken de verschillende richtingen op. 3. We proberen ook grillige vormen terug te brengen tot de grondvormen. 4. Als we dat willen gebruiken we de ruimtelijke uitvoering van de grondvormen (kubus in plaats van een rechthoek, piramide in plaats van een driehoek, cilinder of bol in plaats van cirkel). met pastelkrijt. Probeer zelf een aantal mogelijkheden als u de ballet tekening uitwerkt. Huiswerkopdrachten. 1. Non-figuratief stilleven. Zoek in krant of tijdschrift een foto van een vaas met bloemen, tafereel met een aantal gebruiksvoorwerpen of muziekinstrument. (Stuur de foto met het huiswerk mee, dat is makkelijk voor uw leraar) Zet naar het gekozen voorbeeld een tekening op, waarin in ieder geval de richtingen en de grondvormen naar voren komen. Maak er een kleurige compositie van, waarin de vormen niet als echt herkenbaar zijn. Materiaal: pastelkrijt, aquarelverf of plakkaatverf. 2. Portret. Op de volgende pagina ziet u twee foto s. Kies er een uit en probeer een portret te tekenen, waarbij u de andere kanten van het gezicht erbij denkt. Stel u voor, dat de afgebeelde persoon bij u in de kamer zit en u om hem of haar heen kan lopen. U kan steeds een ander stuk van het gezicht zien. Voeg de verschillende gezichtsdelen bij elkaar in één portret. U mag zich best een beetje laten leiden door het vrouwenportret van Picasso op pagina 5. Materiaal: pastelkrijt, verf of kleurpotlood. 5. In de uitwerking spelen we met lijndikten, de vormen zelf, de lijnvoering en de kleuren. 6. We kunnen beweging aanbrengen. Bijvoorbeeld door herhaling van de vormen. Een extra beweging effect krijg je, door die herhalingen in kleur tint te laten verlopen. De vormen lijken dan snel in beeld te komen. Ook kunnen vormen in zo n beweging veranderen of kantelen. Hierboven hebben we dat schematisch aangegeven. 3. Vrije opdracht. Kies uw eigen onderwerp om non-figuratief uit te beelden. U bent volledig vrij in de materiaalkeuze. Geef een korte beschrijving van uw bedoelingen bij deze tekening. Veel plezier met deze les! Wat voor vormen geldt, kan ook voor lijnen gelden. Maar ook met veeg bewegingen wordt snelheid of beweging mooi in beeld gebracht. Dit kan heel goed gedaan worden 7

9 8

10 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd zonder de uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van de uitgever. Een project van PubliConcept, Hogenakker 29, 6903 ZR Zevenaar (Nederland) Tel. +31(0)