Beste cursist, Evert van Ginkel, TGV teksten en presentatie. december 2010
|
|
- Frans de Veer
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 1
2 Beste cursist, in de zomer van 2010 heeft u deelgenomen aan een (heel) korte cursus archeologie. De cursus werd in opdracht van de gemeente Oosterhout georganiseerd door TGV teksten en presentatie, in het kader van de opgravingen die in 2010 in plangebied De Contreie plaatsvonden. In de reader wordt uw geheugen nog eens opgefrist over bepaalde archeologische basiszaken: wat is archeologie? hoe denkt en werkt een archeoloog? over welke materialen hebben we het? wat zijn we door de archeologie te weten gekomen over het verleden van Nederland, Noord- Brabant en Oosterhout? Natuurlijk is de informatie in de reader niet volledig. Voor het geval uw belangstelling voor de archeologie is gewekt, staat achterin een aantal boeken en websites vermeld waarmee u uw nieuwsgierigheid kunt bevredigen. In ieder geval wensen we u veel plezier met een nieuwe hobby, en bedanken we u voor de aandacht en het enthousiasme die u tijdens de cursus heeft getoond. Evert van Ginkel, TGV teksten en presentatie december
3 1 Archeologie: de kennis van het oude Wat is oud? Het woord archeologie is afgeleid van de Griekse woorden archaios (oud) en logos (woord, kennis). 'Kennis van het oude' dus, of, in één woord, 'oudheidkunde'. Maar wat is 'oud'? De Nachtwacht van Rembrandt en het Paleis op de Dam zijn oud, maar geen van beide zijn ze onderwerp van archeologische studie. De fossiele botten van dinosaurussen zijn nog veel ouder, maar ook daar komt geen archeoloog aan te pas (al worden er wel archeologische technieken gebruikt bij het vinden ervan). Een willekeurig stuk natuursteen is (meestal) nog weer veel ouder - maar ook dat is maar zijdelings van belang voor de archeoloog. Archeologie is de studie van materiële resten van menselijk handelen in het verleden. Het is duidelijk dat een dinosaurusbot of een stuk steen niet door menselijk handelen zijn ontstaan (al kunnen ze wel door mensen zijn gebruikt en bewerkt, waardoor ze alsnog van archeologische betekenis worden!). De Nachtwacht en het Paleis op de Dam zijn echter wél door mensenhand in het verleden ontstaan, dus we moeten onze definitie aanscherpen. De resten die de archeoloog onderzoekt, hebben al lang geleden hun oorspronkelijke functie verloren en zijn op de een of andere manier onder het maaiveld of wateroppervlak terecht gekomen en daardoor aan het oog onttrokken. Met een bepaalde techniek - die we simpelweg als opgraven zullen aanduiden - worden die resten weer aan het licht gebracht, waarna ze verder kunnen worden bestudeerd. Helemaal sluitend is de definitie nog steeds niet, want archeologische fenomenen als een hunebed of een piramide zijn bovengronds zichtbaar. Toch zouden we weinig of niets van hun oorspronkelijke functie weten, als er geen opgravingen in en omheen waren uitgevoerd. We zien ze dus toch als archeologische objecten. Artefact, ecofact, grondspoor Bij een archeologisch object stellen we ons meestal iets kleiners voor: een pot, een gouden sieraad, een stenen bijl. Dat zijn allemaal producten van menselijke creativiteit: een mens heeft ze met zijn of haar handen gevormd. Ook een minuscuul scherfje van zo'n pot, een gemorste druppel goud die bij het maken van het sieraad is achtergebleven of een splinter vuursteen die bij het maken van de bijl is ontstaan, zijn uiteindelijk producten van menselijk handelen. We noemen zulke voorwerpen artefacten ('kunstmatig gevormd'), ook al gaat het om afval of onbedoelde bijproducten. Of om een hunebed of piramide, al zijn ze aan de forse kant. Daarnaast is er een hele grote en belangrijke categorie van archeologisch materiaal dat vaak extreem klein is, en alleen indirect onder de definitie valt. We hebben het dan over botten van dieren die de mensen hebben gehouden als vee of hebben bejaagd als wild, zaden en andere delen van planten die de mens heeft verbouwd en/of gegeten, en zelfs de microscopisch kleine stuifmeelkorrels van zulke planten. Ook de stoffelijke resten van de mens zelf vallen onder deze groep. Met een wat krom woord worden ze wel als ecofacten aangeduid. Ze zijn niet door de mens gemaakt, maar zouden er zonder menselijk handelen of menselijke aanwezigheid niet zijn geweest. Een kersenpit bijvoorbeeld die uit een grondmonster uit een middeleeuwse beerput wordt gezeefd, is daar alleen terechtgekomen doordat een mens hem heeft weggegooid (of per ongeluk doorgeslikt!). Ecofacten zijn van groot belang omdat ze, meer dan potten en sieraden, iets vertellen over de natuurlijke omgeving van de mens, zijn menu en zijn economie. Doordat ze van organisch materiaal zijn, zijn ze wel veel kwetsbaarder dan artefacten van aardewerk of steen. 3
4 Dan zijn er nóg minder tastbare overblijfselen van menselijke aanwezigheid: de grondsporen. Ze ontstaan overal waar de mens ingrijpt in de bodem: door een gat te graven, een paal in het slaan of de bovengrond te verploegen of op te hogen. Al deze handelingen laten een spoor na in de oorspronkelijke, 'ongeroerde' of 'schone' grond. Het is door de grondsporen dat we in staan zijn om de omvang en constructie van houten gebouwen te reconstrueren, of de samenhang tussen verschillende van die gebouwen en andere ruimtelijke fenomenen. Voor de archeoloog is het grondspoor minstens zo belangrijk als het artefact, dat meer tot de verbeelding van de leek spreekt. Hoe oud? Als we spreken over 'het verleden', willen we graag weten over welk verleden we het hebben. De datering van de archeologische objecten is van cruciaal belang bij de studie: als we geen idee hadden van de ouderdom ervan, zou de archeologie niet veel méér inhouden dan het bewonderen van curiosa. Een archeologisch basisprincipe is dat van de stratigrafie, de 'leer van de lagen'. Net als bij gesteenten overdekken jongere archeologische lagen de oudere, en jongere grondsporen 'doorsnijden' oudere. Het spoor van een waterput dat dwars door het spoor van een grafkuil loopt, laat zien dat het later is ontstaan. Maar hoeveel later? Daarvoor moeten we meer gegevens hebben, zoals voorwerpen die in die put of in dat graf zijn gevonden. Op die voorwerpen staat ook geen jaartal aangegeven (tenzij het munten zijn uit recente tijd). Er zijn wel technieken ontwikkeld om vrij nauwkeurig aan te geven, hoe oud een voorwerp is. De radiokoolstof- of C14-datering is de bekendste. Dat is echter geen wondermiddel: ze kan alleen op organisch materiaal (hout, houtskol, bot) worden toegepast. Voor een pot of potscherf heb je er dus weinig aan - tenzij er stukjes bot of houtskool in hetzelfde spoor zitten als zo'n pot. Op die manier kun je ook de ouderdom van het potje én van het bijbehorende grondspoor te weten komen. Het spreekt vanzelf, dat naarmate er meer van dit soort gegevens beschikbaar komen, het gemakkelijker wordt om ook zonder een ingewikkelde methode te bepalen hoe oud een voorwerp is. Van Romeins en middeleeuws aardewerk bijvoorbeeld zijn heel gedetailleerde studies gemaakt, waardoor het mogelijk is om vrij precies de ouderdom én productieregio van een potje of scherfje daarvan vast te stellen. Ook van andere voorwerpen is vaak aan de vorm en de versiering af te lezen, hoe oud ze (ongeveer) zijn. De ontwikkeling van vormen en versieringen wordt typologie genoemd. Tot de uitvinding van de C14-datering, rond 1950, waren ingewikkelde typologische studies de enige manier om de ouderdom van een voorwerp en alles wat daarmee samenhing, bij benadering te bepalen. Daardoor kunnen dateringen in oudere literatuur (maar soms ook in buitenlandse) nogal afwijken van wat in deze reader wordt verteld. Wat heet 'oud'? 'Het verleden' is een wel heel ruim begrip: in principe loopt het vanaf het ontstaan van de aarde tot het moment dat u dit leest. Dat moeten we dus wat inperken. Het verleden van de mens als soort is een stuk korter. De eerste wezens die de deskundigen 'mens' of 'mensachtig noemen, liepen ongeveer 2,5 miljoen jaar geleden rond - al veranderen de inzichten en criteria daarover voortdurend. De eerste mensen in Nederland zouden ongeveer jaar geleden hebben geleefd, terwijl de eerste moderne mens (homo sapiens), die zich vanaf jaar geleden in Afrika heeft ontwikkeld, rond voor Christus onze grenzen overschreed. 4
5 De Nederlandse archeologie gaat terug tot die vroegst bekende bewoners van enkele honderdduizenden jaren geleden. De periode vanaf hun optreden tot het begin van de jaartelling wordt de Prehistorie (voorgeschiedenis) genoemd, de tijd vóór de introductie van het schrift. Voor onze kennis over die periode zijn we uitsluitend op de archeologie aangewezen. Uit de duizend jaar die volgen, de Romeinse tijd (begin jaartelling na Christus), de Vroege Middeleeuwen ( na Christus) en het begin van de Late Middeleeuwen, zijn wel geschreven berichten over ons land bewaard gebleven, maar niet heel veel. Archeologisch onderzoek blijft onontbeerlijk voor onze kennis. Pas halverwege de Late Middeleeuwen neemt het aantal andere bronnen snel en sterk toe, en speelt de archeologie steeds meer een bijrol. Voor de meeste archeologen houdt de belangstelling rond 1700 echt wel op. Toch is de laatste jaren belangstelling te bespeuren voor de archeologie van een meer recent verleden, vooral voor de Tweede Wereldoorlog die veel voorwerpen en grondsporen in onze bodem heeft achtergelaten. Dat is ook volgens de Monumentenwet een relevante periode, want volgens die wet kan alles wat ouder is dan 50 jaar van archeologische waarde zijn. Overigens geldt het bovenstaande voor Nederland, maar zeker niet voor de rest van de wereld en zelfs niet voor grote delen van Europa. In Zweden is bijvoorbeeld geen sprake van een Romeinse periode, terwijl in Griekenland de oudste geschreven bronnen al van vóór 1000 voor Christus dateren. Daar houdt de Prehistorie dus een stuk eerder op dan bij ons. In Afrika begint die Prehistorie weer veel vroeger dan in Europa, terwijl ze bij bepaalde stammen in het Amazonewoud nog steeds voortduurt. In deel 2 van de reader komen we op die periodisering terug. Hoe verzinnen ze het? Waarom hechten we eigenlijk waarde aan archeologie? En dan niet zozeer: waar is het goed voor - die discussie voeren we maar liever niet in deze reader - maar waarom denken we eigenlijk dat we iets kunnen weten over het verleden door het bestuderen van oude scherven en sporen? Dat is namelijk helemaal niet zo vanzelfsprekend. Archeologie is niet zo'n oude wetenschap. De Romeinen of middeleeuwers waren zich wel bewust van mensen die vóór hen hadden geleefd, en kenden de overblijfselen van hun aanwezigheid, maar de gedachte dat ze aan de hand daarvan de vroegere maatschappij zouden kunnen reconstrueren, was hen vreemd. Dat geldt trouwens ook vandaag de dag voor de meerderheid van de wereldbevolking. Archeologie is bij uitstek een product van het westerse denken, met wortels in de Verlichting van de 18de eeuw, ontwikkeld in de technocratische 19de eeuw en vervolmaakt in de 20ste. Het begon met verzamelen en beschrijven van 'gevonden voorwerpen'; vervolgens werden die verzamelingen eindeloos gerangschikt en gecategoriseerd in een poging om ontwikkelingen en dateringen vast te kunnen stellen, en tenslotte werd het opgravingswerk volwassen. Er werd niet meer lukraak in een grafheuvel gegraven om er potten en sieraden uit te halen, maar de opbouw van de heuvel zelf en de samenhang met de grafgiften en de stoffelijke resten in die heuvel werden de hoofddoelen van het onderzoek. De perfectionering van het opgraven, begonnen in het eind van de 19de eeuw, zet zich tot op de dag van vandaag voort. Tegenwoordig zijn opgraven en bestuderen van de vondsten, veel meer dan een halve eeuw geleden, een middel om een doel te bereiken: het proberen te doorgronden van het vroegere menselijk handelen. De archeologen zijn niet meer tevreden met het vaststellen dat er omstreeks 1500 voor Christus iemand na zijn dood is verbrand, begraven en toegedekt met een grafheuvel; ze willen weten wat er voor gedachten in de toenmalige maatschappij leefden, die tot dit grafritueel leidden. Inzichten in menselijke samenlevingen zijn daarvoor belangrijk, 5
6 en antropologische theorieën leveren dan ook een grote bijdrage aan het archeologisch denken. Het maakt het nadenken over de vroegere bewoners alleen maar fascinerender. 2 Van oud naar nu Het Nederlandse verleden opgeknipt In het onderstaande leest u een kort overzicht van de perioden van menselijke bewoning, en dus van archeologisch belang, in Nederland. We hebben het niet tot in de kleinste details uitgesplitst; de aanvullende literatuur achterin geeft veel meer informatie over de diverse perioden en (archeologische) culturen. Maar om een snel inzicht te krijgen in de belangrijkste tijdvakken en hun grenzen, is dit een goede introductie. Voordat we de gangbare indeling behandelen, kijken we eerst naar belangrijke gebeurtenissen die de bewoning hier hebben bepaald. De ijstijden of glacialen. Vanaf ongeveer 2,5 miljoen jaar doen zich op aarde langdurige perioden van kou voor, waardoor het leven ingrijpend wordt beïnvloed. Voor Nederland zijn twee van die ijstijden van belang; de voorlaatste of Saale-ijstijd (circa jaar geleden), waarin de noordelijke helft van ons land bedolven lag onder een dik ijspakket, en de laatste, 'Weichsel'-ijstijd ( jaar geleden). In warmere fasen binnen en tussen die ijstijden was menselijk leven mogelijk. Beide ijstijden hebben de ondergrond van ons land voor een groot deel gevormd. Hogere delen zoals de Veluwe en de Hondsrug zijn door het Saale-ijs opgeduwd, terwijl het zand dat grote delen van Noord-Brabant bedekt, aan het eind van de Weichseltijd door de wind is afgezet. Klei - en veengebieden, zoals in het noordwesten respectievelijk het zuidoosten van Noord-Brabant voorkomen, zijn ontstaan in het Holoceen: de gematigde periode na de laatste ijstijd, waarin wij nu leven. De eerste moderne mensen zijn hier gekomen in de laatste millennia van de laatste ijstijd. De 'neolithische revolutie'. De eerste bewoners van het land ná de ijstijd leefden van jacht, visvangst en het verzamelen van eetbare planten. Kort voor 5000 voor Christus vestigden zich de eerste boeren in ons land, mensen die vee hielden, graan verbouwden en in permanente nederzettingen bleven wonen in plaats van door het oerlandschap te trekken. De periode van de eerste boeren wordt het Neolithicum, de Nieuwe Steentijd, genoemd. Het duurde tot circa 2000 voor Christus voordat de nieuwe levenswijze overal in dit gebied door iedereen was overgenomen. De komst van de Romeinen. Kort voor het begin van de jaartelling drongen Romeinse legers onze streken binnen, in het kader van een veroveringsoorlog tegen stammen in het oosten. Ook toen die veldtocht op niets was uitgeroepen, bleven ze hier en bezetten vier eeuwen lang het zuidelijk deel van het land. De toenmalige 'Nederlanders', afstammelingen van de boeren die hier al duizenden jaren leefden, werden onderdanen van een wereldrijk en namen een deel van de Romeinse gebruiken over. Er kwamen forten, steden, villa's en wegen, die de prehistorische maatschappij niet had gekend. Voor het eerst wordt er ook over, zij het niet door, de bewoners van deze streken geschreven. Sommigen noemen dit wel de Protohistorie, de 'vroege geschiedenis' waaruit spaarzame geschreven berichten over zijn. De Vroege Middeleeuwen en de 'Volle' Middeleeuwen die op het vertrek van de Romeinen volgen, behoren hier ook toe. 6
7 De Late Middeleeuwen. In de loop van deze periode, laten we zeggen: tussen 1000 en 1450, verandert er veel in landschappelijk, economisch en politiek opzicht. Tot dan toe had Nederland nog een 'prehistorisch' karakter: kleine nederzettingen, een enkele grotere, en vooral veel woeste grond in de vorm van heidevelden, bossen en veenmoerassen. De bewoners, aangestuurd door de wereldlijke en geestelijke elite (adel en kerk) ontginnen in deze periode grote stukken veen en gaan er wonen; ze leggen dijken aan waardoor land wordt behouden of gewonnen en ze gaan steeds vaker wonen in centra die uitgroeien tot steden. Naast het oude bisdom Utrecht, de oudste politieke eenheid van ons land, ontstaan er graafschappen en hertogdommen, die aan het eind van deze periode worden samengevoegd tot een voorloper van Nederland. In de loop van de Middeleeuwen groeit niet alleen de bevolking sterk, maar ook het economisch en technologisch peil, én het aantal geschreven bronnen. De voor- en voege geschiedenis zijn in 1500 werkelijk voorbij. In ons landschap en in onze historische stads- en dorpskernen zijn de Middeleeuwen nog herkenbaar, terwijl er van het prehistorische en Romeinse landschap niets over is. Archeologie blijft ook voor deze tijd en die daarna van belang, maar speelt niet meer de hoofdrol bij het vormen van een beeld over ons verleden. De vroegste geschiedenis van Nederland (en Noord-Brabant) in vogelvlucht Midden-Paleolithicum (Oude Steentijd), ca jaar geleden De oudste vondsten uit Nederland dateren uit circa voor Christus. Het gaat om vaak grof gevormde vuurstenen werktuigen waarmee werd geslacht, geschraapt en gesneden. De makers waren Neandertalers of hun voorgangers, die hier een landschap aantroffen dat niet met het huidige te vergelijken was. In warmere perioden liepen hier olifanten en neushoorns rond; als het koud was, kon er op mammoeten worden gejaagd. Op een enkele uitzondering na zijn deze voorwerpen 'los' gevonden en niet op de plaats waar ze ooit zijn achtergelaten. De Neandertaler stierf omstreeks jaar geleden uit, in de tijd dat de Weichsel-ijstijd haar koudste fase inging. Uit Noord-Brabant zijn verschillende vondsten uit dit tijdvak bekend. Laat-Paleolithicum, ca voor Christus Pas aan het einde van de Weichsel-ijstijd, toen de temperaturen wat stegen, trokken er jagers naar het tot dan toe onbewoonde en onbewoonbare gebied. Dit waren mensen zoals wij. Ze trokken in kleine groepen door het land, levend van de jacht op allerlei wild, waaronder ook rendieren. Hun jachtkampen zijn op verschillende plekken in Noord-Brabant gevonden. Een tekening op een steen, de 'danseres van Geldrop', is de vroegst bekende afbeelding van een menselijke figuur uit Nederland. Mesolithicum (Midden-Steentijd), ca /3500 voor Christus Vanaf 9000 voor Christus stegen de temperaturen zeer snel en was er een definitief einde gekomen aan de laatste ijstijd. In een aangenaam, vochtig klimaat raakte het waterrijke land dicht bebost. De jagers en vissers die hier leefden, leden bepaald geen gebrek. Ook van hen zijn de kampementen, grotere en kleinere, vaak gevonden in Noord-Brabant. Veel meer dan een grote verzameling kleine vuurstenen werktuigjes leveren die plekken meestal niet op. Het houten 'mannetje van Willemstad' is een uitzondering. 7
8 Neolithicum (Nieuwe Steentijd), ca voor Christus De eerste mensen met een puur agrarische levenswijze, die zich in een paar duizend jaar vanuit het nabije oosten over europa had verbreid, vestigden zich in het uiterste zuiden van Limburg. Van daaruit drongen landbouw en veeteelt langzaam maar zeker door naar het noorden en het westen. Vooral in de natte kustgebieden hielden de mensen nog lang vast aan oude jacht- en visvangsttradities. Aan het einde van deze periode was echter iedereen wel op de landbouw overgestapt. Doordat de boeren op één plaats bleven wonen en een veel uitgebreider pakket aan huisraad en werktuigen hadden - aardewerk, zwaar stenen gereedschap - zijn hun woonplaatsen archeologisch beter te herkennen. Bovendien legden ze bijzondere graven aan voor (een selectie van) hun doden, zoals de hunebedden en allerlei grafheuvels. Aan het grootste deel van Noord-Brabant lijkt deze belangrijke periode voorbij te zijn gegaan, afgezien van wat vindplaatsen langs de Maas, rond Eindhoven en bij Tilburg. Er wordt wel steeds meer uit dit tijdvak gevonden in de provincie. Bronstijd, ca voor Christus Uit Midden-Europa werden technieken overgenomen waarmee metaal kon worden bewerkt. De eerste metalen die hier werden gebruikt, waren koper, brons (een koperlegering) en goud (in zeer kleine hoeveelheden). Al dat metaal moest van ver komen en was dus zeldzaam en kostbaar; het bezit ervan, zo nemen de archeologen aan, leidde tot verscherpte sociale tegenstellingen. Misschien komen die tot uiting in de monumentale grafheuvels die in deze periode werden aangelegd. In Noord-Brabant zijn de grafheuvelgroepen van Goirle (Rechte Heide) en Toterfout-Halve Mijl (bij Veldhoven) beroemd geworden. Aan het einde van deze periode, rond 1000 voor Christus, komt er een culturele omslag en worden alle doden van de kleine gemeenschappen gecremeerd en bij elkaar begraven onder individuele grafheuveltjes. Dit zijn de bekende urnenvelden, die zich voortzetten in de volgende periode. IJzertijd, ca. 800 voor Christus- begin jaartelling IJzer is als metaal moeilijker te bewerken dan brons (je moet het smeden, je kunt het niet gieten, en de temperaturen waarbij dat gebeurt zijn heel hoog), maar het erts is overal te vinden, ook in Nederland. Toch zijn er maar weinig concrete aanwijzingen voor ijzerbewerking gedurende het grootste deel van de IJzertijd. Het befaamde zwaard van de 'vorst van Oss' (ca. 600 voor Christus) is geïmporteerd, net als de meeste ijzeren voorwerpen uit die tijd. Het leven lijkt voort te gaan op de manier zoals dat in de voorgaande periode gebeurde. Aan het eind van deze periode is wel sprake van veranderingen: de mensen gaan dichter bij elkaar wonen, en de materiële cultuur ondergaat invloeden uit het Keltische gebied in Frankrijk en Duitsland. Vondsten uit de omgeving van Kessel en Lith laten zien dat daar belangrijke politieke en/of religieuze centra hebben gelegen. Verder waren overal in Noord- Brabant boerengehuchtjes te vinden van één tot drie boerderijen, omgeven door erven met waterputten en graanschuurtjes. Romeinse tijd, begin jaartelling - ca. 400 na Christus De min of meer toevallige aanwezigheid van de Romeinen in ons land (ze hadden hier niets te zoeken of te halen) duurde zo'n vier eeuwen. De grens van hun rijk lag langs de Rijn, al vielen de stammen die ten noorden van de rivier woonden, wel binnen hun invloedssfeer. Op het platteland ging het leven voor de meeste mensen door als voorheen, maar hier en daar ontstonden centra van een tot dan toe ongekende omvang, zoals forten waar honderden soldaten gelegerd waren, en kleine steden, zoals Nijmegen, waar duizenden mensen woonden. 8
9 Voor het eerst worden namen genoemd van groepen die hier leefden: Eburonen, Menapiërs, Bataven, Texandriërs. Geen van hen heeft iets verteld over hun tijd, alles wat we weten komt uit de pen van Romeinse schrijvers. Veel hebben ze niet over deze streek geschreven. We weten niet eens hoe het Romeinse systeem in dit gebied rond 180 en later rond 250 in ernstige crisis kwam te verkeren en uiteindelijk instortte. Doro de archeologie weten we dat Noord- Brabant een tamelijk dicht bevolkt, agrarisch gebied was met enkele bijzondere religieuze centra bij Empel en Kessel, een groot dorp waar nu Cuijk ligt, en talloze boerderijen. In de vierde eeuw doet steeds sterker een 'Germaanse', noordelijke invloed zich gelden. Als er rond 400 een definitief einde komt aan het Romeinse bestuur, blijft een grotendeels ontvolkte streek over. Vroege en Volle Middeleeuwen ( ) Uit de vierde, vijfde en zesde eeuw zijn uit Nederland maar weinig vondsten bekend. Toch komt er de laatste tijd door opgravingen wat meer licht in deze 'donkere Middeleeuwen'. Het is duidelijk dat er uit zuid en oost nieuwe groepen binnenkomen en zich vestigen in de vanouds bewoonde streken. In de loop van de zevende en achtste eeuw wordt het huidige Nederland geleidelijk opgenomen in het Frankische rijk. In 800, onder Karel de Grote, is de complete verovering een feit, waarbij het Christelijk geloof wordt ingevoerd, soms met harde hand. De vroegmiddeleeuwse rijengrafvelden, waar vooral Noord-Brabant rijk aan is, zijn dan al verdwenen; men wordt voortaan bij de kerk begraven, zonder grafgiften, wat voor de archeoloog spijtig is. Nederzettingen uit die tijd, tot voor kort bijna onbekend, worden nu in de provincie regelmatig herkend en onderzocht. Er ontstaan ook prille handelsplaatsen als het legendarische Dorestad en later Deventer, Tiel en Medemblik. In en rond de oude Romeinse forten, die als eigendom van de vost worden beschouwd, ontstaan nieuwe centra, waarvan Utrecht de belangrijkste is. Vanaf circa 1000 worden grote stukken woest land ontgonnen en neemt de bevolking toe. Een deel vestigt zich in grotere dorpen, waarvan vele zich een paar eeuwen later tot stad ontwikkelen. De steden (vanaf 1200) De archeologie van het Nederland van ná 1200 is er voor een groot deel een van de steden. 'Stadskernonderzoek', bijna onbekend tot in de jaren '60 van de twintigste eeuw,is nu een belangrijke tak van de Nederlandse archeologie. Ook in Noord-Brabant is dat het geval; er zijn gemeentelijke archeologische diensten in alle grote steden, en enkele regionale diensten daarnaast. Hun onderzoek heeft veel gegevens opgeleverd over het ontstaan en groei van Den Bosch, Eindhoven, Tilburg, Breda, Bergen op Zoom, Helmond en Oss. Het middeleeuwse platteland heeft wat minder de aandacht. Daar staat tegenover dat archeologie uit (veel) later tijd wel de aandacht trekt, zoals de belegeringslinies van Breda uit de Tachtigjarige Oorlog. Er gaat geen dag voorbij, of er wordt ergens in de provincie een ontdekking gedaan, en Noord-Brabant is waarschijnlijk het best onderzochte provincie van het land. De opgravingen in Oosterhout-De Contreie in 2010 zijn een voorbeeld van modern grootschalig onderzoek, dat een meerwaarde oplevert voor de wetenschap én de bewoners. Daarover gaat het laatste deel van de reader. 9
10 3 De Contreie op de schop Verantwoord graven In november 2010 hebben de archeologen voor het laatst hun schoppen in het zand van De Contreie gestoken. Van februari tot november, met een onderbreking in de zomermaanden, hebben ze bijzondere gegevens uit een periode van ruim drieduizend jaar toegevoegd aan de geschiedenis van Oosterhout. De bewoners hebben al die tijd het graafwerk van nabij kunnen meemaken. Veel bezoekers van de opgraving - en dat waren er nogal wat - stelden de vraag: 'hoe wisten ze nou dat hier wat zat?' Dat kwam door het systeem dat tegenwoordig wordt toegepast bij alle bouw- en graafwerkzaamheden in Nederland, en dus ook in De Contreie. Deskundigen gaan eerst kijken of er in het verleden al iets van archeologische waarde in het plangebied is gevonden. Dat was hier het geval: al tientallen jaren geleden waren er urnen uit een akker te voorschijn gekomen. Op grond daarvan gaan andere archeologen vervolgens kleine opgravingen ('proefsleuven') uitvoeren. In het geval van De Contreie bleek daar al meteen uit, dat je hier veel goed bewaarde sporen kon verwachten uit de prehistorie (namelijk: het grafveld waaruit de urnen afkomstig waren), de Romeinse tijd en de Middeleeuwen. Daaruit kwam weer het besluit voort om het hele gebied 'vlakdekkend' - archeologentaal voor: 'helemaal' - op te graven. Een gespecialiseerd opgravingsbedrijf, ADC ArcheoProjecten uit Amersfoort, werd uitgekozen om het project te trekken. Het zou met 14 hectaren een van de grootste archeologische onderzoeken zijn die in 2010 werden uitgevoerd. Archeologie voor iedereen Overheden zijn zich er steeds vaker van bewust dat ook de inwoners van stad, dorp of wijk belangstelling hebben voor wat er allemaal bij een archeologisch onderzoek wordt gevonden, en dat ze recht hebben op goede informatie daarover. Van het begin af aan heeft de gemeente Oosterhout daarom op alle mogelijke manieren voorlichting verzorgd over het project. Dat gebeurde onder andere op deze gemeentelijke website, waar iedereen geregeld op de hoogte werd gebracht van de vorderingen in woord, beeld en zelfs video. Maar de Oosterhouter kon de opgraving ook van wat dichterbij bekijken. Zo'n 40 klassen van Oosterhoutse basis- en VO-scholen hebben onder deskundige begeleiding de putten bezocht, waarbij opgravingsleider Wouter Roessingh en zijn team lieten zien wat er was gevonden en hoe dat opgraven nou in zijn werk gaat. De grote gele Archeocar van bureau TGV teksten en presentatie uit Leiden dat de communicatie namens de gemeente verzorgde, werd een bekende verschijning voor de bezoekers. Op de Open Dag op 20 juni werd de oude Landrover feestelijk beschilderd door kinderen van de prijswinnende groep 7 van de Torenschouwschool. Bij die gelegenheid hebben een paar duizend mensen een blik op het onderzoeksterrein én op de vondsten kunnen werpen. Twee groepen van veertig belangstellenden (onder wie uzelf) hadden zich inmiddels opgegeven voor een stoomcursus archeologie. De lokale en regionale pers besteedde dikwijls en uitvoerig aandacht aan de resultaten. Dertig eeuwen Oosterhoutse geschiedenis Die resultaten mogen er zijn. Want niet alleen zijn de verwachtingen van het voorbereidend onderzoek uit 2008 helemaal uitgekomen, er zijn ook sporen en resten gevonden uit perioden die de archeologen helemaal niet hadden verwacht. 10
11 Uit de tijdvakken waaruit wél sporen werden verwacht, kwam al meteen heel veel naar boven: tientallen boerderijen uit de IJzertijd (van circa 500 voor Christus tot het begin van de jaartelling), de Romeinse tijd (begin jaartelling - circa 250 na Christus) en de 'volle' Middeleeuwen ( na Christus). Als de archeoloog het over een 'boerderij' heeft, bedoelt hij trouwens alleen de plattegrond daarvan, die in de vorm van verkleuringen in het zand nog zichtbaar is en waaraan hij kan aflezen, uit welke tijd het gebouw dateert. Doordat het er zo veel zijn, de grondsporen goed bewaard zijn gebleven en het hele terrein is opgegraven, leveren al deze plattegronden een goed beeld op van de 'ruimtelijke ordening' in het verleden. De talloze waterputten, waterkuilen, greppels en sporen van voorraadschuurtjes en -schuren maken het beeld compleet - maar ook complex! Daar hebben de onderzoekers nog een flinke puzzel aan de komende twee jaar; dan moet hun rapport over de opgraving klaar zijn. De doden van De Contreie Wat al een tijd bekend was, werd nu tot in de details duidelijk: vanaf de Late Bronstijd, omstreeks 1000 voor Christus, hadden de bewoners hier eeuwenlang hun doden begraven. De samenstelling van het urnenveld kreeg met de week meer vorm. Hoewel de graven uit die tijd over het algemeen goed herkenbaar zijn aan het spoor van het cirkelvormige greppeltje dat er omheen gegraven was, bleek toch steeds weer hoeveel variaties er op dit thema mogelijk waren. In de eerste maanden viel het aantal vondsten uit die graven nogal tegen, maar dat werden er steeds meer, vooral in de laatste weken van het project in oktober-november. Er zijn nu sporen van zo'n 225 graven opgetekend en enkele tientallen urnen, waarvan sommige helemaal compleet en gaaf, verzameld. De verbrande botresten van de prehistorische doden zijn zorgvuldig verzameld en zullen het onderwerp zijn van verdere studie. Het oudste en het jongste Bij het onderzoek van het urnenveld bleek dat het aansloot op (veel) oudere graven, namelijk uit de Midden-Bronstijd, tussen 1500 en 1100 voor Christus. Men wierp toen grote grafheuvels op, waarin een geselecteerd deel van de bevolking werd begraven. Dat latere bewoners hun graven dolven in de nabijheid van die van hun voorgangers, is niet uitzonderlijk: men beschouwde die voorgangers ook werkelijk als voorouders. Intussen was de geschiedenis van het terrein met een paar eeuwen verlengd! Verrassend was de ontdekking van een huis uit dezelfde periode, wat beslist een zeldzaamheid is. Ook leverde die laatste fase van het onderzoek het jongste gebouw op van de middeleeuwse Contreie: een boerderij uit de veertiende eeuw ná Christus. Men heeft dus langer aan de Herweg gewoond dan aanvankelijk werd gedacht. Voorgangers van die Herweg en het oude Terheijdens Spoor dat hem kruist, zijn óók gevonden, in de vorm van karresporen. Die zijn moeilijk te dateren; de eerste wielen zullen hier al in de Middeleeuwen hun sporen in het zand hebben getrokken. Heel duidelijk is de datering van de allerjongste getuigen uit de bodem: schuttersputten uit 1944, toen het Duitse leger zich bij het Markkanaal had verschanst tegen de geallieerde opmars. Ook die sporen vertellen een verhaal over Oosterhout, al is het wel heel anders dan de duizenden vlekken die de vroegste geschiedenis van het gebied weerspiegelen. 11
12 Om verder te lezen: J.H.F. Bloemers, L. P. Louwe Kooijmans en H. Sarfatij, Verleden land, archeologische opgravingen in Nederland; Amsterdam 1981 H. van Enckevort en J. Thijssen (red), Cuijk, een regionaal centrum in de Romeinse tijd, Utrecht 2002 H. Fokkens en R. Jansen, Het vorstengraf van Oss, een archeologische speurtocht naar een prehistorisch grafveld, Utrecht 2004 Evert van Ginkel en Leo Verhart, Onder onze voeten, de archeologie van Nederland; Amsterdam 2009 Evert van Ginkel en Liesbeth Theunissen, Onder heide en akkers, de archeologie van Noord-Brabant; Utrecht 2009 H. Sarfatij, Verborgen Steden, stadsarcheologie in Nederland; Amsterdam 1990 De website Archeos ( geeft toegankelijke informatie over archeologie in Nederland. De site wordt het komend jaar vernieuwd. 12
Opwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is
rcheobode Opwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is archeoloog. Hij hoort bij de groep archeologen die nu aan het opgraven is in Oosterhout in het gebied Vrachelen. Daar wordt over een jaar
Nadere informatieRestauratiewerkzaamheden park Brakestein
Restauratiewerkzaamheden park Brakestein De gemeente Oosterhout gaat Park Brakestein aan de Ridderstraat restaureren en openstellen voor het publiek. De restauratiewerkzaamheden zijn maandag 15 november
Nadere informatie3000 v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr.
6 prehistorie oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Jagers en Boeren De oudste bewoners Jos en Mirthe fietsen in de zomervakantie op de Elspeetse heide. Ze maken met hun ouders een
Nadere informatieeen zee Rendierjagers De rendierjagers leefden in de prehistorie in ons land. Dat is de tijd voordat de van tijd een zee van tijd
Werkblad Ω Een tijd geleden... Ω Les : Rendierjagers Rendierjagers De rendierjagers leefden in de prehistorie in ons land. Dat is de tijd voordat de mensen konden schrijven. Ze woonden niet op een vaste
Nadere informatieVoor/na het bezoek. Museum voor Natuurwetenschappen.be Vautierstraat, 29 1000 Brussel info@natuurwetenschappen.be
Voor/na het bezoek Museum voor Natuurwetenschappen.be Vautierstraat, 29 1000 Brussel info@natuurwetenschappen.be Wat is de prehistorie? Prehistorie betekent letterlijk voorgeschiedenis, het tijdperk voor
Nadere informatieOPGRAVING BEST-AARLE AFGEROND
OPGRAVING BEST-AARLE AFGEROND In het najaar van 2011 en de lente van 2012 deed een team archeologen van Archeologisch Onderzoek Leiden (Archol bv) en Diachron UvA bv opgravingen in Aarle in de gemeente
Nadere informatieOerboeren in de Friese Wouden.
Stichting IJstijdenmuseum Buitenpost. www.ijstijdenmuseum.nl. Oerboeren in de Friese Wouden. Het grootste deel van de geschiedenis van ons mensen ligt in de prehistorie. Met prehistorie duiden we een tijd
Nadere informatieToetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 1 Toetsvragen
Tijdvak 1 Toetsvragen 1 De meeste kennis over de periode waarin de eerste mensen leefden, komt van archeologen. Wat houdt het werk van archeologen in? A Zij bestuderen de verschillende theorieën over de
Nadere informatieDe presentatie rond de trap
Kijktocht OER! Plus 6000 jaar geleden woonden er al mensen in dit gebied. Het is de prehistorie; de tijd van de jagers en boeren. De mensen noemen we Swifterbantmensen. Deze kijktocht helpt je ontdekken
Nadere informatieProject Prehistorie, Grieken en Romeinen ABC
Project Prehistorie, Grieken en Romeinen ABC Week 1ABC: Algemeen Info: Prehistorie De geschiedenis in Nederland begint al heel lang geleden. Lang voordat de Romeinen in Nederland kwamen, waren er al mensen.
Nadere informatieDe steentijd Jagers en verzamelaars
De steentijd Jagers en verzamelaars De prehistorie is de geschiedenis van de mensheid voordat mensen konden lezen en schrijven. We hebben uit de prehistorie daarom geen boeken, dagboeken of andere geschreven
Nadere informatieHET TRECHTERBEKERVOLK. het hunebed de trechterbeker de provincie Drenthe de zwerfkei. het hunebed de trechterbeker de provincie Drenthe de zwerfkei
HET TRECHTERBEKERVOLK HET TRECHTERBEKERVOLK het hunebed de trechterbeker de provincie Drenthe de zwerfkei het hunebed de trechterbeker de provincie Drenthe de zwerfkei Vraag: Waar werd een hunebed in de
Nadere informatie3000 jaar historie van Best-Aarle opgegraven
Locatie: Best en Aarle Periode: NEO, BRONS, IJZ, ROM, XME, NT Complextype: ELA, GC, GVX, IX, IPER, NX, NHP, XXX. Soort onderzoek: opgraving Jaartal onderzoek:2011 en 2012 Datum vondst:2011 en 2012 Uitvoerder:
Nadere informatieActiviteitenschema Archeologie
Activiteitenschema Archeologie Soort activiteit: Spullen opgraven uit de zandbak. Tijdsindeling: 5 Minuten de plaatjes in de zandbak verstoppen. 5 Minuten vertellen over hoe de mensen vroeger wat zochten
Nadere informatieDe archeologie van Weert-Nederweert van de prehistorie tot de Middeleeuwen
De archeologie van Weert-Nederweert van de prehistorie tot de Middeleeuwen dr. H.A. Hiddink senior-archeoloog VUhbs, Amsterdam cursus Weerterlogie, 17-02-2016 Geologie - hooggelegen rug in Roerdalslenk
Nadere informatie1 Hoe gaan we om met archeologie in de gemeente Oss? U heeft een omgevingsvergunning aangevraagd.voordat we een vergunning kunnen verlenen,
Sinds 2010 heeft de gemeente Oss een archeologiebeleid. Vanaf 1 januari 2013 geldt dit voor het gehele grondgebied van de nieuwe gemeente Oss, inclusief Lith dus. Deze brochure is voor iedereen bedoeld
Nadere informatieBeleef de prehistorie HUNEBEDQUIZ. Door: Nadine Lemmers 1 februari 2016
Beleef de prehistorie HUNEBEDQUIZ Door: Nadine Lemmers 1 februari 2016 RONDE 1: HUNEBEDDEN 1. Wat is een hunebed? A. Een graf B. Een huis C. Een opslag D. Weten we niet 2. Hoe oud zijn de Nederlandse hunebedden?
Nadere informatiePREHISTORIE IN BOXTEL Dik Bol (auteur) Hans de Visser (tweede lezer) mei 2016
Samenvatting PREHISTORIE IN BOXTEL Dik Bol (auteur) Hans de Visser (tweede lezer) mei 2016 Deze basistekst is gekoppeld aan de canon van Boxtel. In deze basistekst wordt het vroegste deel van de menselijke
Nadere informatie1 Belangrijk in deze periode
1 Belangrijk in deze periode Het is niet zo makkelijk voor de wetenschappers om het leven van de eerste mensen correct voor te stellen. Het is ook al heel lang geleden. De mensen van toen lieten geen dagboeken
Nadere informatieOnder onze voeten Schoolbezoek Min40Celsius. Lesbrief
Onder onze voeten Schoolbezoek Min40Celsius Lesbrief Lesbrief Onder onze voeten U gaat met uw klas een bezoek brengen aan Min40Celsius, aan de hand van deze lesbrief kunt het bezoek (kort) voorbereiden.
Nadere informatieCollectie archeologie Laatst aangepast zondag 23 maart 2008 00:33. De Steentijd
De Steentijd Het HVR museum beschikt over een uitgebreide steentijdcollectie waarvan een representatief gedeelte permanent wordt tentoongesteld. De collecties zijn gevormd uit schenkingen en bruiklenen
Nadere informatiePubliekssamenvatting. Archeologisch onderzoek Groene Rivier Pannerden
Publiekssamenvatting Archeologisch onderzoek Groene Rivier Pannerden Catastrofale overstromingen kwamen vaak voor in de geschiedenis van Pannerden, wat met de ligging in de driehoek tussen de rivieren
Nadere informatieArcheologie en cultuurhistorie Strijpsche Kampen
Archeologie en cultuurhistorie Strijpsche Kampen Bijlage 3 bij Nota van Uitgangspunten Strijpsche Kampen Definitief Gemeente Oirschot Grontmij Nederland bv Eindhoven, 11 mei 2007 Verantwoording Titel :
Nadere informatieArcheologie. Dit werkstuk is gemaakt door: Lonneke Surstedt.
Archeologie Dit werkstuk is gemaakt door: Lonneke Surstedt. Inhoudsopgave Wat is een archeoloog? Bekende archeologen. Opleiding. Soorten archeologen. Tempel van Empel. Opgravingen. Mijn buurman. 1 Wat
Nadere informatieLesbrief BIJZONDERE SCHATTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO BIJZONDERE SCHATTEN De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom komt er een uitbreiding
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Jagers en Boeren
Samenvatting Geschiedenis Jagers en Boeren Samenvatting door B. 771 woorden 7 oktober 2016 2,9 8 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Tijdvak 1 Tijd van jagers en boeren Jagers en boeren -3000 v. Chr. Pagina
Nadere informatieVAN VUISTBIJL TOT TRECHTERBEKER
VAN VUISTBIJL TOT TRECHTERBEKER Van vuistbijl tot trechterbeker Thema: Archeologie en prehistorie Doelgroep: groep 5 t/m 8 Duur: 1,5 uur Voorbereiding: 1,5 uur Kosten: 1,50 per leerling Leskoffer: 15,00
Nadere informatieTijd van jagers en boeren
Tijd van jagers en tot 3000 v. Chr. De prehistorie Prehistorie 3000 v. Chr. Evolutietheorie: Eerste mensen ong. 3 miljoen jaar geleden in Afrika ontstaan. Hij is geëvolueerd (Theorie Charles Darwin) en
Nadere informatieRond en groen De piramiden van Ronse
Rond en groen De piramiden van Ronse /LEAD/ Volgens de Vlaamse streekauteur Omer Wattez (1857-1935) is Ronse de Parel van de Vlaamse Ardennen. Deze eretitel heeft de stad grotendeels aan zijn geaccidenteerde
Nadere informatie1-Kennismaking met archeologie
UITLEG VOOR DE LEERKRACHT Deze opdracht is de start van de lessenserie. Met deze opdracht introduceert u bij de leerlingen het onderwerp op een leuke manier. U kunt het onderwerp op verschillende manieren
Nadere informatieGeschiedenis van de duinen
Geschiedenis van de duinen Bijna de hele Nederlandse kust bestaat uit duinen. We weten hier niet beter, dan dat dat heel normaal is. Toch is dat niet zo. De kust van Frankrijk, Spanje en Portugal bijvoorbeeld
Nadere informatieAanwijzing: Lees de verhalen op de borden boven de kist goed; er staan aanwijzingen op. Kijk goed in de kist. Valt je daar iets bijzonders op?
Ondergronds Opdrachten groepen 5, 6 en 7 In Ondergronds gaan kinderen aan de slag als een echte archeoloog. Ondergronds is een reconstructie van een archeologische opgraving. De leerlingen werken met echte
Nadere informatieTijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus
138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de
Nadere informatieInhoud. Inleiding blz. 3. Wat is een fossiel? blz. 4. Hoe fossielen ontstaan blz. 5. Fossielen van zacht weefsel blz. 6. Zeedieren blz.
Door: Oscar Zuethoff Groep 6b - Meneer Jos & Ingrid Februari 2008 Inhoud Inleiding blz. 3 Wat is een fossiel? blz. 4 Hoe fossielen ontstaan blz. 5 Fossielen van zacht weefsel blz. 6 Zeedieren blz. 7 De
Nadere informatieTijd van jagers en boeren
1.1 Van jagers verzamelaars naar tot 3000 v. Chr. De prehistorie : levenswijze van jagers verzamelaars ontstaan van landbouw, landbouwsamenlevingen Onderzoeksvraag: Welke gevolgen had de Neolithische Revolutie
Nadere informatieNaam: De Romeinen. Vraag 1. De Romeinen hebben veel gebouwd. Noem vijf verschillende toepassingen. pagina 1 van 6
Naam: De Romeinen De Romeinse bouwkunst. De Romeinen behoren tot de beste bouwers uit de geschiedenis. Ze bouwden tempels, riolen, waterleidingen, wegen, kanalen, huizen, aquaducten, havens, bruggen en
Nadere informatieOpgravingen in Ruien - Rosalinde (gem. Kluisbergen) : van een prehistorisch kampement uit de ijstijd tot de Romeinse periode
Opgravingen in Ruien - Rosalinde (gem. Kluisbergen) : van een prehistorisch kampement uit de ijstijd tot de Romeinse periode Het onderzoeksgebied vanuit de lucht bekeken (Foto: Birger Stichelbaut). De
Nadere informatieDe resultaten van de publieksopgraving in Dalfsen
De resultaten van de publieksopgraving in Dalfsen Henk van der Velde en Niels Bouma Inleiding In de zomermaanden van 2017 heeft er in Oosterdalfsen een publieksopgraving plaatsgevonden. Een archeoloog,
Nadere informatieLEZEN. Terpentijd - 1500
1 LEZEN Terpentijd - 1500 Friesland bestaat eigenlijk uit drie delen: de klei, het veen en het zand. De eerste boeren woonden op het zand (De Wouden en Gaasterland). Hun aardewerk in de vorm van trechters
Nadere informatieBegrippen. mammoet Een dier uit de prehistorie. Een mammoet leek op een grote harige olifant. jagers
ijstijd De tijd dat Nederland onder een laag ijs lag. mammoet Een dier uit de prehistorie. Een mammoet leek op een grote harige olifant. jagers Mensen die zochten naar dieren om ze te vangen en op te eten.
Nadere informatieDoelgroep: groep 5 t/m 8 (vraag 9 is vooral geschikt voor groep 7/8. Groep 5/6 kan deze vraag overslaan)
UITLEG VOOR DE LEERKRACHT In deze lessenserie hebben leerlingen van alles geleerd over archeologie en het leven van vroeger. Met deze quiz kunnen ze hun kennis testen. Opmerking: De leerlingen hebben tot
Nadere informatieOntdekking. Dorestad teruggevonden
Dorestad teruggevonden Ontdekking Het vroegmiddeleeuwse Dorestad verdween na de negende eeuw van de kaart. Pas rond 1840 werd de stad teruggevonden, bij toeval. Kort daarna deed het RMO opgravingen en
Nadere informatieSoorten bronnen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/62210
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 25 June 2015 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62210 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieMeer lezen? Kijk op www.decontreie.nl, en ga naar Archeologie > Nieuws
Uit de bodem van de Contreie Prehistorische graven Het archeologisch onderzoek in de Contreie is nog in volle gang. Ten oosten van de Herweg zijn de afgelopen weken vooral sporen gevonden van het prehistorisch
Nadere informatieb. Bekijk het laatste deel van de maquette, de kwelders. Waarom staat daar geen dorpje, denk je?
Kijktocht OER! basis 6000 jaar geleden woonden er al mensen in dit gebied. Het is de tijd van de jagers en verzamelaars. De mensen noemen we Swifterbantmensen. Hoe ze leefden en hoe hun gebied eruitzag,
Nadere informatieNieuwsbrief lente uitgave, 2012 Werkgroep Archeologie Schijf,
Nieuwsbrief lente uitgave, 2012 Werkgroep Archeologie Schijf, De kinderen maken geschiedenis in Schijf. In de kerstvakantie hebben we op donderdag 5 januari 2012 met 7 personen een harde wind doorstaan
Nadere informatieHunebedden. Inleiding. Hoofdstuk 1 Wat zijn hunebedden en waar kun je ze vinden?
Hunebedden Inleiding Ik hou mijn werkstuk over hunebedden, omdat ik het een leuk onderwerp vind. Maar ik hou het er ook over, omdat ik er veel van te weten wil komen. Ik ben op het idee gekomen, omdat
Nadere informatieMET KWAST EN VERGROOTGLAS
LES 3 Activiteit Doel Duur Lesmateriaal MET KWAST EN VERGROOTGLAS Determineren van archeologische vondsten De leerling kan met hulpmiddelen een eenvoudige historische bron dateren en het gebruik omschrijven
Nadere informatieHunebedden de steentijd
Deze les hoort bij het prentenboek Het grote bouwwerk, geschreven door Rian Visser in de serie Terugblikken van Uitgeverij Delubas. Met tekeningen van Irene Goede. Doel: leerlingen bekend maken met hunebedden
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatieAlgemene Docentenhandleiding bij de lesmaterialen over de archeologie van Vlaardingen
Algemene Docentenhandleiding bij de lesmaterialen over de archeologie van Vlaardingen Inhoudsopgave INLEIDING... 3 1 DE LESPAKKETTEN IN HET KORT... 3 2 DE OPBOUW VAN DE LESSEN... 4 3 ACHTEGRONDINFORMATIE
Nadere informatiePottenbakkersovens in Landgraaf
Pottenbakkersovens in Landgraaf Schaesberg, Steenfabriek Russel, Dr. Calsstraat In 1921 twee ovens uit verschillende tijdsperken met vondsten uit de vroege en volle middeleeuwen. Ook in 1926 werd nog aardewerk
Nadere informatieAndere boeken in deze serie:
Andere boeken in deze serie: 978-94-6175-157-7 (HB) 978-94-6175-964-1 (e-book) 978-94-6175-218-5 (HB) 978-94-6175-960-3 (e-book) 978-94-6175-216-1 (HB) 978-94-6175-158-4 (HB) 978-94-6175-958-0 (e-book)
Nadere informatie1. Ontstaan van de mens
1. Ontstaan van de mens Zoals je wel weet hebben de mens en de mensapen dezelfde voorouders. We stammen dus niet af van de mensapen maar we hadden wel dezelfde voorouders. Hoe deze splitsing is kunnen
Nadere informatieDe Vlaardingencultuur. leven in de steentijd
De Vlaardingencultuur leven in de steentijd INHOUDSOPGAVE INLEIDING... 3 LES 1... 4 LES 2... 5 LES 3... 7 OPDRACHTEN... 8-12 2 Inleiding Voor u ligt de docentenhandleiding van het lespakket over de Vlaardingencultuur.
Nadere informatieBOORnieuws. Archeologie in Portland. Nummer 5 zomer 2005 800 JAAR OUDE BOERDERIJEN ONDER EEN NIEUWBOUWWIJK GEMEENTE ALBRANDSWAARD
BOORnieuws Nummer 5 zomer 2005 Archeologie in Portland GEMEENTE ALBRANDSWAARD Albrandswaard ligt op het Zuidhollandse eiland IJsselmonde. In deze gemeente is een nieuwe woonwijk gebouwd: Portland. Maar
Nadere informatieDagboek Sebastiaan Matte
Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen
Nadere informatieBegraven en cremeren in de prehistorie
9 e Cultuur n e e t historisch Apeldoorn e m g Begraven en cremeren in de prehistorie Rond kerkhoven, begraafplaatsen en andere zaken die met de dood te maken hebben, hangt vaak een waas van geheimzinnigheid
Nadere informatieJagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten
Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat
Nadere informatieBOERMARKEN IN DRENTHE
BOERMARKEN IN DRENTHE Historie Geschiedenis gaat ver terug. Het begrip Boermarke, ook wel Marke genoemd, gaat in feite terug tot de tijd van de Germanen die zich op vaste plaatsen gingen vestigen. MARKE,
Nadere informatieExtra: Limes hv123. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 03 October 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/79557 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieAardewerken pot Vraag: hoe weet de onderzoeker hoe oud het voorwerp is?... Munten Vraag: hoe weet de onderzoeker hoe oud het voorwerp is?...
WERKBLAD 1 HET WERK VAN DE ARCHEOLOOG Kruis aan welk materiaal jij met je groepje onderzoekt. Bekijk de film en zoek het antwoord op de vraag. Aardewerken pot Vraag: hoe weet de onderzoeker hoe oud het
Nadere informatie2 Bemesting 44 2.1 Meststoffen 44 2.2 Soorten meststoffen 46 2.3 Grondonderzoek 49 2.4 Mestwetgeving 49
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Bodem en grond 9 1.1 Grond, bodem en grondsoorten 9 1.2 Eigenschappen van grond 20 1.3 Problemen met de grond 23 1.4 Verbeteren van landbouwgronden 30 1.5 Transport van
Nadere informatieDe bewoners van het Gooi
De bewoners van het Gooi Perioden en culturen door Egbert J. Pelgrim Voor een niet-ingewijde bevatten artikelen over archeologische onderwerpen soms een overstelpende hoeveelheid termen om allerlei verschillende
Nadere informatieRMB NOTITIE Quickscan archeologie Uden Eikenheuvelweg/Munterweg. Inleiding
RMB NOTITIE 1015 Quickscan archeologie Uden Eikenheuvelweg/Munterweg Inleiding De gemeente Uden heeft als bevoegde overheid het RMB gevraagd een advies uit te brengen over de een plangebied aan de Eikenheuvelweg
Nadere informatieArcheologen vinden bijzondere geldschat bij zuidelijke muur in Jeruzalem
Archeologen vinden bijzondere geldschat bij zuidelijke muur in Jeruzalem Munten uit de Byzantijnse tijd. Een archeologisch team onder leiding van dr. Eilat Mazar heeft in de buurt van de Tempelberg een
Nadere informatieProject Prehistorie, Grieken en Romeinen DEF
Project Prehistorie, Grieken en Romeinen DEF Week 1DEF: Algemeen Info: Prehistorie De geschiedenis in Nederland begint al heel lang geleden. Lang voordat de Romeinen in Nederland kwamen, waren er al mensen.
Nadere informatieinhoud 1. Graven naar vroeger 2. Oude sporen 3. De archeoloog 4. De ontdekking 5. Aan de slag 6. In de werkkamer 7. Vondsten in Nederland 8.
Graven naar vroeger inhoud. Graven naar vroeger 3 2. Oude sporen 4 3. De archeoloog 5 4. De ontdekking 6 5. Aan de slag 8 6. In de werkkamer 7. Vondsten in Nederland 3 8. Filmpje 5 Pluskaarten 6 Colofon
Nadere informatieLesbrief BIJZONDERE SCHATTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - HAVO/VWO BIJZONDERE SCHATTEN De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom komt er een uitbreiding
Nadere informatieDeze activiteit MOET worden voorbereid op school, anders kunnen de opdrachten tijdens de excursie niet uitgevoerd worden.
VOORBEREIDING Mens in De Maashorst Deze activiteit MOET worden voorbereid op school, anders kunnen de opdrachten tijdens de excursie niet uitgevoerd worden. De activiteit leert leerlingen wat de rol is
Nadere informatie3. Van wie is de kreet? 4. Wat wil Albor met het zwijntje doen?
Lees het verhaal over de Albor de jager. Albor is de jongste van de 5 jagers. De speer van Albor is van vuursteen. De jagers vinden een spoor van een hert Het spoor is vers, het hert is dichtbij. De jagers
Nadere informatieLESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatieVerantwoording van de reconstructie van de ijzertijd nederzetting aan het riviertje de Tongelreep te Eindhoven.
Verantwoording van de reconstructie van de ijzertijd nederzetting aan het riviertje de Tongelreep te Eindhoven. Anneke Boonstra. De Stichting Prehistorisch Huis Eindhoven (opgericht in december 1982) zocht
Nadere informatieRomeinen. Romeinen. Germanen
Romeinen Romeinen Grieken en Romeinen lijken op elkaar qua levensstijl. Het Romeinse rijk is ontstaan in Rome (753 v. Chr.). De Romeinen kwamen 50 v. Chr. naar Nederland. De Romeinen hebben het Latijns
Nadere informatieArcheologietoets. locatie kerkstraat 57 Riel gemeente Goirle
Archeologietoets locatie kerkstraat 57 Riel gemeente Goirle Archeologietoets Locatie Kerkstraat 57, Riel projectleider: B. van Spréw Datum: 13 oktober 2006 Uitgevoerd in opdracht van SAB Eindhoven contactpersoon:
Nadere informatie5,1. Samenvatting door Anoniem 686 woorden 2 maart keer beoordeeld. Geschiedenis. Hoofdstuk 3 De tijd van monniken en ridders.
Samenvatting door Anoniem 686 woorden 2 maart 2013 5,1 27 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Hoofdstuk 3 De tijd van monniken en ridders. Paragraaf 1 De Romeinen trekken zich terug. 1. Welke
Nadere informatieKunstgeschiedenis Weten is Zien. Ron Augustus Basiscursus Westerse kunstgeschiedenis 2009
Kunstgeschiedenis Weten is Zien Ron Augustus Basiscursus Westerse kunstgeschiedenis 2009 1 Les 1: Prehistorie Alle begin is moeilijk 30.000 VOOR CHRISTUS - 1.000 VOOR CHRISTUS Lascaux - Frankrijk - Grotschilderingen
Nadere informatieAntwoordkernen bij Eureka 1 Prehistorie H. 1 t/m 4
Antwoordkernen bij Eureka 1 Prehistorie H. 1 t/m 4 Antwoordkernen zijn vrijwel nooit volledige zinnen. Antwoordkernen geven alleen aan, wat er beslist in het antwoord moet staan. De bedoeling is, dat je
Nadere informatieGeschiedenis jagers en boeren
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Rijken 03 January 2014 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/48588 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieLESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS ANTWOORDEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatieLESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - GESCHIEDENIS ANTWOORDEN
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatieLESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VWO - GESCHIEDENIS ANTWOORDEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VWO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is er
Nadere informatieKorte inhoud. De prehistorie
Naam :. Datum :... Korte inhoud 1. Ontstaan van de mens...2 2. Evolutie van de mens...4 3. Jagers en verzamelaars...5 4. De eerste boeren...6 5. Kleding...8 6. Werktuigen...9 7. Vuur maken... 10 8. Eerste
Nadere informatieNieuwsbrief 1 maart 2012
Nieuwsbrief 1 maart 2012 De Heemshof Het gebied rond De Heemshof in Heemskerk wordt bedreigd door nieuwbouwplannen van de gemeente. Op verzoek van Lambert Koppers, eigenaar van De Heemshof en deelnemer
Nadere informatieMentor Datum Groep Aantal lln
Lesvoorbereidingsformulier Fontys Hogeschool Kind en Educatie, Pabo Eindhoven Bron: Didactisch model van Gelder Student(e) Klas Stageschool Plaats Rachel van der Pijl P14EhvADT De Springplank. Eindhoven
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - AARDRIJKSKUNDE ANTWOORDEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - AARDRIJKSKUNDE De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom komt
Nadere informatieLESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - AARDRIJKSKUNDE ANTWOORDEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - HAVO - AARDRIJKSKUNDE De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom komt
Nadere informatieLESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - AARDRIJKSKUNDE ANTWOORDEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - AARDRIJKSKUNDE De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatieLESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VWO - AARDRIJKSKUNDE ANTWOORDEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF BOVENBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VWO - AARDRIJKSKUNDE De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatieLatijn en Grieks in de 21ste eeuw
Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het
Nadere informatieDe klassieke tijdlijn
De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom
Nadere informatieL ang geleden zag de Achterhoek er. De geschiedenis van Doetinchem, Wehl en Gaanderen
Vuurstenen werktuigen steentijd [Stadsmuseum] L ang geleden zag de Achterhoek er heel anders uit dan tegenwoordig. Er waren uitgestrekte heidevelden, moerassen en veel bossen. Kortom, een ruig en onherbergzaam
Nadere informatieMentor Datum Groep Aantal lln
Lesvoorbereidingsformulier Fontys Hogeschool Kind en Educatie, Pabo Eindhoven Bron: Didactisch model van Gelder Student(e) Klas Stageschool Plaats Rachel van der Pijl P14EhvADT De Springplank. Eindhoven
Nadere informatieOnderdeel A Het landschap en het ontstaan van terpen en wierden
opdrachtvel naam Onderdeel A Het landschap en het ontstaan van terpen en wierden Ben je eerder klaar met de vragen? Dan mag je beginnen met de woordzoeker op de laatste pagina. 1. Welk antwoord is goed?
Nadere informatieDE RODE DRAAD VAN TWENTE
groep ERFGOEDEDUCATIE Het zinvol beleven van het erfgoed is een centraal begrip in de didactiek voor erfgoededucatie. Het werken met het erfgoed wordt gestuurd door het stellen van betekenisvolle vragen.
Nadere informatieAdviesdocument 768. Oranjerie landgoed Mattemburgh, gemeente Woensdrecht. Project: Projectcode: HOOM2. Opdrachtgever: Brabants Landschap
Adviesdocument 768 Project: Oranjerie landgoed Mattemburgh, gemeente Woensdrecht Projectcode: HOOM2 Opdrachtgever: Brabants Landschap Datum: 12 juni 2015 1 ARCHEOLOGIE & DE ORANJERIE MATTEMBURGH Inleiding
Nadere informatieIk houd mijn spreekbeurt over de eerste mensen en mensachtigen op aarde, zoals de Neanderthalers.
Ik houd mijn spreekbeurt over de eerste mensen en mensachtigen op aarde, zoals de Neanderthalers. Ik vind het zelf erg leuk om hier meer over te weten, heb hier veel over opgezocht en wil jullie daar nu
Nadere informatieOntdek het verborgen verleden van Schokland
Ontdek het verborgen verleden van Schokland Methodelink bij het lespakket Archeoroute Schokland De culturen en landschappen op Schokland vormen een veelzijdig onderwerp voor uw les in de groepen 6, 7 en
Nadere informatieNaam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel
Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij
Nadere informatieOpgraving Hengelo Winkelskamp Grafveld
2015 Archeologisch Onderzoek Leiden (Archol) Postbus 9515 2300 RA Leiden (071) 527 33 13 www.archol.nl Opgraving Hengelo Winkelskamp Grafveld Voorlopig evaluatierapport, Archol BV Opgraving Hengelo Winkelskamp
Nadere informatie