UTILITIES. Gas op de energietransitie. Decentrale energieproductie vraagt om flexibele handel. Industriewater 2.0 technisch en economisch haalbaar

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "UTILITIES. Gas op de energietransitie. Decentrale energieproductie vraagt om flexibele handel. Industriewater 2.0 technisch en economisch haalbaar"

Transcriptie

1 NUMMER 08 - december 2014 VIJFTIENDE JAARGANG LOSSE VERKOOPPRIJS 18,50 UTILITIES Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Gas op de energietransitie Decentrale energieproductie vraagt om flexibele handel Industriewater 2.0 technisch en economisch haalbaar

2 Van wind gas maken Soms biedt de wind meer stroom dan we op dat moment nodig hebben. We kunnen die kostbare energie op een slimme manier (elektrolyse) omzetten in duurzaam gas. Zo kunnen we het bijmengen in ons aardgassysteem en slaan we het op voor later gebruik. Door onze gasinfrastructuur ook als opslagmedium in te zetten kunnen we het rendement van duurzame energie vergroten. Power-to-gas wordt dit genoemd, en we onderzoeken hoe dit realiteit kan worden. Zodat zon en wind de ruimte krijgen om te groeien, terwijl onze energievoorziening ondertussen stabiel en betrouwbaar blijft. /newenergy

3 i n h o u d VERDER Zelf energie handelen levert geld op 16 Het handelsplatform van Powerhouse biedt bedrijven de kans om zelf te handelen op de energiebeurzen. Met een toenemende flexibilisering van de energieopwekking wordt het steeds interessanter om een deel van de nodige energie flexibel in te kopen. Waterinnovator of the Year De elektrospray-techniek van High Voltage Water heeft volgens de jury van de Waterinnovator of the Year Award de potentie om een wereldwijd probleem op te lossen: het scheiden van zout en water. Garantie over het succes gaf voorzitter Cees Buisman niet, maar hij vond de technologie wel innovatief genoeg om de award toe te kennen aan High Voltage Water. Stoom op druk Veel industriële bedrijven houden nog lagedruk- 10 stoom over in hun processen. Met mechanische damprecompressie kan die lagedrukstoom weer naar een hogere druk worden gebracht en dat levert zowel milieuwinst als geld op. Thema: Gas Met een toenemend aandeel duurzame 15 energie, neemt de behoefte aan opslag en flexibel vermogen ook toe. Wout de Groot van Gasunie ziet in die transitie een grote rol weggelegd voor gas en dan het liefst de duurzaam opgewekte variant zoals power to gas. VASTE RUBRIEKEN Commentaar 5 Infostroom 6 Trending news 8 Technologie 24 Product en oplossing 35 Agenda 37 In het volgende nummer 38 Industriewater 2.0 Er gaat een nieuwe golf door de wereld van 26 industriewater. Nu veel bedrijven voor vervangingsinvesteringen staan van hun watersysteem, bekijken ze gelijk of de waarde die in het water zit te verzilveren is. Tijdens Watervisie 2014 kwamen alle voorbeelden aan bod. UTILITIES 3 nr. 8 - oktober 2014

4 De beste banen voor bèta s SMIT BETABANEN.nl is de vacaturesite voor hoogopgeleide technici en andere bèta s. Op BETABANEN.nl vind je banen in techniek, (bio)chemie en procestechnologie en de maritieme sector. Van researchers tot commercieel medewerkers, van chemici tot bètadocenten, van labmedewerkers tot ingenieurs, en van starter tot leidinggevende functies. Op de grote jobboards raak je vaak de weg kwijt in een oerwoud van aanbod. Bij BETABANEN.nl vind je alleen actuele vacatures die binnen jouw domein vallen, een snel en helder zoekfilter en de op maat service. Maak voor meer gemak een zoekprofiel aan en ontvang wekelijks een vacatur met de banen die aan jouw persoonlijke zoekprofiel voldoen. Ga naar

5 Hou de industrie in huis We kunnen elkaar mooie verhalen vertellen over biogas, waterstofgas of andere duurzame alternatieven voor aardgas. Feit blijft dat een groot deel van de wereldwijde energiehonger nog altijd wordt gestild met fossiele brandstoffen. Sterker nog: bedrijven die nu nog moeten kiezen waar ze hun energie-intensieve productiefaciliteiten gaan bouwen, kiezen massaal voor de Verenigde Staten. Als je in Amerika de helft betaalt van de energiekosten van een gemiddelde Rotterdamse plant is de keuze snel gemaakt. Tekenend was de oproep van DSM-directeur Atso Nikolaï onlangs om zijn industrie, life sciences, te helpen zo energiezuinig mogelijk te werken. De oproep was in dit geval gericht aan een zaal vol experts op het gebied van onderhoud, maar de boodschap was helder: als Nederland geen antwoord vindt op de lage energieprijzen in de Verenigde Staten en de lage loonkosten in het Verre Oosten, vertrekt de industrie op den duur. De vraag is dan ook of Nederland er verstandig aan doet om alle fiches op duurzame energie te zetten. Wellicht is de industrie meer gebaat bij een politiek klimaat waar lage energieprijzen prevaleren boven duurzaamheid. Of laat de industrie een rol spelen in de balancering van het net, wat steeds meer nodig zal zijn naarmate de bijdrage windenergie toeneemt. Betaal voor het beschikbaar houden van flexibel vermogen zodat warmtekrachtkoppeling weer aantrekkelijk wordt. Het is nog steeds ongelofelijk vreemd dat Aldel straks rendabel wordt dankzij een directe stroomverbinding met Duitsland. Of andersom: om de Claus C-centrale aan te sluiten op het Belgische hoogspanningsnet. Laten we eerst de balans herstellen en dan pas kijken naar nieuwe investeringen in duurzaam vermogen. Dat wil niet zeggen dat duurzame innovatie maar stil moet liggen. Er zijn genoeg goede business cases te bedenken waarbij duurzaamheid en economie samengaan. Maar staar je niet blind op de technologie. Dat is maar een deel van het probleem. Ga meer samenwerken en probeer de opbrengsten zo eerlijk mogelijk te verdelen. Klinkt soft, maar het is de enige manier om de industrie in huis te houden. COLOFON vijftiende jaargang nummer 8 - december 2014 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever Mark Oosterveer Industrielinqs pers en platform BV Postbus AX Amsterdam T: F: redactie@utilities.nl Hoofdredactie David van Baarle Wim Raaijen Eindredactie Elise Quaden Redactie Inge Janse Liesbeth Schipper Vaste medewerkers Klaas de Jong, Pieter Pulleman, Teus Molenaar, Gerard van Nifterik, Francis Voermans, Cyril Widdershoven, Tseard Zoethout, Jeroen Akkermans Lay-out Martine Hermsen Traffic Breg Schoen Cover Gazprom Drukkerij MediaCenter Rotterdam, Rotterdam Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: F: Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar. Nederland/België 130,50 per jaar Introductie NL/B 25% 98,- per jaar Overig buitenland 155,- Losse verkoopprijs 18,50 Studenten 38,50 Proefabonnement 3 mnd 27,00 De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus AA UITGEEST Website: (nieuwe abonnementen) Website: (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND ( , 10 ct/min) F: manufacts Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers. Opzeggen kan via per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen. Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op of neem telefonisch contact met Abonnementenland op. Abonnementenland Postbus AA Uitgeest Tel ABOLAND of ,10 per minuut Fax Site: voor abonneren of voor adreswijzigingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet Prijswijzigingen voorbehouden. Industrielinqs pers en platform 2014 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever. ISSN: UTILITIES 5

6 infostroom Lagerwey levert windturbines Finland Yard Energy en ABN Amro zijn een samenwerkingsverband aangegaan voor het bouwen van windparken. Yard Energy draagt zorg voor het projectmanagement en de bedrijfsvoering van de windparken. ABN Amro neemt de financiële structurering voor haar rekening en verstrekt flexibel kapitaal voor de projecten. De eerste gezamenlijke investering wordt gedaan in een tweetal parken gelegen in midden Finland. Het gezamenlijk opgewekt vermogen van deze parken bedraagt straks 27,5 megawatt. De windturbines worden geleverd door Lagerwey. Een honderd procent Nederlandse fabrikant met een jarenlange ervaring in het leveren van uiterst betrouwbare en duurzame windturbines. De windturbines van Lagerwey zijn voorzien van de meest innovatieve technieken. Zo leidt het Modular Steel Tower concept tot de realisatie van windturbines met een ashoogte van maar liefst 135 meter. Op deze hoogte is er sprake van een aanzienlijk hogere energieopbrengst en dus lagere elektriciteitskosten. Desso gebruikt kalk uit drinkwaterproductie voor tapijt Desso, fabrikant van tapijten en sportvelden, heeft een nieuwe materiaalstroom ontwikkeld voor de productie van zijn tapijttegels. Het bedrijf maakt gebruik van geupcycled calciumcarbonaat (kalk) voor de productie van hun tapijttegels. Het bedrijf verwacht jaarlijks kilo kalk af te gaan nemen en heeft onlangs al haar nieuwe Transitions collectie met het gerecyclede materiaal gelanceerd. In samenwerking met Reststoffenunie, een vereniging van drinkwaterbedrijven, heeft Desso een manier gevonden voor het upcyclen van kalk afkomstig van de drinkwaterbedrijven Brabant Water en Water Maatschappij Limburg (WML). WML zegt met deze nieuwe ontwikkeling 99 procent van de reststoffen, met name ijzer en calcium, te recyclen. Bij de verwerking van drinkwater blijft veel calciumcarbonaat achter nadat het grondwater is onthard, een noodzakelijke stap voor het maken van geschikt drinkwater. Bovendien verlengt zacht water de levensduur van huishoudelijke apparaten, omdat het kalkaanslag vermindert en daarom voor minder onderhoud zorgt. Gascentrales blijven onder druk staan Het komt niet helemaal onverwacht, maar Nederland heeft de komende zeven jaar ruim voldoende productievermogenom te kunnen voldoen aan de binnenlandse vraag naar elektriciteit. Dat blijkt uit het jaarlijkse Rapport Monitoring Leveringszekerheid dat TenneT publiceerde. De malaise voor de gascentrales is dan ook voorlopig nog niet voorbij. Hoewel de vraag naar elektriciteit de afgelopen jaren gestaag daalde, valt op basis van CPB-prognoses van de economische groei (0,75 procent in 2014) te verwachten dat die vraag weer iets zal toenemen. Het binnenlandse aanbod van elektriciteit, het opgestelde operationele productievermogen, is op dit moment circa 28,7 gigawatt. Dit bestaat voor ruim 25 gigawatt uit thermisch productievermogen (kern-, kolen-, gas- en biomassacentrales) en voor 3,4 gigawatt uit wind- en zonne-energie. Daarnaast staat er nog voor 2,7 GW aan vermogen geconserveerd; in de mottenballen. Energieproducenten hebben productievermogen uit bedrijf genomen en gaan dat de komende jaren ook doen, zowel definitief (amovering) als ter conservering (mothballing). 6 UTILITIES Kijk voor meer nieuwsberichten op

7 Gate Terminal kan LNG-infrastructuur verder uitbreiden Gate Terminal van hoofdaandeelhouders Gasunie en Vopak heeft de financiering rond voor de uitbreiding van haar LNG-infrastructuur in Rotterdam. De nieuwe, zogenoemde break bulk installatie zal bijdragen aan de verdere ontwikkeling van de terminal als knooppunt van waaruit export van LNG naar andere delen van Europa en de rest van de wereld kan plaatsvinden. De investering in deze break bulk-infrastructuur werd aangekondigd op 3 juli 2014 en zal naar verwachting een impuls geven aan het gebruik van LNG als een schonere brandstof voor de transportsector in Nederland en Noordwest Europa. De nieuwe infrastructuur zal worden aangelegd naast Gate terminal. Sinds 2011 maakt de terminal de LNG import van overzee in Europa mogelijk en draagt daarmee bij aan de diversificatie van de gasvoorziening en de vergroting van de leveringszekerheid. Gate heeft nu een financieringsovereenkomst afgesloten met de Europese Investeringsbank (EIB) en vier andere banken die al deel uitmaken van het syndicaat van tien internationale banken dat eerder een langlopend krediet heeft verstrekt aan Gate terminal voor de verdere uitbreiding. De start van de bouw van de nieuwe break bulk infrastructuur staat later dit jaar gepland. De oplevering van de installatie en de start van de eerste dienstverlening staan gepland voor de eerste helft van Gate terminal zal verder worden uitgebreid met een extra havenbekken. Het havenbekken zal gefinancierd worden door de Haven van Rotterdam, en zal met een maximumcapaciteit van 280 slots per jaar, de distributie van LNG voor kleinschalig gebruik mogelijk maken. Als launching customer speelt Shell een belangrijke rol in de verwezenlijking van dit project. Aldel maakt doorstart door stroomverbinding met Duitsland De in 2013 failliet verklaarde aluminiumproducent Aldel in Delfzijl maakt een doorstart. Het bedrijf raakte onder meer failliet door de grote verschillen in stroomprijzen met Duitsland. Dat probleem is nu opgelost: het bedrijf krijgt een directe stroomverbinding met het Duitse net. De herstart levert tweehonderd mensen werk op. Verder zullen er driehonderd indirecte banen bij komen. Eigenaar van de geplaagde aluminiumfabriek Klesch Group verwacht begin 2015 de primaire productie te kunnen opstarten. Tot die datum zullen extra onderhoud en tests worden uitgevoerd om de fabriek weer volledig gereed te maken voor productie. De eerste proefgietingen zullen naar verwachting voor het einde van dit jaar reeds plaatsvinden. Aldel werd in december 2013 failliet verklaard. Het bedrijf slaagde er toen niet in om financiers te vinden voor het lopende exploitatietekort van naar schatting 24 miljoen euro. Ook de toenmalige eigenaar van het bedrijf, de Amerikaan Gary Klesch, wilde niet opdraaien voor dat tekort. Dat het nu wel is gelukt om de productie van aluminium opnieuw op te starten komt door de verbeterde marktomstandigheden, alsmede de vorderingen die gerealiseerd zijn in de voorbereiding van de aanleg van de zogenaamde Directe Lijn naar Duitsland. Een en ander in nauwe samenwerking met Groningen Seaports en andere industrieën in de regio. Deze Directe Lijn zal op lange termijn een oplossing zijn voor de gehele regio om te komen tot een gelijk speelveld binnen de Europese markt op het gebied van baseload elektriciteitsprijzen. De Verenigde Staten en China bereikten een akkoord over het verminderen van de CO 2 -uitstoot. Samen zijn deze grootmachten verantwoordelijk voor meer dan een derde van de wereldwijde emissies. China zal zijn emissies uiterlijk in 2030 limiteren. De VS geeft aan emissies met 26 tot 28 procent terug te dringen tegen Minister Kamp neemt pas in december een besluit over toekomstige gaswinning in Groningen. De minister van Economische Zaken schrijft dat in een brief aan de Tweede Kamer. Kamp neemt het besluit later omdat hij een analyse van de Nederlandse Aardolie Maatschappij en een advies van toezichthouder Staatstoezicht op de Mijnen afwacht na een aardbeving bij Ten Boer. Emerald Kalama Chemicals ontving de Responsible Care Prijs 2014 voor haar inzet voor de stoomleiding, die vorig jaar is aangelegd bij Rozenburg. Dankzij het partnerschap van Emerald met afval- en energiebedrijf AVR en netbeheerder Stedin werd het mogelijk om een twee kilometer lange stoomleiding aan te leggen die duurzame stoom van AVR naar Emerald brengt. De Nederlandse Vereniging Omwonenden Windturbines (NLVOW) waarschuwt de Tweede Kamer voor kapitaalvernietiging in de windsector. Zij verwacht namelijk dat zo n 172 windturbines zullen worden vervangen vóór het einde van hun levensduur. Met de vervanging kunnen de turbines weer aanspraak maken op groene stroomsubsidie, maar daarmee slaat de Kamer de plank mis. Al het nieuws in uw mailbox? Meld u aan voor onze nieuwsbrief op utilities.nl! UTILITIES 7

8 Trending news op Zonnebloem IBM oogst elektriciteit en warmte Dinsdag 30 september Computergigant IBM toonde afgelopen week het prototype van zijn zonne-energiecentrale: geïnspireerd op en gemodelleerd naar de zonnebloem. De bloem is bedekt met 36 spiegels die gemaakt zijn van 0,2 millimeter dik gerecycled plastic folie met een zilveren coating. De zonnebloemen kunnen tachtig procent van de zonnestraling omzetten in warmte en elektriciteit. Ecorus wil zonnepark in Den Helder Vrijdag 3 oktober Het Belgische energiebedrijf Ecorus heeft plannen om een zonnepark in Den Helder te bouwen. Het zonnepark krijg een geïnstalleerd vermogen van vijf megawatt; dit is genoeg voor de energievoorziening van drieduizend huishoudens. Er is voor Den Helder gekozen, omdat de stad volgens het KNMI de meeste zonuren per dag heeft in Nederland. 3 TenneT-afdeling Offshore Nederland ontwikkelt net op zee Dinsdag 14 oktober TenneT heeft met Offshore Nederland een nieuwe afdeling opgericht speciaal voor de ontwikkeling van een net op zee. Het richtinggevend besluit van Minister Kamp van Economische Zaken in juni dit jaar om TenneT bij wet aan te wijzen als enige netbeheerder op zee maakte de weg definitief vrij voor het opbouwen van een gespecialiseerde afdeling. Omdat in Nederland de windparken veel dichter bij de kust komen te liggen dan in Duitsland kan hier worden gekozen voor wisselstroom (AC) verbindingen. Dat heeft het voordeel dat het goedkoper is en dat de offshore (sub)stations veel kleiner van omvang zullen zijn. Energienieuws Samenwerking Natuur & Milieu en TenneT voor natuurvriendelijke stopcontacten op zee. 4 Groen licht voor Centrale Afvalwaterzuivering Botlek Vrijdag 7 november Het Rotterdamse haven- en industriegebied Botlek krijgt een centrale afvalwaterzuivering. Vertegenwoordigers van vier organisaties hebben tijdens het Watervisie Congres, hun handtekening gezet onder een Letter of Intent voor de bouw van de Centrale Afvalwaterzuivering Botlek. Huntsman, Emerald Kalama Chemical, Kemira en Evides Industriewater gaan hiervoor de komende jaren samenwerken. Het project omvat een persriool ter inzameling van het bedrijfsafvalwater in het Botlekgebied en de bouw van een aërobe afvalwaterzuivering. Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news. 8 UTILITIES

9 5 Groei zonne-energie geen gevaar energienet Donderdag 18 september In Nederland worden op steeds meer woningen of kantoren zonnepanelen geplaatst. Het vermogen aan zonne-energie is vorig jaar opnieuw gegroeid en verwacht wordt dat deze groei door zal zetten. Voorlopig is er nog geen gevaar voor het energienet. De huidige distributienetten kunnen tot 16 gigawatt zonnestroom verwerken, terwijl voor 2020 slechts een vermogen van 4 gigawatt wordt verwacht. 6 AkzoNobel wil CO 2 grondstof als Woensdag 17 september AkzoNobel en cleantechbedrijf Photanol slaan de handen ineen om een proces te ontwikkelen waarbij zonne-energie wordt benut om chemicaliën te maken. Grondstof: CO 2. De samenwerking draait om Photanols bestaande eigen technologie waarbij licht wordt gebruikt om CO 2 uit de lucht rechtstreeks om te zetten in vooraf bepaalde grondstoffen zoals azijnzuur en butanol. DSM Nederland Van lineair naar circulair: maak meer van gewasresten, gebruik CO 2 als grondstof, haal meer uit de zon. 7 Komst Friese bioplasticfabriek steeds realistischer Vrijdag 12 september KNN Bioplastic uit Groningen wil een bioplasticfabriek bouwen op het terrein van afvalverwerkingsbedrijf Omrin bij het Friese Oudehaske. Het bedrijf heeft al een flink deel van de investering van 12 miljoen euro bij elkaar gekregen, maar is nog op zoek naar een investeerder. In de fabriek wordt uit organisch afval het volledig afbreekbare biopolymeer PHA, PolyHydroxyAlkanoaat. Vanwege de afbreekbaarheid van PHA draagt dit bij aan een oplossing van de zogenoemde plastic soep in de oceanen. Kees van Wuyckhuyse Hoe ziet #biobased Nederland er momenteel uit. Alle initiatieven op een rij. keesvanwuyckhuyse.tumblr.com/ image/ Air Products bouwt negentien waterstof tankstations in Californië Vrijdag 24 oktober Air Products heeft een overeenkomst getekend met FirstElement Fuel voor de levering van tankzuilen en technologie voor negentien waterstof tankstations, die in 2015 in Californië gebouwd worden. De bouw van de tankstations is onderdeel van het waterstof programma van de California Energy Commission (CEC). Met de uitbreiding van het netwerk van de tankstations anticipeert Californië op de introductie van waterstofauto s door een aantal automobielfabrikanten in Eerste windmolen op IKEA Zwolle geplaatst Woensdag 22 oktober In Zwolle is een nieuwe vestiging van meubelgigant IKEA in aanbouw. Op het dak worden in totaal negen windmolens gezet. Op 14 oktober is de eerste windmolen geplaatst. Naast de negen windmolens komen er ook zo n zonnepanelen op het dak, die in totaal een oppervlak bestrijken van m 2 (het hele dakoppervlak is m 2 ). 10 IPCC: In 2100 moeten fossiele brandstoffen uitgebannen zijn Maandag 3 november In het vijfde rapport van de Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) laten de onderzoekers er geen gras over groeien: de mens is verantwoordelijk voor de klimaatverandering waar we nu mee te maken hebben en het gebruik van fossiele brandstoffen is de grootste boosdoener. IPCC wil dat het gebruik van fossiele brandstoffen in 2100 totaal is uitgebannen. Dit zou noodzakelijk zijn om verder opwarming van de aarde te voorkomen. DrzmBedrijfsleven.nl Het is nog niet te laat, maar nu actie nodig tegen klimaatverandering, uitbannen fossiel in UTILITIES 9

10 ENERGIE Veel industriële bedrijven houden nog lagedrukstoom over in hun processen. Doorgaans condenseert men die stoom om het water vervolgens terug in de ketel te leiden. Met mechanische damprecompressie kan die lagedrukstoom weer naar een hogere druk worden gebracht en dat levert zowel milieuwinst als geld op. Auteur: Egbert Klop, managing partner DWA Mechanische damprecompressie waardeert lagedrukstoom op De (petro)chemie, de papiersector, de farmacie en de staalsector passen nog veel stoom toe in hun processen. Zeker bij de grote (petro) chemische bedrijven en in de foodsector is stoom één van de belangrijkste energiedragers. Stoom kan op allerlei drukniveaus worden opgewekt en gebruikt waarbij geldt dat hoe hoger de temperatuur en daarmee de druk is, hoe hoger de toegevoegde waarde. Bedrijven gebruiken de stoom bijvoorbeeld in tegendrukturbines om grote compressoren aan te drijven of direct voor verwarming van processen. Lagedrukstoom, bijvoorbeeld onder de vijf bar, heeft vaak minder of geen waarde omdat dit vanwege de lage temperatuur en druk moeilijker is te gebruiken. Doorgaans condenseert men het stoom om het consensaat vervolgens opnieuw te gebruiken als ketelvoedingwater. In extreme situaties wordt reststoom zelfs afgeblazen. In het geval van hergebruik van het condensaat heeft reststoom slechts een fractie van de oorspronkelijke waarde (circa tien procent). Als reststoom moet worden weggekoeld zonder hergebruik van condensaat heeft het zelfs een negatieve waarde. Veel industriële bedrijven kampen met dit probleem. De vraag is hoe waarde kan worden toegevoegd aan laagwaardige reststoom. Dat kan met name door gebruik te maken van stoomrecompressie, ofwel mechanische damprecompressie (Mechanical Vapour Recompression, MDR). MDR is een beproefde techniek die onder andere veel wordt toegepast in de foodsector om stoom op te waarderen en te hergebruiken. De techniek zorgt er voor dat reststoom wordt opgewaardeerd tot stoom met een bruikbare temperatuur en druk. MDR is daarmee een energetisch en economisch aantrekkelijke maatregel die energieverspilling voorkomt, de energie-efficiency laat stijgen en die stoombalans op een flexibele wijze herstelt. Ook geeft het een steun in de rug aan warmtekrachtopwekking. MDR kan worden toegepast voor recompressie van allerlei dampen zoals tolueen, propaan en butaan en uiteraard ook voor waterdamp (stoom). Door de compressiestap stijgt de druk en daarmee ook de temperatuur en de bijbehorende verzadigingstemperatuur van de damp. Dit vraagt een fractie additioneel vermogen (compressorenergie) in relatie tot de hoeveelheid latente warmte die aanwezig is in de gerecyclede damp. Het systeem fungeert als een warmtetransformator die de kwaliteit van de warmte, ofwel het temperatuurniveau, opwaardeert. Men plaatst een compressor of rootsblower in de dampstroom die van verzadigde stoom oververhitte stoom maakt met een hogere druk. Energetische prestaties De Coëfficiënt of Performance (COP) is een eenvoudige en goed hanteerbare indicator van de energieefficiency van koelmachines, warmtepompen en dus ook van MDR. De COP geeft de verhouding weer tussen de toegevoerde compressieenergie en de netto teruggewonnen warmte. Energetisch en economisch aantrekkelijke toepassingen hebben een COP van circa 3,5 of hoger. Praktijktoepassingen van MDR laten zien dat COP s van 10 en zelfs meer haalbaar zijn. Bepalend voor de COP zijn met name de drukverhouding van de compressiestap en het rendement van de compressie. 10 UTILITIES Abonnees lezen meer op

11 MDR biedt zowel technisch als economisch voordelen in combinatie met een laag technisch en financieel risicoprofiel Een goed energetisch rendement kan worden bereikt door een lage absolute drukverhouding, waarbij een maximum van 1:6 als richtlijn kan worden aangehouden. Maar ook door een minimale schaalgrootte. Als richtlijn hiervoor kan een ondergrens van één ton stoom per uur worden aangehouden. Waarom MDR? MDR biedt zowel energetisch als economisch voordelen in combinatie met een laag technisch en financieel risicoprofiel. De technologie is met name aantrekkelijk voor bedrijven met een overschot aan lagedrukstoom. MDR is bewezen technologie met terugverdientijden tussen de één en drie jaar, voorkomt energieverspilling en verbetert de energie-efficiency zodat het energiegebruik daalt. De capaciteit van MDR gaat van één tot tientallen tonnen stoom per uur per installatie, en maximaal circa dertig bar. Maar wie meer capaciteit of flexibiliteit wil, kan meerdere eenheden parallel plaatsen. Bijkomend voordeel is dat actieve sturing mogelijk is van de warmtekrachtverhouding van wamrtekrachtcentrale, waardoor het economisch rendement toeneemt. Bovendien kunnen bedrijven hiermee flexibel inspelen op variërende elektraprijzen. Economie De inrichting van een MDR-systeem is altijd maatwerk. De rentabiliteit van investering is MDR is onder meer afhankelijk van de schaalgrootte, de stoom ofwel gasprijs, de drukverhouding, de waarde van het reststoom en de elektriciteitprijs. Uit eerder doorgerekende business cases blijkt dat MDR economisch gezien erg robuust is voor stoomhergebruik. Bij een verhouding tussen een elektriciteits- en gasprijs van 3:1 in combinatie met een goede COP, is MDR nog erg rendabel. Voor industriële toepassingen betekent dit dat MDR ongevoelig is voor de elektriciteitsprijs en dat de aardgasprijs bepalend is voor het toepassen van MDR. Met MDR krijgt de industrie een stuurmechanisme om stoom op verschillende manieren op te wekken: de klassieke weg via ketels en/of warmtekracht, of daarnaast stroomstoom met MDR. Energiebalans Naarmate de industrie meer MDR toepast, profiteert ook de energie sector, de netbeheerders en de warmtekrachtsector daarvan. De energiesector heeft belang bij een voorspelbare en acceptabele prijs voor de geproduceerde elektriciteit. Door de discontinuïteit van het wind aanbod is er in toenemende mate sprake van onbalans tussen productie en vraag. Aangezien UTILITIES 11

12 de windsector als onderdeel van het Energieakkoord sterk gaat groeien, wordt verwacht dat de negatieve druk op de elektraprijs verder zal toenemen. Als gevolg van de verknoping van elektriciteitsnetten blijven de gevolgen daarvan niet beperkt tot landsgrenzen. Door het toepassen van MDR is een stuurbaar gereedschap beschikbaar waardoor de elektriciteitsvraag toeneemt. Dit heeft een gunstig effect op de elektricteitsprijs, en legt zodoende een bodem in het prijsprofiel. De netbeheerder moet voldoende transportcapaciteit beschikbaar hebben voor alle energie en handhaaft de energiebalans. Een groeiend aandeel duurzame elektriciteit, een dalend aandeel van gasgestookte warmtekrachtcentrales en een toenemend aandeel van kolengestookte elektriciteitsopwekking maakt dat de benuttinggraad van het transportnet lager wordt, en dat de beschikbaarheid van regel- en reservevermogen minder wordt. Terwijl aan de duurzame zijde het vermogen toeneemt. MDR kan hierin de rol vervullen van stuurbaar opnamevermogen van elektriciteit. Hiermee kan de net beheerder energiestromen beïnvloeden en daarmee geografisch en tijdsafhankelijke vraag en aanbod met elkaar matchen. Door de hoge gasprijzen en de dalende elektraprijzen, staat de warmtekrachtsector de laatste jaren sterk onder druk. Een van de gevolgen is dat warmtekrachtinstallaties Praktijkvoorbeeld Dat MDR potentie heeft, laten bijgaande voorbeelden zien. In het eerste voorbeeld wordt stoom opgewaardeerd door gebruik te maken van de energie die nog aanwezig is in midden- of hogedrukcondensaat. Door de druk af te laten, flasht een gedeelte van het condensaat en wordt dit stoom. In het voorbeeld wordt condensaat van acht bar geflasht bij een druk van 2,5 bar en daarna verhoogt MDR de druk naar zes bar. Stoomwinning uit condensaat MP-condensaat flashen naar LP-stoom LP-stoom comprimeren tot bruikbaar niveau Condensaat flow (8 bar) 50 t/h Flash druk 2,5 bara Flow flash stoom 3,2 t/h Compressorenergie 257 kwe COP 10,3 - Draaiuren Uur/jaar Referentie energiekosten 486 k /jaar Energiekosten MDR 103 k /jaar Besparing 383 k /jaar Investering 800 k Terugverdientijd 2,1 Jaar Opwaarderen van Stoom In de volgende twee voorbeelden heeft de stoom geen nuttige toepassing en dus geen economische waarde. De stoom wordt momenteel gecondenseerd en hiervoor is zelfs koelenergie in de vorm van elektriciteit voor de fans van de condensor nodig. Dit is in de berekening niet meegenomen. Voor beide situaties wordt de stoom gecomprimeerd naar het laagste stoomniveau waar wel vraag naar is. Hiervoor is een tweetrapscompressie nodig, vanwege de relatief hoge compressieverhouding. Tussen de compressiestappen in wordt water geïnjecteerd om de temperatuur te reduceren en zo te zorgen voor een hoger rendement. Opwaarderen lagedruk stoom: draaiuren LP-stoom (3,5 baro) comprimeren naar 12 baro Stoomflow 50 Ton/h Ingaande stoomdruk 4,5 bara Uitgaande stoomdruk 13 bara Compressorenergie 4,4 MWe COP 9,8 Draaiuren Uur/jaar Referentie energiekosten k /jaar Energiekosten MDR k /jaar Besparing k /jaar Investering k Terugverdientijd 1,0 Jaar Opwaarderen lagedruk stoom: draaiuren LP-stoom (1,5 baro) comprimeren naar 9 baro Stoomflow 10 Ton/h Ingaande stoomdruk 2,5 bara Uitgaande stoomdruk 10 bara Compressorenergie 1,1 MWe COP 7,9 Draaiuren Uur/jaar Referentie energiekosten k /jaar Energiekosten MDR 330 k /jaar Besparing 810 k /jaar Investering k Terugverdientijd 2,6 Jaar 12 UTILITIES

13 worden stilgezet of teruggeregeld. Voor procesgekoppelde warmtekrachtinstallaties is vaak sprake van een must run conditie: de energievraag vanuit de productieprocessen staat het stoppen van de warmtekrachtinstallatie niet toe. Hierdoor heeft de exploitant van de warmtekrachtinstallatie beperkte mogelijkheden voor economische optimalisatie en heeft voor een verlies draaiende installatie weinig speelruimte om het verlies te beperken. Net als de duurzame energiesector heeft de warmtekrachtsector belang bij een hogere elektriciteitsprijs. Door het toepassen van MDR treedt een stuurbare verschuiving op van warmtevraag naar elektriciteitsvraag, met een stijging van de elektriciteitsprijs. Dit is gunstig voor de exploitatie van de warmtekracht-installatie en levert effectief een besparing op van het fossiele energiegebruik. ECN schat het perspectief van MDR in combinatie met warmtepompen in op megawatt elektrisch, wat correspondeert met een thermisch vermogen van circa twintig gigawatt. MDR en het Smart Delta Resources project In het kader van het Smart Delta Resources project hebben Zeeuwind, DOW Benelux en Delta Netwerkbedrijf (DNWB) de handen ineen geslagen. Eén van de resultaten van dit project is het initiatief om een pilot MDR-installatie voor Dow uit te werken als onderdeel van een breder project onder de titel Power to Products. Dow heeft in Terneuzen namelijk substantiële overschotten lage druk stoom. Kees Biesheuvel, Technology Innovation Manager bij Dow: Binnen de chemische industrie wordt op grote schaal stoom als energiedrager toegepast voor aandrijving en verwarmingsdoeleinden. Dow in Terneuzen is daarop geen uitzondering en we zien daarom kansen voor deze techniek. Door in het ontwerp al rekening te houden met onderhoudbaarheid, bedrijfszekerheid en flexibiliteit, kan een betrouwbare en bedrijfszekere toepassing worden bereikt. Daarnaast kan MDR vooral een oplossing bieden bij capaciteitsuitbreiding in combinatie met beperkte beschikbaarheid van utilities. Workshop MDR Op donderdagmiddag 11 december geeft DWA een workshop over MDR. Hierin wordt informatie verstrekt over de ontwikkelingen, kansen, economische en energetische voordelen en knelpunten. Meer informatie: UTILITIES 13

14 HET WATERVISIEPLATFORM KOPPELT DE KETENS De waterwereld is versnipperd, veel te versnipperd naar onze zin. Om de schakels in de keten te laten samenwerken, zullen ze elkaar minstens moeten kennen. Het Watervisieplatform biedt die gelegenheid via hét jaarcongres waar de laatste stand van zaken rondom industriewater wordt gegeven. En waar de watergrootverbruikers, -leveranciers en experts van zowel het bedrijfsleven als overheden elkaar ontmoeten. Maar het platform is veel groter. U kunt dagelijks op de site het laatste nieuws volgen uit de wereld van industriewater. En voor de echte verdieping kunt u terecht bij het vakblad Utilities, dat ook nog een relatie legt met energie. En of dat niet genoeg is, discussiëren we vier maal per jaar met een expertpanel over de laatste trends in proceswater en industrieel afvalwater. PARTNERS WATERVISIE PLATFORM Scan de foto en bekijk het filmpje 1) Installeer op uw smartphone of tablet de app ilinqs 2) Start de app op uw smartphone of tablet 3) Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst 4) Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet LEDEN WATERVISIE PLATFORM Niels Groot Waterspecialist Dow Benelux Martijn Kruisweg Eco Efficiency & sustainable growth AkzoNobel Johan Raap Lector biobased Economy, Avans Hogeschool Henri Spanjers Prof. Industrieel watermanagement TU Delft Georg Stockinger Shell Global Solutionsccc Roy Tummers Directeur Water VEMW Meer informatie Congresinformatie: Marjolein Veeninga marjolein@industrielinqs.nl Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester anouk@industrielinqs.nl

15 GAS UTILITIES 15

16 Gas Het handelsplatform van Powerhouse biedt bedrijven de kans om zelf te handelen op de energiebeurzen. Met een toenemende flexibilisering van de energieopwekking wordt het steeds interessanter om een deel van de nodige energie flexibel in te kopen. Bedrijven die hier goed op kunnen inspelen, kunnen daarmee ook geld verdienen, zegt Sukhjinder Singh. Decentrale energie vraagt om flexibele handel Spreek met een glastuinbouwer en je weet alles over gas en elektriciteit, zegt Sukhjinder Singh van Powerhouse. De gemiddelde glastuinbouwer is een echte ondernemer die overal kansen ziet, risico neemt en ook investeringen durft te doen. Met die attitude begon de branche zo n tien jaar geleden met investeringen in warmtekrachtkoppeling. Een kas moet toch verwarmd worden, heeft behoefte aan kooldioxide, die de plantengroei bevordert, en bovendien een elektriciteitsbehoefte voor de geautomatiseerde kweekprocessen en assimilatieverlichting. Daar kwam als voordeel bij de liberalisering van de markt en dat de sparkspread, het verschil tussen de kosten voor gas en de opbrengsten van stroomlevering, erg gunstig was. Tel daarbij de gunstige subsidieregelingen op en het zal niemand verbazen dat de kwekers massaal een wkk-installatie kochten. Warmtekracht De geschiedenis van Powerhouse loopt grotendeels parallel aan de wkk-ontwikkelingen in de glastuinbouw. Singh: Het familiebedrijf Pon is de Nederlandse vertegenwoordiger van Caterpillar die onder andere warmtekrachtinstallaties levert. De tuinders die zo n wkk hadden gekocht, zagen de potentie van de geliberaliseerde energiemarkt en zochten een onafhankelijk platform waar ze hun elektrische capaciteit konden in- en verkopen. Het is voor hen tenslotte een kleine moeite om de installatie zo nu en dan wat harder, langer of niet te laten werken als de stroomprijs gunstig was. Inmiddels is het Powerhouse Energy Platform uitgegroeid tot een volwaardig e-platform dat volgens Singh als enige partij in Nederland volledig gedigitaliseerd is. Het hele proces, van frontoffice tot backoffice, van inkoop tot facturatie verloopt volledig automatisch zodat onze klanten altijd near realtime informatie tot hun beschikking hebben over hun ingekochte stroom of gas, maar ook inzicht hebben in hun rekening en de meterstanden. Maar het platform biedt veel meer. Het geeft tevens inzicht in de ontwikkelingen op de gas- en energiemarkt, zowel op de korte als de lange termijn. Powerhouse zal nooit een advies geven aan zijn klanten om te kopen of te verkopen, maar kan ze wel helpen bij het nemen van een beslissing. De energiebeurs is niet geheel te voorspellen, maar er zijn volgens Singh wel een paar belangrijke parameters die grotendeels de koers bepalen. Het weer is vanzelfsprekend een belangrijke parameter. Als het kwik onder nul daalt, zie je de gasprijzen direct oplopen terwijl bij zomerse temperaturen de elektriciteitsprijzen kunnen stijgen als de airco s aangaan. 16 UTILITIES Abonnees lezen meer op

17 En als het waait en de zon schijnt, heeft dat een positief gevolg voor de wind- en zonne-energie. Maar ook marktontwikkelingen helpen de koers bepalen. Wat zijn de voorspellingen over de industriële productie voor de komende tijd? Hoeveel voorraad is er beschikbaar? De schaliegasrevolutie in de Verenigde Staten, de Atom Ausstieg in Duitsland en de aardbeving in Japan met de gevolgen daarvan voor de kerncentrales; ze hebben allemaal invloed op de prijzen. Zelfs op politiek niveau kan een uitspraak van Poetin direct of indirect gevolgen hebben voor het sentiment op de markt. Het is aan ons de taak om die ontwikkelingen te duiden en de gevolgen ervan zoveel mogelijk mee te nemen in de vooruitzichten. Navigeren In 2008 kreeg RWE interesse in het bedrijf, met name door de nauwe band die Powerhouse onderhoudt met zijn klanten. We hebben klanten die bij wijze van spreken dagelijks aan de telefoon hangen Met goed portfoliomanagement kan de energierekening tot zo n veertig procent omlaag om nog eens met onze adviseurs te overleggen over hun portfolio, maar ook klanten die eigenlijk niet zoveel tijd willen spenderen aan hun energieinkoop. Bedrijven vinden het in ieder geval prettig dat ze zelf de regie kunnen voeren over hun energie in- en verkoop. Bovendien is de prijsstelling eerlijk en transparant. Ook RWE ziet in dat met de ontwikkelingen op de energiemarkt zo n flexibel, volledig geautomatiseerd platform een grote meerwaarde heeft in de huidige en toekomstige markt. Want voor de goed orde: De glastuinbouw sector gaat zware tijden tegemoet, net als dat voor de industrie geldt. De sparkspread is beneden peil en het is tegenwoordig goedkoper om elektriciteit in te kopen dan het op te wekken via een wkk-installatie. Het feit dat we in Nederland momenteel met een overcapaciteit zitten aan opwekvermogen gecombineerd met de zo nu en dan bizarre situatie dat er heel veel elektriciteit van Duitse of Deense windparken op het net komt, maakt stroom te goedkoop om daar nog veel geld aan te verdienen. De nadruk bij de meeste van onze klanten ligt dan met name ook op de inkoop van gas en stroom. Dat kan overigens zeer lucratief zijn. Hoewel we hier UTILITIES 17

18 RVS en stalen tanks - Autoclaven - Kolommen - RVS tanks - Reactors - Opslagtanks - Silo s - Buffervaten - Filtertanks - Druktanks - Warmtewisselaars AJK Hydrolift, Industrie Kanaal-Noord 1173, B-3960 Bree Tel info@ajkhydrolift.eu Web: TRADE FAIR NETWORKING CONGRESS PANELS EUROPE S LEADING ENERGY TRADE FAIR E-WORLD ENERGY & WATER ESSEN, GERMANY Advertentie-index UTILITIES Abonnees...34 AJK BetaPublishers...4 Eco ketelservices...12 Esders...12 E-world...18 Kiwa Nederland...18 Market review...36 MODELEC Data-Industrie...40 Nederlandse Gasunie....2 PennWell Corporation...39 Watervisie Platform...14 GasTerra...22

19 natuurlijk ook geen garanties bieden, kan met goed portfoliomanagement de energierekening tot zo n veertig procent omlaag. Gezien het gebruik van sommigen van onze klanten, zijn dat grote bedragen. Niet iedereen heeft overigens de kennis of de tijd om op die manier bezig te zijn met energie. Wie voor zekerheid gaat kan kiezen voor een vast gas of elektriciteitproduct. Of wat we ook vaak zien is dat partijen voor een deel van de productie geen risico willen lopen, maar bijvoorbeeld per seizoen of op bepaalde uren meer ruimte heeft voor flexibiliteit. Die partijen kiezen meestal voor een tussenproduct. Als wij denken dat een partij gebaat is bij een beter op zijn gebruikersprofiel afgestemd product, zullen we ze natuurlijk adviseren daarvoor te kiezen. Maar uiteindelijk blijft dat hun eigen keuze. Powerhouse is sinds kort mede sponsor van het Vestas team dat meedoet aan de Volvo Ocean Race en Singh ziet grote parallellen tussen de energiemarkt en de zeilrace. De schepen die aan zo n race meedoen hebben allemaal te maken met de zelfde golfstromen en dezelfde wind, dus is het aan het team om de juiste koers uit te zetten en aan de schipper om zo optimaal mogelijk te navigeren. Daarbij geldt dat hoe meer informatie hij tot hij tot zijn beschikking heeft, hoe betere beslissingen hij kan nemen. Hetzelfde geldt voor de energiemarkt. Als je achter de rest aan blijft varen, weet je zeker dat je nooit de beste prijzen krijgt. Partijen die voor een vaste prijs kiezen, komen dus wel bij de eindstreep, maar als je echt wilt winnen, zul je meer aan het roer moeten staan. Natuurlijk zit daar ook een dosis geluk bij, maar kennis en inzicht maken echt het verschil. Dieper koelen Powerhouse heeft zijn horizon inmiddels verbreed. Natuurlijk hebben we nog veel klanten in de glastuinbouw, maar ook de middelgrote tot grote verbruikers uit andere branches hebben inmiddels ons platform gevonden. De echt grote verbruikers opereren vaak direct op Endex of TTF, maar er zijn genoeg grootverbruikers die geen tijd en geld hebben om een apart team op te richten voor de in- en verkoop van energie. Wij kunnen ze dezelfde Het kan in sommige gevallen heel lucratief zijn om ook stroom te produceren om het net in balans te houden faciliteiten bieden, zonder dat ze hun eigen systeem hoeven in te richten. En als het even kan kunnen we ze adviseren over nieuwe inkoopstrategieën die wellicht geld kunnen opleveren. Neem bijvoorbeeld koelvrieshuizen, waar we niet geheel toevallig veel klanten van hebben. Dit zijn pakhuizen waar doorgaans bederfelijke waren worden opgeslagen zoals voedingsmiddelen. Zo n koelvrieshuis is in feite een grote batterij. De temperaturen binnen mogen fluctueren tussen de min twintig en de min 35 graden Celsius en daar kun je mee spelen. Als de energieprijzen laag zijn, kun je extra diep koelen om die buffer te gebruiken zodra de prijzen oplopen. Net als een kweker vijf minuten voor tijd een seintje krijgt dat hij zijn WKK aan moet zetten, kunnen we ook een koelvrieshuis pushberichten sturen om zijn koeling wat dieper te zetten. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor datacentra of ziekenhuizen. Ook dit zijn doorgaans grote energieverbruikers die bovendien beschikken over noodcapaciteit. Een beetje ziekenhuis beschikt over een eigen warmtekrachtinstallatie of een noodaggregaat en voor een datacentrum geldt hetzelfde. Nu gebruiken ze die opwekcapaciteit vaak alleen maar voor eigen gebruik of voor noodgevallen. Maar het kan in sommige gevallen heel lucratief zijn om ook stroom te produceren om het net in balans te houden. De situatie die Singh schetst kan wel eens een belangrijke stap zijn in de verduurzaming van de Nederlandse en Europese energievoorziening. Er zit al veel flexibiliteit in het net en door slim om te gaan met decentrale opwekcapaciteit, vraagsturing en wellicht de wkk van de kweker kan het net snel in evenwicht worden gebracht. Dat bleek bijvoorbeeld toen twee jaar geleden brand ontstond in de centrale van Elektrabel in Nijmegen. Het plotselinge tekort aan vermogen werd direct doorvertaald naar de onbalansprijs en de markt reageerde snel genoeg om een black out te voorkomen. Als er meer wordt geïnvesteerd in wind- en zonne-energie zullen er op den duur meer van dit soort fluctuaties optreden en heb je een systeem nodig dat daar snel op kan reageren. Bedrijven die hier goed op kunnen inspelen, kunnen daarmee ook geld verdienen. Het is vorig jaar al meerdere keren voorgekomen dat elektriciteit tegen negatieve prijzen werd aangeboden toen het s nachts hard waaide in Duitsland en Denemarken. Bedrijven die hun productie kunnen aanpassen op het aanbod van energie of die buffe rcapaciteit hebben, zoals de eerder genoemde koelvrieshuizen Het is vorig jaar al meerdere keren voorgekomen dat elektriciteit tegen negatieve prijzen werd aangeboden kunnen hiervan profiteren. We zullen niet zover gaan dat we op zonnepaneelniveau in- en verkopen in de markt, maar we zien het wel als onze missie om optimale flexibiliteit te leveren aan de midden- en grootverbruikers. Dat doen we door klanten altijd en overal, ook via ons platform, de tablet of smart phone, toegang te geven tot een zeer rijke informatiebron waar ze hun eigen energiegebruik kunnen managen. UTILITIES 19

20 Gas Met een toenemend aandeel duurzame energie, neemt de behoefte aan opslag en flexibel vermogen ook toe. Wout de Groot van Gasunie ziet in die transitie een grote rol weggelegd voor gas en dan het liefst de duurzaam opgewekte variant zoals power to gas. De rol van gas en gasinfrastructuur draait in de toekomst steeds meer om de bijdrage in de capaciteit van de energievoorziening, en uiteindelijk steeds minder om het volume. Tekst: David van Baarle Gas op de energietransitie Het langetermijndoel is duidelijk: in de toekomst wil de samenleving over een duurzame energievoorziening beschikken en moet het gebruik van fossiele brandstoffen zo goed als geheel zijn teruggebracht naar nul. Een van de uitdagingen waarvoor we ons gesteld zien als het duurzame aandeel in de mix verder toeneemt is de stabiliteit van de energievoorziening. Als het niet waait en de zon niet schijnt, produceren windturbines en zonnecellen nagenoeg niets. Met behulp van welk systeem zorgen we dan voor aanvulling? En hoe zorgen we ervoor dat alle energie die uit de beschikbare zon- en winduren geproduceerd kan worden ook daadwerkelijk benut wordt? En als we eenmaal het overgrote deel van onze energiebehoefte duurzaam opwekken met de duizend uur zon en de drieduizen uur wind we in Nederland per jaar hebben, hoe zorgen we er dan voor dat we daar het hele jaar door uur energie op afroep tot onze beschikking hebben? Daar hebben we krachtige buffer- en opslagmechanismen voor nodig, en slimme energiecombinaties. Dat is een inspirerende uitdaging waar we nu al aan willen werken, zegt Wout de Groot, manager van het recent opgerichte bedrijfsonderdeel Gasunie New Energy. Opslag De energiemarkt zal straks steeds meer behoefte hebben aan mogelijkheden om energie tijdens productiepieken op te slaan om deze vervolgens te gebruiken als de vraag de productie overschrijdt. De tijd die we hebben om uit te zoeken met welke systemen en combinaties dat het beste kan moeten we goed benutten, want het aandeel hernieuwbare energie in de mix neemt jaar op jaar toe, ook in Nederland, ook al is het aandeel nu nog beperkt. Wij willen bijdragen aan goede oplossingen voor straks, aldus De Groot. Een van de richtingen die Gasunie New Energy nu samen met anderen verkent is power-to-gas. Power-to-gas is een manier om (duurzaam opgewekte) stroom om te zetten in gas en in die vorm te transporteren of te bewaren. De stroom splitst water in zijn basiselementen waterstof en zuurstof. Waterstof is zeer reactief en kan in een brandstofcel worden gebruikt om elektriciteit te produceren, of rechtstreeks een industriële bestemming krijgen. Maar waterstof kan ook weer gebonden worden aan kooldioxide, waardoor uiteindelijk een synthetische vorm van CH4 ofwel methaan ontstaat. Met behulp van power-to-gas zou het robuuste Nederlandse gasnet kunnen gaan fungeren als een batterij van ongekende omvang. Het gasnet heeft een enorme opslagcapaciteit. Alleen al in Nederland is de capaciteit een slordige gigawattuur, becijfert De Groot. Er zijn natuurlijk tal van andere technologieën voor energieopslag: in lithium-ion batterijen bijvoorbeeld of in vloeibare opslagmedia zoals redox flow-batterijen. Of wat te denken van het valmeer van het Plan Lievense, waarbij de energie wordt opgeslagen door water van bijvoorbeeld het Markermeer omhoog te pompen. Als de energievraag hoog was, kon het water weer via een turbine worden geloosd. Ieder opslagmedium heeft zijn voordelen, maar tot nog toe ook veel beperkingen. Lithium-ion bat- 20 UTILITIES

Gas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0)

Gas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0) Gas op Maat De maatschappij is op weg naar een CO 2 -neutraal energiesysteem. De gassector wil graag bijdragen aan het behalen van deze doelstelling. In de transitieperiode is de rol van aardgas maatwerk:

Nadere informatie

Duurzame energie in balans

Duurzame energie in balans Duurzame energie in balans Duurzame energie produceren en leveren binnen Colruyt Group I. Globale energievraag staat onder druk II. Bewuste keuze van Colruyt Group III. Wat doet WE- Power? I. Globale energievraag

Nadere informatie

Grootschalige energie-opslag

Grootschalige energie-opslag Er komt steeds meer duurzame energie uit wind Dit stelt extra eisen aan flexibiliteit van het systeem Grootschalige opslag is één van de opties om in die flexibiliteit te voorzien Uitgebreid onderzoek

Nadere informatie

Grootschalige energie-opslag

Grootschalige energie-opslag Er komt steeds meer duurzame energie uit wind Dit stelt extra eisen aan flexibiliteit van het systeem Grootschalige opslag is één van de opties om in die flexibiliteit te voorzien TenneT participeert in

Nadere informatie

Smart Grid. Verdiepende opdracht

Smart Grid. Verdiepende opdracht 2015 Smart Grid Verdiepende opdracht Inleiding; In dit onderdeel leer je meer over het onderwerp Smart Grid. Pagina 1 Inhoud 1. Smart Grid... 3 1.1 Doel... 3 1.2 Inhoud... 3 1.3 Verwerking... 8 Pagina

Nadere informatie

Workshop stoomrecompressie

Workshop stoomrecompressie Workshop stoomrecompressie Egbert Klop Industrial Energy Experts b.v. POWERS SUSTAINABILITY Industrial Energy Experts Start in 2015! Industrial Energy Experts Powers sustainability 100% dochteronderneming

Nadere informatie

Transitie naar een. CO -neutrale toekomst

Transitie naar een. CO -neutrale toekomst Transitie naar een CO -neutrale toekomst 2 CO 2 reductie van bron tot gebruiker Steeds méér duurzame energie, maar niet minder CO 2 -uitstoot KLIMAATVERDRAG VAN PARIJS In het verdrag van Parijs werd afgesproken

Nadere informatie

van aardgasbuffer naar energiehub

van aardgasbuffer naar energiehub Aardgasbuffer Zuidwending van aardgasbuffer naar energiehub Voor het eerst in Nederland wordt een installatie opgezet waarbij op een schaal van 1 Megawatt (MW) ervaring wordt opgedaan met de omzetting

Nadere informatie

NEW BUSINESS. Guy Konings

NEW BUSINESS. Guy Konings 2015 Guy Konings Stedin is verantwoordelijk voor transport van gas en elektriciteit in West Nederland Onze missie: Altijd energie voor onze klanten, vandaag en morgen. Simpel, betaalbaar en duurzaam KERNGETALLEN

Nadere informatie

Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz

Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz RAI PTM - bijeenkomst Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz 1 Stedin Netbeheer is verantwoordelijk voor het transport van gas en elektriciteit in West Nederland Onze missie: duurzame energie voor iedereen

Nadere informatie

Visie op Windenergie en solar Update 2014

Visie op Windenergie en solar Update 2014 Visie op Windenergie en solar Update 2014 De vooruitzichten voor hernieuwbare energie zijn gunstig Succes hangt sterk af van de beschikbaarheid van subsidies Naast kansen in Nederland kan de sector profiteren

Nadere informatie

PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST

PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST NOORD-NEDERLAND: PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST PROEFTUIN ENERGIE- TRANSITIE REGIONALE PARTNER IN DE EUROPESE ENERGIE UNIE Noord-Nederland is een grensoverschrijdende proeftuin

Nadere informatie

De toekomst van energie

De toekomst van energie De toekomst van energie Duurzame Energie door Redactie ElectricityMatters 15-08-2017 Dat ons wereldwijde energiesysteem niet duurzaam is, blijkt duidelijk uit onze steeds schaarsere hulpbronnen, de regelmatig

Nadere informatie

Presentatiegehoudenop 11 april2017 tijdensde bijpraatsessiemet de burenvan Aardgasbuffer Zuidwending

Presentatiegehoudenop 11 april2017 tijdensde bijpraatsessiemet de burenvan Aardgasbuffer Zuidwending Presentatiegehoudenop 11 april2017 tijdensde bijpraatsessiemet de burenvan Aardgasbuffer Zuidwending Zuidwending, 11 april 2017 1 Henk Abbing: directeur EnergyStock, een 100% Gasunie-dochteren eigenaar

Nadere informatie

Een duurzaam en energieneutraal eiland - hoe mooi is dat?

Een duurzaam en energieneutraal eiland - hoe mooi is dat? Een duurzaam en energieneutraal eiland - hoe mooi is dat? Hoe mooi zou het zijn als Ameland op een duurzame manier kan voorzien in zijn eigen behoefte aan elektriciteit, warmte en water? Stel je voor:

Nadere informatie

Tuinbouw wil efficiënt omgaan met energie

Tuinbouw wil efficiënt omgaan met energie Tuinbouw wil efficiënt omgaan met energie Handelsplatform, marktplaats voor energie in de tuinbouw De glastuinder van nu is een allround manager die van alle markten thuis moet zijn om zijn bedrijf economisch

Nadere informatie

Lijst Lammers. Papendrecht 21 januari 2013

Lijst Lammers. Papendrecht 21 januari 2013 Lijst Lammers Papendrecht 21 januari 2013 Aan de voorzitter van de gemeenteraad van de gemeente Papendrecht, de heer C.J.M. de Bruin Markt 22 3351 PB Papendrecht Betreft: gemeente Papendrecht aansluiten

Nadere informatie

Lijst Lammers. KORTE SAMENVATTING Papendrecht, 22januari 2013. Persbericht. Wordt Papendrecht de derde stadin Nederland met een zonatlas?

Lijst Lammers. KORTE SAMENVATTING Papendrecht, 22januari 2013. Persbericht. Wordt Papendrecht de derde stadin Nederland met een zonatlas? Lijst Lammers KORTE SAMENVATTING Papendrecht, 22januari 2013 Persbericht Wordt Papendrecht de derde stadin Nederland met een zonatlas? Fractie Lijst Lammers pleit voor de Zonatlas in Papendrecht en vraagt

Nadere informatie

Wat vraagt de energietransitie in Nederland?

Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Jan Ros Doel/ambitie klimaatbeleid: Vermindering broeikasgasemissies in 2050 met 80 tot 95% ten opzichte van 1990 Tussendoelen voor broeikasgasemissies Geen

Nadere informatie

De opkomst van all-electric woningen

De opkomst van all-electric woningen De opkomst van all-electric woningen Institute for Business Research Jan Peters Directeur Asset Management Enexis Inhoud Beeld van de toekomst Veranderend energieverbruik bij huishoudens Impact op toekomstige

Nadere informatie

Eneco Groep. Duurzame energie voor iedereen

Eneco Groep. Duurzame energie voor iedereen Eneco Groep Duurzame energie voor iedereen Duurzame koploper Eneco is het grootste energiebedrijf van Nederland in publieke handen. Onze missie is betaalbare duurzame energie mogelijk maken die altijd,

Nadere informatie

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen achtergrond Afscheid van fossiel kan Klimaatverandering is een wereldwijd probleem. Energie(on)zekerheid ook. Dat betekent dat een transitie naar een veel duurzamere economie noodzakelijk is. Het recept

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

Middels deze brochure bieden we inzicht in:

Middels deze brochure bieden we inzicht in: 2 Daarom energieopslag In het energieakkoord van 2013 is afgesproken dat Nederland in 2050 volledig draait op duurzame energie. Zon en wind worden daarmee de belangrijkste bronnen van elektriciteit. Een

Nadere informatie

Insights Energiebranche

Insights Energiebranche Insights Energiebranche Naar aanleiding van de nucleaire ramp in Fukushima heeft de Duitse politiek besloten vaart te zetten achter het afbouwen van kernenergie. Een transitie naar duurzame energie is

Nadere informatie

Inleiding in de wereld van energieopslag

Inleiding in de wereld van energieopslag FME-CWM themamiddag energieopslag Jasper Groenewegen Duurzame lokale opwekking verschuift de balans 2 Duitse elektriciteitsprijs volgt nu al de PV productie 3 met extremen tot gevolg! 4 Kortom, we live

Nadere informatie

Gas als zonnebrandstof. Verkenning rol gas als energiedrager voor hernieuwbare energie na 2030

Gas als zonnebrandstof. Verkenning rol gas als energiedrager voor hernieuwbare energie na 2030 Gas als zonnebrandstof Verkenning rol gas als energiedrager voor hernieuwbare energie na 2030 1 Inhoudsopgave 1 2 3 4 5 Introductie Meer hernieuwbare energie Extra hernieuwbare energie in Nederland? Verkennen

Nadere informatie

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)?

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)? Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de

Nadere informatie

Groen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op?

Groen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op? Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Groen gas Welke keuzes en wat levert het op? Huidig beleid 100 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 3 PJ. Extra inspanning 200 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 6 PJ.

Nadere informatie

Duorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie

Duorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie Duorsume enerzjy yn Fryslân Energiegebruik en productie van duurzame energie 1 15 11 oktober 1 Inhoud Management Essay...3 1 Management Essay De conclusies op één A4 De provincie Fryslân heeft hoge ambities

Nadere informatie

Naar een duurzame industriewatervoorziening in de Eemshaven

Naar een duurzame industriewatervoorziening in de Eemshaven Naar een duurzame industriewatervoorziening in de Eemshaven Verwachte groei vraagt In totaal nemen de bedrijven in de Eemshaven nu 300.000 m 3 drinkwater af voor industriële activiteiten. Waterbedrijf

Nadere informatie

100% groene energie. uit eigen land

100% groene energie. uit eigen land 100% groene energie uit eigen land Sepa green wil Nederland op een verantwoorde en transparante wijze van energie voorzien. Dit doen wij door gebruik te maken van duurzame energieopwekking van Nederlandse

Nadere informatie

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Energietransitie Papierketen De ambities binnen Energietransitie Papierketen: Halvering van het energieverbruik per eindproduct in de keten per

Nadere informatie

Mechanische damprecompressie Egbert Klop

Mechanische damprecompressie Egbert Klop Mechanische damprecompressie 1-11-2018 Egbert Klop Aanleiding om stoomrecompressie toe te passen Stoomrecompressie = Mechanische Damp Recompressie (MDR) Vaak overschot LD-stoom door onbalans in net of

Nadere informatie

Domineren kosten infrastructuur de factuur van de toekomst? Martien Visser Lector Energietransitie Hanzehogeschool - Entrance

Domineren kosten infrastructuur de factuur van de toekomst? Martien Visser Lector Energietransitie Hanzehogeschool - Entrance Domineren kosten infrastructuur de factuur van de toekomst? Martien Visser Lector Energietransitie Hanzehogeschool - Entrance Energie infrastructuur (deze lezing) Verband tussen benutting, kosten en marktprijzen

Nadere informatie

Industrie kan stroomvraag & -aanbod balanceren

Industrie kan stroomvraag & -aanbod balanceren Industrie kan stroomvraag & -aanbod balanceren Delft, Y.C. van December 2016 ECN-V--16-011 6 nr 16 2016 Een groot deel van het industriële potentieel blijft nu nog onbenut POWER TO PRODUCTS tekst: Ron

Nadere informatie

Geothermie. traditioneel energiebedrijf?

Geothermie. traditioneel energiebedrijf? 31 maart 2010 T&A Survey Congres Geothermie Duurzame bron voor een traditioneel energiebedrijf? Hugo Buis Agenda Duurzame visie & ambities Waarom kiest Eneco voor Geothermie? Stand van zaken Markten Pro

Nadere informatie

Raadsakkoord energietransitie. Februari 2019

Raadsakkoord energietransitie. Februari 2019 Raadsakkoord energietransitie Februari 2019 De energietransitie in Rotterdam Een klimaatneutraal en duurzaam Rotterdam. Dat is waar we naar toe willen. Een groene en gezonde stad met schone lucht, waarin

Nadere informatie

6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken

6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken 6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken 6.1 Aanpassingen van de infrastructuur in Nederland De energietransitie kan ingrijpende gevolgen hebben voor vraag en aanbod van energie en voor de netwerken

Nadere informatie

achtergrond Ineens Wilde Iedereen Zelf Stroom Opwekken. Maar Toen Gebeurde Er Dit. FORUM 25.09.14

achtergrond Ineens Wilde Iedereen Zelf Stroom Opwekken. Maar Toen Gebeurde Er Dit. FORUM 25.09.14 Ineens Wilde Iedereen Zelf Stroom Opwekken. Maar Toen Gebeurde Er Dit. 18 De stroom valt uit. Eén dag windstilte plus een flink wolkendek en de stroomtoevoer stokt. Ineens zitten we zonder licht, computers,

Nadere informatie

Rol van WKK in een toekomstige Nederlandse energievoorziening:

Rol van WKK in een toekomstige Nederlandse energievoorziening: Rol van WKK in een toekomstige Nederlandse energievoorziening: Betaalbaar & betrouwbaar? Robert Harmsen ECN Beleidsstudies COGEN Symposium Zeist 22 oktober 2004 Een blik naar de toekomst (1) Four Futures

Nadere informatie

Nuon Helianthos. Een doorbraak in zonne-energie.

Nuon Helianthos. Een doorbraak in zonne-energie. Nuon Helianthos Een doorbraak in zonne-energie. 2 Nuon Helianthos Een doorbraak in zonne-energie. Nuon Helianthos 3 Een duurzame samenleving staat hoog op de politieke en maatschappelijke agenda. Een wezenlijke

Nadere informatie

Column Maak van Nederland de energiehub en leverancier van flexibiliteit aan het Europese energiesysteem

Column Maak van Nederland de energiehub en leverancier van flexibiliteit aan het Europese energiesysteem Column Maak van Nederland de energiehub en leverancier van flexibiliteit aan het Europese energiesysteem Maarten Meijburg en Ruut Schalij 13 oktober 2016 Door de staatsbedrijven Gasunie en Tennet zijn

Nadere informatie

100 MW GETIJDENENERGIE 100% VOORSPELBAAR 100% FLEXIBEL

100 MW GETIJDENENERGIE 100% VOORSPELBAAR 100% FLEXIBEL TIDAL POWER 100 MW GETIJDENENERGIE 100% VOORSPELBAAR 100% FLEXIBEL In 2025 100.000 Zeeuwse huishoudens voorzien van duurzame electriciteit uit getijdenenergie met een totale CO2-reductie van 140.000 ton

Nadere informatie

Productie van hernieuwbare energie in de woning/wijk

Productie van hernieuwbare energie in de woning/wijk Productie van hernieuwbare energie in de woning/wijk Energiebehoefte van woningen/woonwijken Huidige gemiddelde energievraag van een woning 1. Warmte aardgas 1400 m3 2. Licht & kracht elektriciteit 3000

Nadere informatie

Naar een hoogefficiënte en duurzame toekomstige energie-voorziening

Naar een hoogefficiënte en duurzame toekomstige energie-voorziening Naar een hoogefficiënte en duurzame toekomstige energie-voorziening J.W. Tolkamp - SOLIDpower 23/01/2017 The research leading to these results has received funding from the European Union s 7 th Framework

Nadere informatie

ENERGIE IN EIGEN HAND

ENERGIE IN EIGEN HAND Zonne-energie voor bedrijven? ENERGIE IN EIGEN HAND De Stichting Beheer Bedrijvenpark Merm, heeft een onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor bedrijven om d.m.v. aanbrengen van zonnepanelen op het

Nadere informatie

Grootschalige introductie van micro wkk systemen. Harm Jeeninga ECN Beleidsstudies

Grootschalige introductie van micro wkk systemen. Harm Jeeninga ECN Beleidsstudies Grootschalige introductie van micro wkk systemen Harm Jeeninga ECN Beleidsstudies jeeninga@ecn.nl Micro wkk een controversieel onderwerp? De discussie rondom het nut van micro wkk wordt niet altijd niet

Nadere informatie

Factsheet: Dong Energy

Factsheet: Dong Energy Factsheet: Dong Energy Holding/bestuurder Type bedrijf Actief in Markt Bedrijfsprofiel Dong Energy Producent/leverancier elektriciteit (en aardgas) Europa Consumenten/zakelijk - Omzet 900 miljoen (NL)/9

Nadere informatie

Vermijden van verliezen bij het gebruik van industriële restwarmte

Vermijden van verliezen bij het gebruik van industriële restwarmte Vermijden van verliezen bij het gebruik van industriële restwarmte Exergie eenvoudig uitgelegd In opdracht van AgentschapNL Divisie NL Energie en Klimaat CCS B.V. Welle 36 7411 CC Deventer The Netherlands

Nadere informatie

Power to gas onderdeel van de energietransitie

Power to gas onderdeel van de energietransitie Power to gas onderdeel van de energietransitie 10 oktober 2013 K.G. Wiersma Gasunie: gasinfrastructuur & gastransport 1 Gastransportnet in Nederland en Noord-Duitsland Volume ~125 mrd m 3 aardgas p/j Lengte

Nadere informatie

Investering grootste drempel om energie te besparen

Investering grootste drempel om energie te besparen Digitale nieuwsbrief juni 2013 MKB Green Deals in trek bij ondernemers De MKB Green Deals blijken een succes. Er doen 625 mkb-bedrijven mee aan het project, samen goed voor een besparingspotentieel vergelijkbaar

Nadere informatie

Compact Plus biogasinstallatie, Lierop, 600 kw

Compact Plus biogasinstallatie, Lierop, 600 kw Hoe maak je biogas? Inhoud presentatie Wie en wat is Biogas Plus? Hoe werkt een biogasinstallatie? Voor wie is een biogasinstallatie interessant? Is een biogasinstallatie duurzaam? Zijn subsidies nodig?

Nadere informatie

ECN TNO activiteiten systeemintegratie

ECN TNO activiteiten systeemintegratie ECN TNO activiteiten systeemintegratie Rob Kreiter Den Haag 22-05-2015 www.ecn.nl Aanleiding: meer duurzaam - minder zekerheid - meer complexiteit Uitdaging voor de (verre) toekomst Elektriciteitsbalans

Nadere informatie

Connecting the energy

Connecting the energy Connecting the energy Zonne-energie gratis laten gebruiken Energie besparen Softs concept. Een uniek idee Al jaren wordt er gesproken over verduurzaming. Maar woorden omzetten in daden is waar veel initiatieven

Nadere informatie

Raadsakkoord energietransitie. April 2019

Raadsakkoord energietransitie. April 2019 Raadsakkoord energietransitie April 2019 Inhoudsopgave De energietransitie in Rotterdam 1 De energietransitie als kans 1 Tegengaan energiearmoede 1 Klimaatakkoord van Parijs 2 Rotterdamse klimaatambitie

Nadere informatie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie door Adriaan Wondergem 6 october 2010 De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie van 2008 tot 2050. De kernvragen zijn: Hoe ziet een (bijna) CO2-loze

Nadere informatie

Energietransitie biedt kansen in de gebouwde omgeving

Energietransitie biedt kansen in de gebouwde omgeving Energietransitie biedt kansen in de gebouwde omgeving Enexis: energie in goede banen Even if you doubt the evidence, providing incentives for energy-efficiency and clean energy are the right thing to do

Nadere informatie

Hernieuwbaar energie-aandeel in Vlaamse nieuwbouwprojecten Ontdek de zonnestroomoplossingen van SMA

Hernieuwbaar energie-aandeel in Vlaamse nieuwbouwprojecten Ontdek de zonnestroomoplossingen van SMA Hernieuwbaar energie-aandeel in Vlaamse nieuwbouwprojecten Ontdek de zonnestroomoplossingen van SMA Verplicht aandeel hernieuwbare energie in nieuwbouw Vanaf 1 januari 2014 moet elke nieuwe woning, kantoor

Nadere informatie

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik ENGIE Infra & Mobility De daad bij het woord, de techniek bij de plannen Over een aantal jaren ziet de energievoorziening in Nederland er geheel anders

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2012

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2012 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2012 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

WATER- SCHAPPEN & ENERGIE

WATER- SCHAPPEN & ENERGIE WATER- SCHAPPEN & ENERGIE Resultaten Klimaatmonitor Waterschappen 2014 Waterschappen willen een bijdrage leveren aan een duurzame economie en samenleving. Hiervoor hebben zij zichzelf hoge ambities gesteld

Nadere informatie

RWE Power. CCS Werbeagentur 10/07. Energiecentrale Eemshaven. RWE Power AG Essen Keulen (Duitsland) I Dertien vragen

RWE Power. CCS Werbeagentur 10/07. Energiecentrale Eemshaven. RWE Power AG Essen Keulen (Duitsland) I  Dertien vragen RWE Power RWE Power AG Essen Keulen (Duitsland) I www.rwe.com CCS Werbeagentur 10/07 Dertien vragen Een nieuwe elektriciteitscentrale op kolen en biomassa in Eemshaven RWE bouwt van 2008 tot 2013 een elektriciteitscentrale

Nadere informatie

Het KlimaatAkkoord (ieder z n opinie; hier is de mijne)

Het KlimaatAkkoord (ieder z n opinie; hier is de mijne) Het KlimaatAkkoord (ieder z n opinie; hier is de mijne) Gert Jan Kramer Tilburg Science Café, 15 Januari 2019 Haalbaarheid en Draagvlak 300 Dutch GHG emissions emissions (Mton CO 2eq ) 200 100-12% -49%

Nadere informatie

DE REKENING VOORBIJ ons energieverbruik voor 85 % onzichtbaar

DE REKENING VOORBIJ ons energieverbruik voor 85 % onzichtbaar DE REKENING VOORBIJ ons energieverbruik voor 85 % onzichtbaar Drie scenario s bestaande technologie Netgebonden Infrastructuur: elektriciteit en warmte (gas) Actuele gegevens van 2012 vertaald naar 2035

Nadere informatie

Energie voor morgen, vandaag bij GTI

Energie voor morgen, vandaag bij GTI Energie voor morgen, vandaag bij GTI Jet-Net docentendag 5 juni 2008 GTI. SMART & INVOLVED GTI is in 2009 van naam veranderd: GTI heet nu Cofely SLIMME ENERGIENETWERKEN, NU EN MORGEN 2008 2010 Centrale

Nadere informatie

De energietransitie in internationaal perspectief Dr. Ir. Martien Visser, lector energietransitie, Hanzehogeschool Groningen.

De energietransitie in internationaal perspectief Dr. Ir. Martien Visser, lector energietransitie, Hanzehogeschool Groningen. De energietransitie in internationaal perspectief Dr. Ir. Martien Visser, lector energietransitie, Hanzehogeschool Groningen Twitter: @BM_Visser De Nederlandse postzegel Dubbel zoveel CO2 als het wereldgemiddelde

Nadere informatie

DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING. Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix

DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING. Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix DE BELGISCHE ENERGIE- UITDAGING 2 De doelstellingen van het interfederale

Nadere informatie

SOLIDpower. Presentatie ISSO New Business event J.W. Tolkamp 5 november 2015

SOLIDpower. Presentatie ISSO New Business event J.W. Tolkamp 5 november 2015 SOLIDpower Presentatie ISSO New Business event J.W. Tolkamp 5 november 2015 Decentraal stroom opwekken Huidige Situatie: Centrale opwekking Toekomstige situatie: Decentrale flexibele opwekking 2 3 Huidige

Nadere informatie

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers Net voor de Toekomst Frans Rooijers Net voor de Toekomst 1. Bepalende factoren voor energie-infrastructuur 2. Scenario s voor 2010 2050 3. Decentrale elektriciteitproductie 4. Noodzakelijke aanpassingen

Nadere informatie

Blijft elektriciteit goedkoop voor WP-en? Stijn Schlatmann 30 januari 2014

Blijft elektriciteit goedkoop voor WP-en? Stijn Schlatmann 30 januari 2014 Blijft elektriciteit goedkoop voor WP-en? Stijn Schlatmann 30 januari 2014 www.energymatters.nl Aanleiding Grote interesse in WP-en: Gasprijs is duur; dus ketels duur WKK is momenteel marginaal (met netlevering)

Nadere informatie

Nefit Zonnestroom. N e f i t h o u d t N e d e r l a n d w a r m. CentroSolar PV-systemen

Nefit Zonnestroom. N e f i t h o u d t N e d e r l a n d w a r m. CentroSolar PV-systemen Nefit Zonnestroom N e f i t h o u d t N e d e r l a n d w a r m CentroSolar PV-systemen Een stroom gratis zonne- Elektriciteit van eigen huis De zon is de meest duurzame energiebron. In Nederland levert

Nadere informatie

ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019

ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019 ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED Maart 2019 Inleiding De concentratie van industrie in de Rotterdamse haven is een goede uitgangspositie voor het doen slagen van de energietransitie:

Nadere informatie

Waterstofstroom - Agenda

Waterstofstroom - Agenda Rol van waterstof bij energietransitie Rob van der Sluis Waterstofstroom - Agenda Introductie MTSA Brandstofcel principe Waterstof en Energietransitie Het 2 MW project een fotoreportage 1 MTSA Technopower

Nadere informatie

De ontwikkeling van Smart grids. Our common future. Prof.dr.ir. Han Slootweg. 30 september 2016

De ontwikkeling van Smart grids. Our common future. Prof.dr.ir. Han Slootweg. 30 september 2016 De ontwikkeling van Smart grids Our common future Prof.dr.ir. Han Slootweg 30 september 2016 Agenda Het energiesysteem Verduurzaming van het energiesysteem De energietransitie Smart Grids 2 Energievoorziening

Nadere informatie

1. Ecologische voetafdruk

1. Ecologische voetafdruk 2 VW0 THEMA 7 MENS EN MILIEU EXTRA OPDRACHTEN 1. Ecologische voetafdruk In de basisstoffen heb je geleerd dat we voedsel, zuurstof, water, energie en grondstoffen uit ons milieu halen. Ook gebruiken we

Nadere informatie

Industriële elektrificatie

Industriële elektrificatie Waar staan we en waar gaan we heen? Industriële elektrificatie 9 oktober 2018 Egbert Klop Rode draad Heden Perspectief 2030 en 2050 Hoofdpaden industriële energietransitie Elektrificatie als transitiepad

Nadere informatie

Opportuniteiten voor WKK in de energiemix van morgen

Opportuniteiten voor WKK in de energiemix van morgen Opportuniteiten voor WKK in de energiemix van morgen De Nederlandse situatie Martin Horstink www.energymatters.nl Over Energy Matters 1988 Projektbureau Warmte/Kracht Promotiebureau voor WKK in NL 1998

Nadere informatie

LAAT DE WIND WAAIEN

LAAT DE WIND WAAIEN LAAT DE WIND WAAIEN 2019 zal worden herinnerd als het jaar waarin iets veranderde, toen kinderen staakten om volwassenen te vragen actie te ondernemen om klimaatverandering tegen te gaan. Geïnspireerd

Nadere informatie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie Biomassa Pilaar in de energietransitie en Uitgangspunt voor de biobased economie Klimaatverandering: onze uitdaging Onze opdracht om er snel en écht iets aan te gaan doen Overeenstemming: er moet wat gebeuren!

Nadere informatie

WARMTE IS HOT VISIE, KANSEN EN ONTWIKKELING. Sjaak Verburg Pipeliner terugkomdag, 18 november 2015

WARMTE IS HOT VISIE, KANSEN EN ONTWIKKELING. Sjaak Verburg Pipeliner terugkomdag, 18 november 2015 WARMTE IS HOT VISIE, KANSEN EN ONTWIKKELING Sjaak Verburg Pipeliner terugkomdag, Inhoud: In het komende half uur: Korte introductie; Rotterdamse haven, Havenbedrijf Rotterdam en pijpleidingen Deltaplan

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

EfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving

EfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving Warmte en koude Kennis, advies, instrumenten en financiële steun EfficiEncy Duurzaam GebouwDe omgeving energie financiering KEnnis industrie instrumenten EnErgiEbEsparing De Nederlandse overheid streeft

Nadere informatie

Planning 2019 tot 2022

Planning 2019 tot 2022 Planning 2019 tot 2022 Hoe gaan we VAN Gas NAAR Waterstof? 1 Waterstofplannen eind 2019 klaar 2 Daarna besluit toepassen in Nijstad-Oost Met consortium van partijen ontwikkelen waterstof Cv-ketel 3 Realisatie

Nadere informatie

Duurzame Industrie. De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt

Duurzame Industrie. De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt Duurzame Industrie De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere

Nadere informatie

Het Slimme energienet..zx ronde 25 januari 2015

Het Slimme energienet..zx ronde 25 januari 2015 Het Slimme energienet..zx ronde 25 januari 2015 De laatste tijd worden we overspoeld door marketing verhalen over de slimme meter en het slimme energienet. Men stelt dat met de komst van de slimme meter

Nadere informatie

Demand Side Response in de praktijk

Demand Side Response in de praktijk Demand Side Response in de praktijk Verbeter uw bedrijfsresultaten Productreeks September 2017 De kracht van Demand Side Response Prestaties verbeteren Met Demand Side Response optimaliseert u het operationele

Nadere informatie

Inpassing van duurzame energie

Inpassing van duurzame energie Inpassing van duurzame energie TenneT Klantendag Erik van der Hoofd Arnhem, 4 maart 2014 doelstellingen en projecties In de transitie naar duurzame energie speelt duurzame elektriciteit een grote rol De

Nadere informatie

Recycle je warmte. De Eneco WarmteWinner

Recycle je warmte. De Eneco WarmteWinner Recycle je warmte De Eneco WarmteWinner Inhoudsopgave Een kleine warmtepomp naast je cv-ketel, een grote stap richting onafhankelijkheid. Geschikt voor plaatsing bij iedere cv-ketel, eenvoudig geïnstalleerd.

Nadere informatie

www.begreenenergy.nl

www.begreenenergy.nl www.begreenenergy.nl Fueling the future Steeds meer consumenten en ondernemers zijn zich ervan bewust dat het tegengaan van klimaatverandering een verantwoordelijkheid is voor iedereen. De wereldwijde

Nadere informatie

Het is deze verduurzaming van de elektriciteitsproductie die afspraken aan de andere tafels van het Klimaatakkoord mogelijk maakt.

Het is deze verduurzaming van de elektriciteitsproductie die afspraken aan de andere tafels van het Klimaatakkoord mogelijk maakt. Notitie vereniging van energienetbeheerders in Nederland Aan Tafel Elektriciteit - Klimaatakkoord Van Marc van der Linden Datum 27 maart 2018 Onderwerp Inbreng Netbeheer Nederland voor de Tafel Elektriciteit

Nadere informatie

Nefit Zonnestroom. Nefit houdt Nederland warm. CentroSolar PV-systemen

Nefit Zonnestroom. Nefit houdt Nederland warm. CentroSolar PV-systemen Nefit Zonnestroom Nefit houdt Nederland warm CentroSolar PV-systemen Een stroom gratis zonne- Elektriciteit van eigen huis De zon is de meest duurzame energiebron. In Nederland levert de zon meer dan vijftig

Nadere informatie

FOSSIELE BRANDSTOFFEN

FOSSIELE BRANDSTOFFEN FOSSIELE BRANDSTOFFEN De toekomst van fossiele energiebronnen W.J. Lenstra Inleiding Fossiele energiebronnen hebben sinds het begin van de industriele revolutie een doorslaggevende rol gespeeld in onze

Nadere informatie

Westvoorne CO 2 - uitstoot

Westvoorne CO 2 - uitstoot Westvoorne CO 2 - uitstoot De grafiek geeft de CO 2-uitstoot verdeeld over de hoofdsectoren over de jaren 2010 tot en met 2013. Cijfers zijn afkomstig uit de Klimaatmonitor van RWS. Cijfers over 2014 zijn

Nadere informatie

De Energie Revolutie. Proof, not promises. Maximale CO2 reductie. Maximaal Rendement

De Energie Revolutie. Proof, not promises. Maximale CO2 reductie. Maximaal Rendement De Energie Revolutie Proof, not promises Maximaal Rendement Maximale CO2 reductie Dit is HONE Wat is HONE? Het kosteloos energie opwekken met duurzame stroom kan al jaren. Nu kan het ook bij de opwekking

Nadere informatie

Ga jij ook voor een baan die iedereen energie geeft?

Ga jij ook voor een baan die iedereen energie geeft? Ga jij ook voor een baan die iedereen energie geeft? Netwerkbedrijf Endinet, de werkgever met energie Maar liefst 416.000 klanten in Zuidoost Brabant krijgen via kabels en leidingen van Endinet stroom

Nadere informatie

Energietransitie en schaalvoordelen

Energietransitie en schaalvoordelen Energietransitie en schaalvoordelen Samenvatting McKinsey-onderzoek Oktober 2013 CONTEXT Recent is door McKinsey, in opdracht van Alliander, een onderzoek uitgevoerd naar de vraag: Wat zijn de voordelen

Nadere informatie

Energietransitie bij Mobiliteit

Energietransitie bij Mobiliteit Energietransitie bij Mobiliteit Aanpak openbaar vervoer in Zuid-Holland Jan Ploeger Presentatie voor Inspiratiedag KPVV 15 oktober 2015 In Zuid-Holland is pas 2,2 % van het energieverbruik duurzaam. Nationale

Nadere informatie

WHITEPAPER WERKING VAN WARMTEKRACHT- KOPPELING

WHITEPAPER WERKING VAN WARMTEKRACHT- KOPPELING WHITEPAPER WERKING VAN WARMTEKRACHT- KOPPELING Auteur: Fred de Lede 1 Werking van warmtekrachtkoppeling De basis van warmtekrachtkoppeling met een motor is dat deze draait om stroom te genereren (zie onderstaande

Nadere informatie