Doorwerking resultaten Kennis voor Klimaat bij waterschappen Evaluatie

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Doorwerking resultaten Kennis voor Klimaat bij waterschappen Evaluatie"

Transcriptie

1 2014 Doorwerking resultaten Kennis voor Klimaat bij waterschappen Evaluatie Rapport CCA14.01

2 Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 2

3 Doorwerking resultaten Kennis voor Klimaat bij waterschappen Evaluatie Rapport CCA14.01 Wilfried ten Brinke, Centre for Climate Adaptation December 2014 Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 3

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. Methode evaluatie 5 3. Samenwerking Kennis voor Klimaat en waterschappen 8 4. Methode en focus kennisontwikkeling De erfenis van Kennis voor Klimaat Kennisdeling en kennisdoorwerking binnen het waterschap Aanbevelingen voor de toekomst Kennis in relatie tot specifieke thema s Conclusies 34 Bijlagen 37 Blz. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 4

5 Voorwoord Deze evaluatie is uitgevoerd in opdracht van STOWA en Kennis voor Klimaat. Aan de realisatie van deze evaluatie hebben veel contactpersonen van de verschillende waterschappen enthousiast meegewerkt. Zij hebben veel informatie aangedragen via de enquêtes en deelnames aan ronde tafel gesprekken. Voor hun bijdragen wil ik hen hartelijk bedanken. 1. Inleiding 1.1. Doelstelling evaluatie Per 1 januari 2015 is het programma Kennis voor Klimaat beëindigd. Binnen het kader van dit programma is in de afgelopen jaren veel onderzoek verricht naar de mogelijke gevolgen van klimaatverandering, de kwetsbaarheden van verschillende sectoren en overheden voor deze gevolgen, en mogelijke strategieën en maatregelen om hierop te anticiperen en zo de kwetsbaarheden te beperken en de kansen van klimaatverandering te benutten. Dit onderzoek is uitgevoerd in consortia van kennisinstellingen en partijen die belang hebben bij de resultaten van het onderzoek. Tot die partijen horen de waterschappen. Met de afronding van het programma Kennis voor Klimaat is de vraag gesteld in hoeverre de binnen dit programma ontwikkelde kennis zijn weg naar de waterschappen heeft gevonden. De evaluatie die in dit rapport wordt gepresenteerd, heeft als doel deze vraag te beantwoorden Focus Kennis voor Klimaat op hotspots Het programma Kennis voor Klimaat was gericht op een aantal zogenaamde hotspots, zoals Rotterdam, Haaglanden, Schiphol, de Zuidwestelijke Delta en het Waddengebied, en de partijen binnen deze hotspots: gemeenten, provincies, waterschappen, maatschappelijke organisaties en bedrijven. De focus van onderzoek lag dan ook primair op de problematiek die door deze partijen in deze regio s werd aangedragen. Andere waterschappen die geografisch buiten het bereik van deze hotspots vielen, waren geen doelgroep van Kennis voor Klimaat, maar de resultaten van het onderzoek binnen de hotspots waren wel voor hen beschikbaar. Ook werden deze waterschappen uitgenodigd voor workshops en andere bijeenkomsten waar kennis werd uitgewisseld. Dit betekent dat de resultaten van Kennis voor Klimaat naar verwachting beter zullen aansluiten bij de dagelijkse werkpraktijk van de gemeenten, provincies en waterschappen binnen de hotspots dan bij die van de andere waterschappen. Ook zullen de betrokken waterschappen in vergelijking tot de andere waterschappen vanzelfsprekend veel beter op de hoogte zijn van de resultaten van Kennis voor Klimaat. Dit onderscheid in direct betrokken en andere waterschappen zal de evaluatie van de doorwerking van de resultaten van Kennis voor Klimaat bij de verschillende waterschappen beïnvloeden Evaluatie beperkt tot een contactpersoon per waterschap Deze evaluatie is het resultaat van een steekproef. Per waterschap is met slechts een contactpersoon is gesproken. De mate waarin de contactpersonen op de hoogte waren van het programma Kennis voor Klimaat en de relatie met de verschillende klimaatgerelateerde dossiers binnen het eigen waterschap, verschilde van persoon tot persoon. Daardoor zullen de resultaten voor een bepaald waterschap gekleurd zijn door de persoon waar mee is gesproken; een gesprek met een ander Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 5

6 persoon van het waterschap had wellicht (deels) andere resultaten opgeleverd. Doordat vrijwel alle waterschappen bij de evaluatie zijn betrokken wordt echter toch een goed beeld verkregen van de doorwerking van resultaten van Kennis voor Klimaat bij de waterschappen. De waarde van deze evaluatie zit in het overkoepelende beeld, niet in de resultaten per waterschap Indeling rapport De hoofdstukindeling in dit rapport volgt de indeling in boxen met vragen die bij de enquête is gehanteerd. Voor ieder hoofdstuk wordt eerst het algemene beeld uit de enquêtes samengevat (kwantitatief) waarna dit beeld wordt toegelicht en ingekleurd aan de hand van de resultaten van de ronde tafel gesprekken (kwalitatief). Die gespreksresultaten zijn ontleend aan de verslagen van de gesprekken die in een afzonderlijk rapport, ter onderbouwing van deze evaluatie, zijn gebundeld. 2. Methode evaluatie Bij deze evaluatie is er voor gekozen om contact te zoeken met medewerkers van alle waterschappen die namens hun waterschap als contactpersoon kunnen optreden voor informatie over de toepassing van kennis over klimaatadaptatie binnen hun organisatie. Daarbij is bij voorkeur gezocht naar medewerkers die vanuit hun waterschap bij Kennis voor Klimaat betrokken zijn geweest. Voor waterschappen die niet bij dit programma betrokken zijn geweest, is gezocht naar medewerkers die goed op de hoogte zijn van de belangrijkste klimaatgerelateerde vraagstukken binnen hun organisatie. Dit heeft contactpersonen opgeleverd voor alle 23 waterschappen (bijlage 1). Door de begeleidingsgroep voor deze opdracht, bestaande uit medewerkers van Kennis voor Klimaat en STOWA, zijn vervolgens als aanvulling op deze lijst voor een aantal waterschappen namen aangedragen van medewerkers die in projecten van Kennis voor Klimaat hebben geparticipeerd. Deze namen zijn doorgegeven aan de betreffende contactpersonen zodat zij bij deze collega s ruggespraak konden houden bij het invullen van de enquête voor deze evaluatie. Aan de hand van de vragen die in de Terms of Reference voor deze opdracht door de opdrachtgever zijn geformuleerd, is een enquête opgesteld met een groot aantal vragen gericht op het functioneren van het programma Kennis voor Klimaat en de relatie met de waterschappen. Deze vragen zijn afgestemd met de begeleidingsgroep voor deze opdracht (bijlage 2). Vervolgens zijn zes ronde tafel gesprekken georganiseerd waarbij de 23 contactpersonen over deze gesprekken zijn verdeeld. Ieder gesprek was georganiseerd in een bepaalde regio van het land met als genodigden de contactpersonen van de waterschappen in de betreffende regio. Zo werd bereikt dat contactpersonen aan tafel zaten die voor een groot deel in hun werk met vergelijkbare klimaatgerelateerde vraagstukken te maken hadden. Als voorbereiding op de gesprekken is de contactpersonen de enquête toegestuurd met het verzoek deze vooraf in te vullen en te retourneren. Aan de hand van de ingevulde enquêteformulieren zijn de ronde tafel gesprekken ingevuld. Zo werd bereikt dat de informatie uit de enquêtes aan de hand van toelichtingen uit de gesprekken kon worden geduid. De enquête was zo opgesteld dat de resultaten grafisch en statistisch konden worden verwerkt; de combinatie van enquête en gesprekken leverde zo een combinatie van kwantitatieve en kwalitatieve informatie op. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 6

7 Alle zes gesprekken zijn gehouden in november De gesprekken duurden 1,5 2 uur. Van de gesprekken zijn verslagen gemaakt die in concept naar de contactpersonen zijn gestuurd met de mogelijkheid om teksten te corrigeren. Vervolgens zijn de gesprekken definitief gemaakt en gebundeld als achtergrondrapport bij het voorliggende rapport. De informatie uit de enquête is in een spreadsheet verwerkt en in figuren gepresenteerd. De belangrijkste bevindingen uit de gesprekken zijn uit de verslagen samengevat en aan deze informatie toegevoegd. Uiteindelijk bleken enkele contactpersonen toch niet aan de gesprekken te kunnen deelnemen. Van de 23 contactpersonen (waterschappen) hebben er 21 de enquête ingevuld en geretourneerd en hebben er 18 aan de gesprekken deelgenomen. Hoewel de contactpersonen over het algemeen slechts van een deel van de klimaatgerelateerde vraagstukken binnen hun waterschappen op de hoogte waren, wordt er van uitgegaan dat deze steekproef over alle waterschappen voldoende groot is om een goed beeld te krijgen van de doorwerking van de resultaten van Kennis voor Klimaat bij de waterschappen. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 7

8 3. Samenwerking Kennis voor Klimaat en waterschappen 3.1. Het algemene beeld uit de enquêtes Ruim de helft van de contactpersonen is zelf bij Kennis voor Klimaat betrokken geweest (figuur 1A); voor medewerkers bij hun waterschappen in het algemeen is dat zelfs minstens tweederde (figuur 1B). Het is niet duidelijk hoeveel waterschappen betrokken zijn geweest bij het formuleren van de vragen die als basis voor het onderzoek van Kennis voor Klimaat dienden: volgens de correspondenten in ieder geval bijna de helft, maar een derde van hen kan dit over zijn/haar eigen waterschap niet zeggen (figuur 1C). Ten aanzien van de samenwerking tussen waterschappen en Kennis voor Klimaat is bij de enquête een onderscheid gemaakt in (1) nauwe samenwerking (co-creatie: gezamenlijk optrekken van onderzoekers en waterschappers), (2) andere (minder intensieve) vormen van samenwerking en (3) geen samenwerking maar een rol van waterschappen als eindgebruiker van resultaten. Bij de waterschappen waarvan medewerkers betrokken zijn geweest bij Kennis voor Klimaat was in ruim 80% sprake van co-creatie; deze samenwerking was voor de meeste projecten succesvol (figuur 2). Er is door deze waterschappen ook op andere manieren succesvol met Kennis voor Klimaat samengewerkt, al geeft bijna een derde van de contactpersonen van deze waterschappen aan niet op de hoogte te zijn van andere vormen van samenwerking van zijn/haar waterschap met Kennis voor Klimaat (figuur 3). Ook was bij veel projecten niet zozeer sprake van samenwerking maar een rol van waterschappen als eindgebruiker van resultaten; volgens de betreffende contactpersonen waren de resultaten van het overgrote deel van deze projecten succesvol (figuur 4) De toelichting uit de gesprekken Vraagarticulatie De mate waarin waterschappen invloed hadden op de vraagarticulatie van een project verschilde van project tot project. Soms was er sprake van een al rijdende trein waarop het waterschap weinig kon bijsturen, soms had het waterschap juist veel invloed. Het beeld van een al rijdende trein met weinig mogelijkheden voor (bij)sturing vanuit het waterschap wordt geschetst door zowel waterschappen die intensief aan Kennis voor Klimaat hebben deelgenomen als waterschappen die nauwelijks in dit programma hebben geparticipeerd. Over het algemeen vindt men de werkwijze van Kennis voor Klimaat erg aanbodgericht; een enkeling formuleert het iets stelliger en stelt dat de vraagsturing van het onderzoek van Kennis voor Klimaat niet goed is gelukt. Men vraagt zich daarbij af of dit kwam doordat onderzoekers in principe het initiatief tot een consortium namen; als projecten bij de waterschappen waren gestart, was de kans op succes misschien groter geweest. De contactpersonen weten overigens niet of waterschappen ook het initiatief tot een consortium hadden kunnen nemen; in de toekomst zou de waterschappen beter moet worden uitgelegd wat de spelregels bij het opstarten van consortia zijn. Als succesvol voorbeeld van vraag(bij)sturing door het waterschap wordt het omgaan door de landbouwsector met toenemende verzilting door klimaatverandering genoemd (een Klimaat voor Ruimte project). Het waterschap kreeg hierbij de kans om de vraagsturing in het begin bij te sturen waardoor de opdrachtnemer een direct toepasbaar resultaat opleverde. Een van de contactpersonen concludeert aan de hand van dit voorbeeld dat als het waterschap aan het stuur kan zitten, dit tot praktisch goed toepasbare resultaten kan leiden. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 8

9 Het merendeel van de contactpersonen weet dat STOWA de afgelopen jaren een rol heeft gespeeld bij de vraagarticulatie richting Kennis voor Klimaat, maar welke rol weet men over het algemeen niet. Zij die geen inhoudelijke sturing van STOWA op KvK-projecten hebben gezien zijn echter wel van mening dat STOWA daar een grote rol bij kan hebben; zij noemen de Deltafacts als positief voorbeeld dat illustreert dat STOWA beschikbare kennis goed deelt en dat deze aanpak helpt om de (openstaande) kennisvragen wel goed in beeld te krijgen. Een aantal contactpersonen voegt hieraan toe dat het voor hen niet altijd duidelijk is welke inhoudelijke zaken, waar STOWA bij betrokken is, onder de vlag van Kennis voor Klimaat vallen. Volgens de contactpersonen van enkele waterschappen die relatief intensief in Kennis voor Klimaat hebben geparticipeerd, sluit de vraagarticulatie van STOWA richting de onderzoekswereld niet altijd goed aan op de kennisvragen in de praktijk van het waterschap. Een van hen stelt dat STOWA de vraagarticulatie soms te breed (generiek) insteekt en via onderzoek met oplossingen komt die niet overal toepasbaar zijn: wat STOWA schetst als een generieke oplossing voor waterschappen is volgens hem eigenlijk een specifieke oplossing voor een beperkt aantal waterschappen. Aan de andere kant stellen enkele contactpersonen te begrijpen dat specifieke regionale vraagstukken niet altijd in lijn liggen met de wetenschappelijke interesse. In een van de gesprekken is gevraagd of het feit dat de waterschappen uit 23 zelfstandige organisaties bestaan hun invloed op de onderzoeksprogrammering beperkt. De contactpersonen onderstrepen de eigen cultuur van alle individuele waterschappen maar benadrukken dat dit niet hoeft te betekenen dat de wereld van de waterschappen ten opzichte van de onderzoekswereld zo versnipperd is dat zij samen te weinig invloed op de onderzoeksprogrammering kunnen uitoefenen. Die invloed kan worden bereikt via netwerken, zij het dat het van individuen afhangt hoe sterk hun netwerk is. Bovendien is er wel veel samenhang in de regio van en rondom het waterschap. Samenwerking waterschappen - onderzoeksinstellingen De contactpersonen van de waterschappen die relatief intensief in Kennis voor Klimaat hebben geparticipeerd, noemen voorbeelden van goede en minder goede samenwerking. In de gevallen van minder goede samenwerking vindt men dat het onderzoek te autonoom is uitgevoerd en het waterschap niet het gevoel had dat het hun product was; de aansluiting werd gemist van het product bij de opgave waar het waterschap voor staat. In een enkel geval werd zelfs gesproken van een rapport dat vrijwel losgezongen was van de vraag van het waterschap. Als belangrijke oorzaak van wetenschappelijke resultaten die niet goed aansluiten bij de vragen van het waterschap worden te weinig sturingsmogelijkheden in een vroeg stadium van het onderzoek genoemd. Volgens verschillende contactpersonen is dit te wijten aan zowel de opzet van het kennisprogramma als de werkwijze van het waterschap. De opzet van het onderzoeksprogramma betekent dat je als waterschap, doordat je deelneemt aan een consortium en dus een van de vele klanten bent, de koers van het onderzoek slechts beperkt kunt (bij)sturen. Bovendien ben je als waterschap te laat om onderzoek bij te sturen als dit al op de rails staat, het geld op is of onderzoekers al bezig zijn met iets anders. De werkwijze van het waterschap laat in de praktijk zien dat soms te weinig tijd beschikbaar is om voldoende bij het onderzoek betrokken te zijn. Volgens enkele contactpersonen komt dat laatste doordat het management van hun waterschappen te weinig aandacht heeft voor onderzoek. Investeren in meer betrokkenheid van een waterschap bij onderzoek heeft volgens hen alleen zin als je een lange termijn relatie met onderzoeksinstellingen Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 9

10 kunt opbouwen; dat lukt niet als managers bij het waterschap hier niet in willen investeren. Enkele contactpersonen van andere waterschappen zeggen zich niet in dit beeld te herkennen en voldoende commitment bij hun management te zien om te investeren in een lange termijn relatie met onderzoeksinstellingen; het rendement voor de praktijkvragen van het waterschap moet dan echter wel zichtbaar zijn. Bij het versterken van de lange termijn relatie tussen waterschappen en onderzoeksinstellingen zou STOWA volgens de contactpersonen een rol kunnen spelen; volgens hen werkt STOWA hier ook aan. Een van de contactpersonen stelt dat het beeld van waterschappen dat resultaten van Kennis voor Klimaat niet altijd aansluiten op de praktijkvragen van het waterschap ook deels te wijten kan zijn aan te weinig creativiteit bij waterschappen om onderzoeksresultaten op te pakken. Op de vraag aan contactpersonen die relatief intensief met Kennis voor Klimaat hebben samengewerkt, waarom zij meer dan andere waterschappen in het programma hebben geparticipeerd, antwoorden zij dat dit geen actief beleid van het waterschap is maar afhangt van de inzet van individuen. Zij voelden zich betrokken bij de lange termijn vraagstukken van Kennis voor Klimaat. Op de vraag aan andere contactpersonen waarom hun waterschap beperkt of niet in het programma heeft geparticipeerd, geven ook zij aan dat dit mensenwerk is en dat zij destijds niet door Kennis voor Klimaat zijn benaderd, dat vanuit hun waterschap niet actief de toenadering tot het kennisprogramma is gezocht, of dat medewerkers van hun waterschappen hun tijd liever investeren in meer concrete projecten die op de kortere termijn resultaten opleveren. Laatstgenoemde contactpersonen ervoeren de afstand tussen onderzoekers en waterschappen als groot. Voor waterschappen in Zuidoost-Nederland geldt dat een van de waterschappen de anderen vertegenwoordigde in de vertaalslag van onderzoek uit Kennis voor Klimaat naar het Deltaplan Hoge Zandgronden; de andere waterschappen hadden daardoor meer afstand tot het kennisprogramma. In alle gesprekken wordt de afstand genoemd tussen onderzoekers en de praktijk van het waterschap. Toch komen in alle gesprekken ook voorbeelden naar voren van resultaten uit de samenwerking van onderzoekers en waterschappers die deels of geheel succesvol waren. Zo heeft het onderzoek naar veenoxidatie meer bewustwording van de betekenis van dit vraagstuk opgeleverd en is deze kennis meegenomen in het proces voor het vaststellen van het peilbesluit. Andere voorbeelden van, volgens de contactpersonen, succesvolle samenwerking zijn omgaan met verzilting in de landbouw en kennis van co-incidentie van storm en hoogwater in Noord-Nederland. Soms bleek een onderzoekstraject van Kennis voor Klimaat voor het ene waterschap zeer waardevol terwijl een ander het te theoretisch vond (bijvoorbeeld kennis over governance). Een van de contactpersonen vraagt zich af of de onderzoekers tevreden zijn over de output van Kennis voor Klimaat. Onderzoekers zitten gevangen in hun eigen beloningssysteem waarbinnen ze met publicaties in toonaangevende tijdschriften moeten scoren. Het zou volgens hem goed zijn als producten met een maatschappelijke relevantie als waarde meetbaar werden gemaakt zodat het voor universiteiten meer loont om (ook) hierop in te zetten. Een van de contactpersonen stelt dat de mate waarin een waterschap binnen Kennis van Klimaat heeft geparticipeerd, bepaald wordt door: (1) de link van waterschappen met het Deltaprogramma, (2) de mate waarin een waterschap inzet op kennisontwikkeling en (3) het wel/niet aanwezig zijn van bestuurders met een trekkende rol. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 10

11 Figuur 1. A. Bent u zelf betrokken geweest bij Kennis voor Klimaat? B. Zijn medewerkers van uw waterschap betrokken geweest bij Kennis voor Klimaat? C. Bij ja in figuur B: Was uw waterschap betrokken bij de formulering van vragen die als basis voor het onderzoek dienden? Figuur 2. A. Als uw waterschap betrokken is geweest bij Kennis voor Klimaat: Is uw waterschap samen met KvK-onderzoekers opgetrokken bij de ontwikkeling van kennis (co-creatie)? B. Bij ja: was deze samenwerking succesvol? Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 11

12 Figuur 3. A. Als uw waterschap betrokken is geweest bij Kennis voor Klimaat: Heeft uw waterschap op een andere manier met Kennis voor Klimaat samengewerkt dan co-creatie? B. Bij ja: was deze samenwerking succesvol? Figuur 4. A. Als uw waterschap betrokken is geweest bij Kennis voor Klimaat: Heeft uw waterschap niet inhoudelijk met onderzoekers samengewerkt maar is zij eindgebruiker van resultaten? B. Bij ja: waren de resultaten succesvol? 4. Methode en focus kennisontwikkeling 4.1. Het algemene beeld uit de enquêtes Het programma Kennis voor Klimaat was opgezet volgens 3 tranches. In de eerste tranche lag de focus van het onderzoek op 8 hotspots (gebieden in Nederland met specifieke klimaatvraagstukken). De tweede tranche was gericht op 8 thema's (veiligheid tegen overstromen, klimaatbestendige steden etc.). De derde tranche is gericht op de doorwerking van deze kennis naar belanghebbenden. Bijna tweederde van de contactpersonen stelt dat medewerkers van zijn/haar waterschap bekend zijn met de methode van Kennis voor Klimaat waarbij kennis is ontwikkeld binnen de zogenaamde hotspots. Over het algemeen kan men ook een of enkele hotspots noemen. Ruim de helft van de contactpersonen weet niet of de focus op hotspots voor zijn/haar waterschap bruikbare resultaten heeft opgeleverd; volgens een derde is dat het geval, volgens ruim 10% niet (figuur 5). De helft van de contactpersonen stelt dat medewerkers van zijn/haar waterschap bekend zijn met de methode van Kennis voor Klimaat waarbij kennis is ontwikkeld binnen thema s. Volgens 40% heeft de focus op thema s voor zijn/haar waterschap bruikbare resultaten opgeleverd; de rest weet het niet (figuur 6). Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 12

13 Een derde van de contactpersonen weet dat Kennis voor Klimaat via het opstellen van regionale adaptatiestrategieën werkt aan de doorwerking van ontwikkelde kennis uit het programma naar onder meer de waterschappen; tweederde is hier niet van op de hoogte (figuur 7) De toelichting uit de gesprekken Toepassing hotspots, thema s en adaptatiestrategieën Een aantal contactpersonen was niet bekend met het onderscheid tussen hotspots en thema s; dit werd hen bij de voorbereiding voor het gesprek wel duidelijk aan de hand van de website van Kennis voor Klimaat. Enkelen van hen stellen geen gevoel bij de hotspots te hebben; zij zien Kennis voor Klimaat een beetje als een feestje voor de kenniswereld. De kennisdoorwerking via regionale adaptatiestrategieën (het ORAS-traject) is de meeste contactpersonen niet bekend. Twee contactpersonen van de waterschappen die relatief intensief in Kennis voor Klimaat hebben geparticipeerd, gaan nader in op de methode van kennisontwikkeling binnen hotspots. Zij vinden die methode goed: het is slim om een vraagstuk dat op meerdere plekken in het land speelt, binnen een hotspot op een locatie te onderzoeken, de kennisvragen die bij verschillende waterschappen leven te bundelen en hier vervolgens onderzoek op te programmeren. Waterschappen zouden volgens hen veel meer van elkaar kunnen leren en daar zou STOWA een grotere rol bij moeten spelen. STOWA zou niet alleen een makelaar in kennis maar ook in best practices moeten zijn. Volgens hen bepaalt het toeval nu teveel of je wel of niet weet wat bij andere waterschappen speelt. Beide beamen dat dit ook om een inspanning van de waterschappen zelf vraagt. Ten aanzien van de hotspots benadering stellen zij echter wel dat je moet zorgen dat de ontwikkelde kennis zich vervolgens over het land verspreidt. Die olievlekwerking wordt door hen gemist. De oogst van de hotspots voor de waterschappen ziet er in eerste instantie, afgaand op de resultaten van de enquête (figuur 5B), wat mager uit. Desgevraagd lichten enkele contactpersonen toe dat de resultaten uit hotspots wellicht pas op langere termijn zichtbaar worden en dat de oogst van Kennis voor Klimaat wellicht pas later goed duidelijk wordt. Een van hen noemt als voorbeeld maatregelen voor drainage van zout/brak water: die maatregelen leveren meer zout water in de sloot op, maar wat dat betekent voor het waterbeheer weet je pas op de langere termijn. Hij voegt hier als kritische kanttekening aan toe dat de kleine initiatieven die uit onderzoek voortkomen wel moeten passen in het grotere geheel van waterbeheer in een gebied. Vanuit die praktische kant weet een waterschap soms geen raad met kleinschalige initiatieven; onderzoekers hebben soms geen oog voor de inpasbaarheid in het grote geheel ( de omgevingsanalyse ). Een voorbeeld van een succesvolle toepassing van de hotspot benadering is, volgens een van de betrokkenen bij deze hotspot, de Hotspot Rotterdam. Dit heeft veel kennis opgeleverd, bijvoorbeeld over de relatie tussen groen in de stad en verkoeling met het oog op het Urban Heat Island Effect. Mede hierdoor is de adaptatiestrategie voor het stedelijk gebied van Rotterdam sterk geworden. Hij voegt hieraan toe dat daarbij ook het feit een rol speelt dat Rotterdam op het gebied van klimaatadaptatie voorop loopt, waar het waterschap bij kan aanhaken. Voor de noordelijke waterschappen waren vooral de Hotspot Veenweiden en het thema governance van belang. Zij voegen hieraan toe dat de toepasbaarheid van de ontwikkelde kennis beperkt was en dat zij behoefte hebben aan meer maatwerk gericht op de dagelijkse praktijk i.p.v. generiek toepasbare, wetenschappelijke resultaten. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 13

14 Overzicht en ontsluiting van informatie Vrijwel alle contactpersonen geven aan dat zij geen goed overzicht hebben van de resultaten die Kennis voor Klimaat heeft opgeleverd. Zij merken op dat Kennis voor Klimaat een van de vele processen in de omgeving van een waterschap is; het is lastig om door de bomen het bos te zien. Velen van hen weten niet of bepaalde onderzoeksprojecten wel of niet onder de vlag van Kennis voor Klimaat vallen. Velen vinden de profilering van Kennis voor Klimaat wat vaag, sommigen vinden het programma zelfs onzichtbaar. De resultaten van Kennis voor Klimaat zijn voor veel van de contactpersonen lastig ontsloten, waarmee men bedoelt dat men zelf op zoek moest naar de resultaten van onderzoek en de vertaalslag moest maken van de ontwikkelde kennis naar de praktijk van het waterschap. Zo zijn volgens de contactpersonen cruciale aannames bij een studie in rapportages niet snel te vinden; inzicht in die aannames is belangrijk want niet alle onderzoeksresultaten zijn overal toepasbaar. Enkelen voegen hieraan toe dat kennis met het opleveren van rapporten en wetenschappelijke publicaties voor hen niet toegankelijk wordt: men heeft te weinig tijd om de rapporten van Kennis voor Klimaat grondig van A tot Z te lezen. Maar veel kennis van Kennis voor Klimaat is in het Deltaprogramma bij elkaar gekomen zodat men via die route alsnog met veel KvK-kennis in aanraking kwam. Zij stellen dat kennisontsluiting binnen een waterschap veel meer plaatsvindt via netwerken en bijeenkomsten dan via rapporten en wetenschappelijke publicaties ( het gaat veel meer om mensen met goede verhalen dan om rapporten ). Figuur 5. A. Medewerkers van mijn waterschap zijn bekend met de methode van Kennis voor Klimaat waarbij kennis is ontwikkeld binnen zogenaamde hotspots. B. De focus op kennisontwikkeling binnen hotspots heeft voor ons waterschap bruikbare resultaten opgeleverd. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 14

15 Figuur 6. A. Medewerkers van mijn waterschap zijn bekend met de methode van Kennis voor Klimaat waarbij kennis is ontwikkeld binnen thema s. B. De focus op kennisontwikkeling binnen thema s heeft voor ons waterschap bruikbare resultaten opgeleverd. Figuur 7. Ik weet dat Kennis voor Klimaat werkt aan de doorwerking van hun kennis naar onder meer de waterschappen, bijvoorbeeld via het opstellen van regionale strategieën voor de aanpassing aan klimaatverandering. 5. De erfenis van Kennis voor Klimaat 5.1. Het algemene beeld uit de enquêtes De contactpersonen is gevraagd wat volgens hen de belangrijkste erfenis is van Kennis voor Klimaat voor hun waterschappen. Dit is gedaan in een aantal vragen: ten aanzien van kennis over kwetsbaarheden voor en gevolgen van klimaatverandering, ten aanzien van kennis over adaptatie en governance, en ten aanzien van de samenwerking tussen waterschappen en onderzoekers. De antwoorden ten aanzien van kennis over kwetsbaarheden voor en gevolgen van klimaatverandering leveren een gevarieerd beeld op: ruim een derde vindt dat Kennis voor Klimaat op dit vlak redelijk veel kennis heeft opgeleverd, 40% vindt dat dit (zeer) beperkt is en een kwart weet het niet (figuur 8A). Geen van de contactpersonen vindt dat Kennis voor Klimaat in hoge mate kennis over kwetsbaarheden voor en gevolgen van klimaatverandering heeft opgeleverd. Bij dat laatste moet worden aangetekend dat vrijwel alle contactpersonen vinden dat hun waterschappen al Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 15

16 over veel kennis beschikken over de belangrijkste thema s die binnen hun waterschap ten aanzien van klimaatverandering spelen. De antwoorden ten aanzien van kennis over klimaatadaptatie leveren hetzelfde beeld op als dat over de kwetsbaarheden en gevolgen, zij het dat de helft van de contactpersonen vindt dat Kennis van Klimaat (zeer) beperkt aan de kennis van zijn/haar waterschap op dit vlak heeft bijgedragen (figuur 8B). Ook hiervoor geldt echter dat vrijwel alle contactpersonen vinden dat hun waterschappen al over veel kennis op dit terrein beschikken. Slechts enkele contactpersonen zien kennis over governance als de belangrijkste erfenis van Kennis voor Klimaat; bijna tweederde acht de betekenis van deze kennis voor zijn/haar waterschap (zeer) beperkt (figuur 8C). Ook meer samenwerking tussen wetenschappers en waterschappers wordt slechts door enkele contactpersonen als de belangrijkste erfenis gezien en door tweederde van (zeer) beperkte betekenis voor zijn/haar waterschap geacht (figuur 8D) Verschillen tussen betrokken en niet betrokken waterschappen Een interessante vraag is of de contactpersonen die zelf bij projecten van Kennis voor Klimaat betrokken waren een ander beeld hebben bij de erfenis van Kennis voor Klimaat dan contactpersonen die zelf niet bij dergelijke projecten betrokken waren (en hun collega s over het algemeen ook niet). Dit is onderzocht door de resultaten in figuur 8 ook te berekenen voor 2 groepen contactpersonen/waterschappen: wel betrokken bij KvK-projecten (10 personen) versus niet betrokken (de rest). Figuur 9 laat het resultaat zien: de linker kolom toont de resultaten voor de bij KvK betrokkenen, de rechter kolom voor de rest. De bij KvK betrokkenen hebben over het algemeen een oordeel over de erfenis van Kennis voor Klimaat terwijl een aantal van de andere contactpersonen (niet verrassend) het antwoord op de vraag naar de erfenis van Kennis voor Klimaat schuldig moet blijven. Als je het aandeel weet niet even buiten beschouwing laat, dan oordelen de bij KvK betrokkenen iets positiever over de bijdrage van Kennis voor Klimaat aan hun kennis over kwetsbaarheden en gevolgen van klimaatverandering (figuur 9A-B), en opties voor klimaatadaptatie (figuur 9C-D), maar de verschillen zijn klein. Beide groepen vinden dat Kennis voor Klimaat weinig aan hun kennis over de governance van klimaatadaptatie heeft bijgedragen (figuur 9E-F). Verrassend is verder dat meer niet dan wel bij KvK betrokkenen vinden dat Kennis voor Klimaat redelijk veel heeft bijgedragen aan meer samenwerking tussen onderzoekers en waterschappers (figuur 9G-H); dit is tegengesteld aan wat je zou verwachten De toelichting uit de gesprekken Erfenis is generiek, maatwerk wordt gemist Alle contactpersonen plaatsen feitelijk dezelfde nuance bij de antwoorden op de vragen over de erfenis van Kennis voor Klimaat, al verwoorden zij het verschillend: Kennis voor Klimaat heeft zich sterk gericht op wetenschappelijke, generieke of systeemkennis (deze termen worden door de contactpersonen gehanteerd), maar op detailniveau (het lokale maatwerk) moet deze kennis vaak nog worden ingevuld. Een van hen noemt dit de slag naar het handelingsperspectief in de praktijk. Vrijwel alle contactpersonen vinden dat hun waterschappen die generieke kennis op de voor hen belangrijkste vraagstukken in voldoende mate hebben, zowel wat betreft de kwetsbaarheden voor en gevolgen van klimaatverandering als de opties voor adaptatie. Vandaar dat het merendeel van de Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 16

17 contactpersonen vindt dat Kennis van Klimaat (zeer) beperkt aan de kennis van zijn/haar waterschap op deze terreinen heeft bijgedragen. De resultaten van Kennis voor Klimaat worden niet altijd opgepakt door de waterschappen. Als reden wordt genoemd dat de waterschappen erg toepassingsgericht en concreet zijn ( kansen benutten als die zich voordoen ) terwijl onderzoekers volgens de contactpersonen teveel uitgaan van een ideaalplaatje dat in de praktijk niet bestaat. Geformuleerde adaptatiestrategieën zijn volgens hen vaak te idealistisch. Een van hen noemt als voorbeeld de inzet op zilte teelten: die is volgens hem economisch wel haalbaar in specifieke situaties maar niet grootschalig. De vertaalslag van kennis uit onderzoek naar de toepassing in de praktijk moeten onderzoekers en waterschappen volgens de contactpersonen samen maken; daar kan ook het bedrijfsleven een belangrijke rol bij vervullen. Als positief voorbeeld van een kennisproduct dat aansluit bij de praktijkvragen van waterschappen en gemeenten wordt 3Di genoemd. Andere positieve voorbeelden die worden genoemd: de kennisontwikkeling op het gebied van faalmechanismen van dijken; de inpassing van (innovatieve) waterkeringen in het stedelijk milieu via meekoppeling met, bijvoorbeeld, een parkeergarage; de aanleg van een klimaatdijk bij Tiel; omgaan met verzilting in de landbouw. Alle contactpersonen benadrukken het verschil in belang tussen wetenschappers (publiceren) en waterschappers (toepasbaarheid in dagelijkse praktijk). Men vraagt zich af of Kennis voor Klimaat meer praktisch toepasbare kennis zou hebben opgeleverd als er een intermediair zou hebben gezeten tussen Kennis voor Klimaat en waterschappen. Waarschijnlijk niet: volgens de betrokkenen moet het waterschap zelf de vertaling maken van wetenschappelijke kennis naar de toepassing in het eigen gebied. STOWA zou hier eventueel een coördinerende rol bij kunnen vervullen; volgens de betrokkenen is het echter niet de rol van STOWA om deze gebiedsvertaling te realiseren. Onderbelichte thema s De vraag of thema s/vraagstukken onderbelicht zijn gebleven of teveel aandacht hebben gekregen vinden sommige contactpersonen lastig te beantwoorden omdat zij te weinig overzicht over Kennis voor Klimaat hebben. Anderen noemen als onderbelichte thema s/vraagstukken: de relatie tussen klimaatverandering en waterkwaliteit, de praktische uitvoerbaarheid van de regionale strategieën, de doorvertaling van kennis naar de uitvoering in projecten (wie doet wat, wat is doelmatig/efficiënt, wat zijn de kosten en baten van maatregelen op het boerenerf, hoe kunnen maatregelen worden ingepast in de agrarische bedrijfsvoering, hoe kunnen ondernemers/agrariërs worden uitgedaagd te anticiperen op veelal (middel)lange termijn vraagstukken), veldproeven met innovatieve maatregelen/technieken, het omgaan met tegengestelde doelen (zoals water conserveren en wateroverlast tegengaan), de governance van klimaatadaptatie. De contactpersonen van enkele waterschappen in de Randstad vinden wateroverlast/droogte in de stad een onderbelicht thema. Gemeenten weten vaak niet wat de grondwaterstanden in de stad zijn, maar die kennis is cruciaal bij, bijvoorbeeld, het omgaan met paalrot of bij de vraag of een bepaald deel van de stad de mogelijkheid biedt water te bergen. Maatregelen als minder harde bestrating hebben in de stad niet overal zin omdat het water vanwege een te hoge grondwaterstand toch niet kan infiltreren. Daarom is maatwerk belangrijk, en dat moet economisch kloppen. Met maatwerk kan de kenniswereld het probleem scherper duiden en kunnen zij gemeentes, woningbouwverenigingen en bewoners handelingsperspectieven bieden. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 17

18 Een van de contactpersonen stelt dat Kennis voor Klimaat volgens hem geen aandacht heeft besteed aan de specifieke situatie van Zuid-Limburg (lössgrond, heuvelachtig terrein, stedelijk gebied). Volgens hem schuilt hierin ook een inhoudelijke reden waarom zijn waterschap niet of nauwelijks bij Kennis voor Klimaat was aangehaakt: in lössbodems speelt droogte een minder grote rol dan in de hoge zandgronden en de vrije afwatering in het heuvelachtige terrein biedt weinig mogelijkheden om op waterberging te sturen. Overbelichte thema s Terugkijkend vindt een van de contactpersonen dat Kennis voor Klimaat teveel aandacht heeft besteed aan hittestress. Figuur 8. De belangrijkste erfenis van Kennis voor Klimaat is volgens mijn waterschap: A. Brede kennis over de kwetsbaarheden voor, en gevolgen van klimaatverandering; B. Brede kennis over de adaptatie aan de gevolgen van klimaatverandering; C. Brede kennis over de governance van adaptatie aan klimaatverandering; D. Meer samenwerking (overbrugging) tussen wetenschap en de praktijk van het waterschap. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 18

19 Figuur 9. Antwoorden op de vraag of kennis over kwetsbaarheden voor / gevolgen van klimaatverandering (A-B), kennis over adaptatie (C-D), kennis over de governance van adaptatie (E-F), of meer samenwerking tussen wetenschap en de praktijk (G-H) de belangrijkste erfenis is van Kennis voor Klimaat: gesplitst voor 10 waterschappen waarvan de contactpersonen aangaven bij KvK betrokken te zijn geweest (links: A-C-G-E) en de rest (rechts: B-D-F-H). Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 19

20 6. Kennisdeling en kennisdoorwerking binnen het waterschap 6.1. Het algemene beeld uit de enquêtes Het aantal medewerkers binnen een waterschap dat bekend is met resultaten van Kennis voor Klimaat is over het algemeen zeer beperkt: bij ruim de helft van de waterschappen niemand of een enkeling, slechts in een geval meer dan 20 (figuur 10). De contactpersonen zijn zelf voor het overgrote deel bekend met (een aantal) rapporten van Kennis voor Klimaat en met (een aantal) bijeenkomsten die Kennis voor Klimaat en STOWA de afgelopen jaren samen hebben georganiseerd (figuur 11). Aan de Kennisconferentie van het Deltaprogramma heeft een derde van de contactpersonen deelgenomen, aan het congres Deltas in Times of Climate Change slechts een paar van hen en aan andere bijeenkomsten die volgens de contactpersonen door Kennis voor Klimaat waren georganiseerd de helft (figuur 12). Op de vraag of men resultaten van Kennis voor Klimaat in de praktijk kan toepassen, antwoorden ongeveer evenveel contactpersonen ja en nee (figuur 13). Dit beeld sluit aan bij de in het voorgaande samengevatte reacties uit de gesprekken De toelichting uit de gesprekken Kennisoverdracht naar waterschappen De resultaten van Kennis voor Klimaat hebben de contactpersonen bereikt via rapporten, internet en directe contacten, en via deelname aan projectgroepen, workshops en kennisbijeenkomsten. De contactpersonen van de waterschappen die relatief intensief in Kennis voor Klimaat hebben geparticipeerd, kunnen meerdere titels van KvK-rapporten noemen, met name van onderwerpen waar zij zelf bij betrokken zijn geweest. Enkelen zijn bekend met vrijwel alle bijeenkomsten die (mede) door Kennis voor Klimaat zijn georganiseerd; zij hebben ervaren dat deze bijeenkomsten goed bezocht werden en dat de thema s die daar centraal stonden in hun werkomgeving leven. De contactpersonen van waterschappen die niet of beperkt bij Kennis voor Klimaat betrokken zijn geweest, kunnen zo gauw geen titels of onderwerpen van rapporten noemen. Zij hebben veelal ook niet aan de grotere bijeenkomsten en congressen deelgenomen; in een aantal gevallen wel aan projectbijeenkomsten en bijeenkomsten voor stakeholders (indien van toepassing). Als reden voor het niet bijwonen van bijeenkomsten wordt de drukte van het Deltaprogramma genoemd. Een van de contactpersonen adviseert om in het vervolg bijeenkomsten van een halve in plaats van een hele dag te organiseren en zo de druk op agenda s te beperken ( de organisatie van bijeenkomsten kan strakker ). De contactpersonen van de waterschappen die relatief intensief in Kennis voor Klimaat hebben geparticipeerd, weten de producten van Kennis voor Klimaat wel te vinden; zij zijn ook bekend met de website van het programma, al hebben zij die slechts af en toe geraadpleegd ( alles is te vinden via google ). Veel van de andere contactpersonen waren niet bekend met de website van Kennis voor Klimaat; zij die de website als voorbereiding op het gesprek voor deze evaluatie hebben geraadpleegd, waren onder de indruk van de veelheid aan beschikbare resultaten maar vonden hierin niet het overzicht dat zij zoeken. Er is veel beschikbaar gemaakt (je kunt het downloaden), maar daarmee is het nog niet toegankelijk. Men had liever gezien dat op basis van de rapporten korte artikelen waren geschreven met daarin de essentie van het rapport. Als voorbeeld worden de Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 20

21 artikelen op de website Waterforum genoemd. Men geeft daarbij aan dat ook waterschappen hier een rol bij kunnen vervullen: waterschappen zouden er energie in kunnen stoppen om op het toegankelijk maken van kennis te sturen. STOWA zou die rol namens hen goed moeten kunnen vervullen; zij hebben daar de goede positie en kennis voor, en het past bij de invulling van hun rol, aldus enkele contactpersonen. Kennisverspreiding binnen waterschappen Alle contactpersonen geven aan dat de kennisverspreiding binnen het waterschap te beperkt is; er is geen systeem voor, het is afhankelijk van de inzet van individuen. Het gebrek aan de verspreiding van resultaten van Kennis voor Klimaat binnen een waterschap is mede gerelateerd aan de organisatie van een waterschap; binnen een waterschap wordt men geregeerd door de dagelijkse praktijk. Bovendien pakt ieder waterschap kennisverspreiding over bijvoorbeeld klimaatadaptatie op zijn eigen manier aan. Volgens enkele contactpersonen is binnen een waterschap vaak niet goed bekend waar welke kennis zit; er is onvoldoende overzicht. Bij de ontsluiting van kennis moet aandacht zijn voor zowel het binnenhalen van kennis van buiten het waterschap als het verspreiden van kennis binnen het waterschap. Een van de contactpersonen stelt dat de resultaten van Kennis voor Klimaat niet specifiek naar collega s zijn gecommuniceerd maar wel geïntegreerd zijn in de beleidsvorming ten aanzien van het veenweidegebied. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 21

22 Figuur 10. Hoeveel collega's binnen uw waterschap zijn volgens u bekend met resultaten van Kennis voor Klimaat? Figuur 11. A. Bent u bekend met de rapporten van Kennis voor Klimaat? B. Bent u bekend met de kennisbijeenkomsten die Kennis voor Klimaat en de STOWA in de afgelopen jaren gezamenlijk hebben georganiseerd? Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 22

23 Figuur 12. Bent geweest op A. de Kennisconferentie van het Deltaprogramma in 2013, B. het congres 'Deltas in Times of Climate Change' in 2014 en/of C. een andere bijeenkomst die volgens u mede door Kennis voor Klimaat was georganiseerd? Figuur 13. Kunt u resultaten van Kennis voor Klimaat toepassen in de praktijk? Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 23

24 7. Aanbevelingen voor de toekomst 7.1. Het algemene beeld uit de enquêtes Ruim de helft van de contactpersonen vindt dat de ontwikkeling van kennis na 2014 moet worden gecontinueerd over het brede palet waar Kennis voor Klimaat zich op richtte (figuur 14A). Het antwoord op de vraag of de wijze van kennisontwikkeling zoals uitgevoerd binnen Kennis voor Klimaat (hotspots, thema s) moet worden gecontinueerd, is minder duidelijk: een derde van de contactpersonen vindt in beperkte mate, bijna de helft weet het niet (figuur 14B). Alle contactpersonen vinden dat in de toekomst de waterschappen meer direct bij de kennisontwikkeling betrokken moeten worden, waarbij ruim de helft voorstander is van co-creatie (figuur 14C) De toelichting uit de gesprekken Inhoudelijk: maatwerk op een aantal thema s Als het gaat om theoretische kennis is volgens de contactpersonen op een aantal thema s misschien wel teveel onderzoek verricht. Als het gaat om de praktische toepasbaarheid van kennis moet volgens de contactpersonen na 2014 op veel thema s meer kennis ontwikkeld worden. Genoemd zijn: de koppeling tussen (mogelijke maatregelen voor) het conserveren van water (bufferen grondwater en vertragen afvoer oppervlaktewater) en de KRW via, bijvoorbeeld, het concept van Building with Nature; de MKBA voor wateraanvoer en conservering; adaptief deltamanagement (omgaan met onzekerheid); vraagstukken die spelen op de grens van het stedelijk en het landelijk gebied; meteorologie/hydrologie en de interactie met landbouw en economie; keringen/wateroverlast; uitwisseling internationale ervaring; meerlaagse waterveiligheid; waterkwaliteit; droogte en hitte; zettingsbestendige duikers en ophoogmethoden; (betaalbare) oplossingen voor funderingsproblemen; de effectiviteit van oplossingen als waterbergende (groene) daken, waterpleinen en infiltratievoorzieningen. Contactpersonen van verschillende waterschappen brengen in verschillende gesprekken naar voren dat governance voor hen een belangrijk thema is en blijft, maar dat de resultaten van Kennis voor Klimaat op dit terrein hen onvoldoende helpen. Deze resultaten zijn vooral gericht op de participatie van stakeholders maar het waterschap staat voor de vraag of maatwerkoplossingen op perceelniveau om andere governance vraagt in de relatie tussen waterschap en agrariërs, en of het waterschap daar wel de juiste expertise voor heeft. Deze vraag is in het bijzonder van belang als een waterschap inzet op het verhalen van de kosten van zoetwater bij de gebruikers. Een ander voorbeeld van de behoefte aan meer kennis die in meerdere gesprekken naar voren is gekomen, is kennis over de kosten versus de baten van projecten en strategieën op perceelniveau. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 24

25 Deze vraag wordt cruciaal zodra boeren zelf moeten betalen voor maatregelen ten aanzien van zoetwatervoorziening: zijn zij dan ook nog enthousiast, wegen de kosten voor hen op tegen de baten? Meer inzicht in de kosten versus de baten van maatregelen is ook van belang voor het vinden van draagvlak voor klimaatadaptatie maatregelen. Enkele contactpersonen stellen dat klimaatverandering voor velen (ook sommige bestuurders van waterschappen!) een ver van mijn bed show is; door te laten zien dat je met relatief beperkte kosten veel baten realiseert door iets te voorkomen/beperken dat met een kleine kans maar veel schade kan optreden, kun je het draagvlak voor klimaatadaptatie vergroten. Voor het veenweidegebied is volgens een van de contactpersonen meer kennis nodig gericht op de emissie van broeikasgassen en de toename van droogteschade. Ook is volgens hem onderzoek nodig naar de mogelijkheden van de toepassing van onderwaterdrainage op meer (met name slecht doorlatende) veengronden dan de gronden die tot nu toe zijn onderzocht. Ten aanzien van kennisontwikkeling in de toekomst merkt hij op dat het Kennis voor Klimaat programma een zeer waardevolle katalysator was en dat de klimaatvraagstukken voortaan thuishoren in de reguliere onderzoeksprogramma s van kennisinstellingen. Samenwerking Met het oog op de praktische toepasbaarheid van kennis stellen de contactpersonen dat in de toekomst, bijvoorbeeld binnen het programma Water en Klimaat, meer vraaggericht zou moeten worden gewerkt, met een grotere rol voor de waterschappen. Uit de enquête blijkt dat de helft van de contactpersonen voorstander is van co-creatie tussen waterschappers en onderzoekers bij kennisontwikkeling na Twee contactpersonen die intensief bij Kennis voor Klimaat betrokken zijn geweest, vinden dit te ver gaan: onderzoeksinstellingen moeten volgens hen hun onderzoeksvrijheid hebben, maar waterschappen en onderzoeksinstellingen moeten volgens hen wel meer met elkaar optrekken (investeren in de lange termijn relatie). Een aantal contactpersonen vraagt zich af of de waterschappen een meer intensieve samenwerking met de onderzoekswereld (bijvoorbeeld via co-creatie) kunnen waarmaken. Als deze samenwerking vanuit individueel opererende waterschappen zou moeten komen, lukt dat waarschijnlijk niet; daarvoor heeft een waterschap te weinig capaciteit in huis. Als een aantal waterschappen daarbij gaat samenwerken, is wel voldoende kritische massa te organiseren; als succesvol voorbeeld noemen zij het Deltaplan Hoge Zandgronden. Enkele contactpersonen benadrukken dat voor het opbouwen van een meer intensieve samenwerking met de onderzoekswereld bij de waterschappen wel ruimte is, maar dat die stap vanuit de waterschappen vaak niet wordt gezet. Communicatie De contactpersonen vinden dat er meer aandacht moet zijn voor de wijze waarop onderzoeksresultaten naar de potentiële gebruikers worden gecommuniceerd. Nu ligt de nadruk op het aanbieden van rapporten e.d. maar daarmee is nog niet geregeld dat de kennis ook bij de waterschappen landt. Een van de contactpersonen noemt als positief voorbeeld de wijze waarop het KNMI de klimaatscenario s naar de waterschappen heeft gecommuniceerd: in verschillende bijeenkomsten met ruimte voor interactie. Doorwerking Kennis voor Klimaat bij waterschappen Rapport CCA14.01 Pagina 25

Klimaatbestendige stad

Klimaatbestendige stad Klimaatbestendige stad Joke van Wensem Samenwerken aan water en klimaat Programmaplan en kennisagenda Algemeen en programmering: Deltaprogramma RA/IenM, STOWA, RWS, CAS, Deltares Projectentournee: Deltaprogramma

Nadere informatie

24 Piping bij kunstwerken. DEEL A: Informatie verkregen van de indiener. Dit deel is een feitelijke weergave van de verkregen informatie.

24 Piping bij kunstwerken. DEEL A: Informatie verkregen van de indiener. Dit deel is een feitelijke weergave van de verkregen informatie. 24 Piping bij kunstwerken DEEL A: Informatie verkregen van de indiener Dit deel is een feitelijke weergave van de verkregen informatie. Hier geeft de werkgroep in eerste instantie kort weer welke informatie

Nadere informatie

Klimaatverandering. Een brede maatschappelijke opgave. Kasper Spaan

Klimaatverandering. Een brede maatschappelijke opgave. Kasper Spaan Klimaatverandering Een brede maatschappelijke opgave Kasper Spaan Water governance 2015 1 Nationale overheid 10 Drinkwaterbedrijven 12 Provincieën 24 Waterschappen 393 Gemeenten Ruimtelijke adaptatie Gemeente

Nadere informatie

De klimaatbestendige stad: hoe doe je dat?

De klimaatbestendige stad: hoe doe je dat? De klimaatbestendige stad: hoe doe je dat? De klimaatbestendige stad Klimaatadaptatie van stedelijk gebied staat sinds kort prominent op de publieke agenda. Op Prinsjes dag heeft het kabinet de Deltabeslissing

Nadere informatie

Keynote Future Green City 26 november 2015 10.30-12.00

Keynote Future Green City 26 november 2015 10.30-12.00 Keynote Future Green City 26 november 2015 10.30-12.00 Thema: Leven met water in de stad Speech: - Geweldig om zoveel professionals bezig te zien met groen en water in stedelijk gebied! - In het Deltaprogramma

Nadere informatie

Toeleg Meedoen & Samenwerken in Breda

Toeleg Meedoen & Samenwerken in Breda Toeleg Meedoen & Samenwerken in Breda 2012-2013 Inleiding M&S Breda bestaat uit acht organisaties die er voor willen zorgen dat de kwetsbare burger in Breda mee kan doen. De deelnemers in M&S Breda delen

Nadere informatie

Regionale Adaptatie Strategie vanwege klimaatverandering. MT 22 maart 2012 Arno Lammers

Regionale Adaptatie Strategie vanwege klimaatverandering. MT 22 maart 2012 Arno Lammers Regionale Adaptatie Strategie vanwege klimaatverandering MT 22 maart 2012 Arno Lammers Voorgeschiedenis RAS - Proces Waterkader Haaglanden gestart febr. 2003 na opdracht AB - Regionaal Bestuursakkoord

Nadere informatie

Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta)

Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta) Agenda Stad Concernstaf CSADV Stadhuis Grote Kerkplein 15 Postbus 538 8000 AM Zwolle Telefoon (038) 498 2092 www.zwolle.nl Klimaatadaptatie in Zwolle (IJsselvechtdelta) Hoe houden we onze delta leefbaar

Nadere informatie

Voorstellen. Waterschap Hollandse Delta. John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie

Voorstellen. Waterschap Hollandse Delta. John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie Voorstellen Waterschap Hollandse Delta John Ebbelaar Hoofd afdeling Plannen en Regie Waterschap Hollandse Delta Dynamiek in de Delta [2] Inhoud De taken van het waterschap De dynamiek in de tijd Een dynamische

Nadere informatie

Hoe kwetsbaar zijn onze netwerken?

Hoe kwetsbaar zijn onze netwerken? Hoe kwetsbaar zijn onze netwerken? Hoe kwetsbaar zijn onze infrastructuurnetwerken en op welke manier zijn ze van elkaar afhankelijk? In een simulatie van een overstroming in Rotterdam Noord zochten gebiedsexperts

Nadere informatie

Ruimtelijke Adaptatie en Zoetwater Voor watertekort kennisvragen te over? Kennisdag Zoetwater, Utrecht 15mei 2018

Ruimtelijke Adaptatie en Zoetwater Voor watertekort kennisvragen te over? Kennisdag Zoetwater, Utrecht 15mei 2018 Ruimtelijke Adaptatie en Zoetwater Voor watertekort kennisvragen te over? Kennisdag Zoetwater, Utrecht 15mei 2018 Afspraken verdeling van focus DP Ruimtelijke Adaptatie Stedelijk gebied Gemeenten (verbinding

Nadere informatie

Aanpak regie verzilting Noord-Nederland. Titian Oterdoom

Aanpak regie verzilting Noord-Nederland. Titian Oterdoom Aanpak regie verzilting Noord-Nederland Titian Oterdoom Toename verzilting Bodemdaling zeespiegelstijging Grilliger neerslagpatroon met langere perioden van droogte Warmer klimaat meer verdamping gewassen

Nadere informatie

Brief aan de leden T.a.v. het college en de raad. 24 mei 2018 U Lbr. 18/ Factsheet. Voortgang Samenwerken aan Water

Brief aan de leden T.a.v. het college en de raad. 24 mei 2018 U Lbr. 18/ Factsheet. Voortgang Samenwerken aan Water Brief aan de leden T.a.v. het college en de raad Datum 24 mei 2018 Ons kenmerk TLE/U201800375 Lbr. 18/023 Telefoon 073-3738393 Bijlage(n) Factsheet Onderwerp Voortgang Samenwerken aan Water Samenvatting

Nadere informatie

Topsoil. Korte introductie

Topsoil. Korte introductie Topsoil Korte introductie TOPSOIL is een Europees INTERREG subsidieproject. Het is een samenwerking tussen waterschappen, wetenschappers, overheden en stakeholders uit Nederland, België, Duitsland, Denemarken

Nadere informatie

Ondergrondse opslag. Kansen en dilemma s

Ondergrondse opslag. Kansen en dilemma s Ondergrondse opslag Kansen en dilemma s Nut en noodzaak? 2 Historisch perspectief Aanname alles is optimaal geregeld, water volgt functie; Nu voldoende water door externe aanvoer; Weinig urgentie voor

Nadere informatie

Watersysteem van de Toekomst: vervolg debat-diner

Watersysteem van de Toekomst: vervolg debat-diner Memo Aan deelnemers diner-debat Eye Kopie aan Contactpersoon Rik van Terwisga Datum 8 januari 2015 Onderwerp Vervolg Debat-diner "Watersysteem van de Toekomst" Watersysteem van de Toekomst: vervolg

Nadere informatie

Oproep: Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied

Oproep: Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied Oproep: Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied Meld nu uw bouwproject aan voor het Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied. Daarin bundelen overheden,

Nadere informatie

STUREN MET WATER. over draagvlak en draagkracht in de westelijke veenweiden

STUREN MET WATER. over draagvlak en draagkracht in de westelijke veenweiden STUREN MET WATER over draagvlak en draagkracht in de westelijke veenweiden STUREN MET WATER Het ontwerp Sturen met water van het Veenweide Innovatiecentrum Zegveld (VIC) zet in op actief, dynamisch grondwaterbeheer

Nadere informatie

Kennisagenda NKWK- KBS. Groeidocument versie 0.1

Kennisagenda NKWK- KBS. Groeidocument versie 0.1 Kennisagenda NKWK- KBS Groeidocument versie 0.1 November 2015 Voorwoord Dit is de eerste versie (versie 0.1) van het Groeidocument van de Kennisagenda NKWK- KBS. Dit document is een eerste aanzet voor

Nadere informatie

- Kennis voor Klimaat en het Deltaprogramma - Adaptief deltamanagement

- Kennis voor Klimaat en het Deltaprogramma - Adaptief deltamanagement - Kennis voor Klimaat en het Deltaprogramma - Adaptief deltamanagement Projectendag Kennis voor Klimaat Amersfoort, 7 april 2011 Pieter Bloemen Staf Deltacommissaris 1 Intentieverklaring DC - directie

Nadere informatie

Evaluatie Back to Basics: De Nieuwe Koers

Evaluatie Back to Basics: De Nieuwe Koers Evaluatie Back to Basics: De Nieuwe Koers nderzoek uitgevoerd in opdracht van: Gemeente Goirle DIMENSUS beleidsonderzoek April 2012 Projectnummer 488 Het onderzoek De gemeente Goirle is eind april 2010

Nadere informatie

MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND

MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND WERK ALS ÉÉN OVERHEID De fysieke en sociale leefomgeving van Nederland gaan de komende decennia ingrijpend veranderen. Transities in de energievoorziening, de landbouw,

Nadere informatie

Management summary - Flitspeiling: Week van passend onderwijs

Management summary - Flitspeiling: Week van passend onderwijs Management summary - Flitspeiling: Week van passend onderwijs Van 24 t/m 28 maart vond de Week van Passend Onderwijs plaats. De Week is een initiatief van het ministerie van OCW en 22 onderwijsorganisaties,

Nadere informatie

Deltaprogramma Nieuwbouw en herstructurering. Intentieverklaring

Deltaprogramma Nieuwbouw en herstructurering. Intentieverklaring Deltaprogramma Nieuwbouw en herstructurering Intentieverklaring Deltawet (2011) Deltaprogramma met deelprogramma s Deltafonds Een pot geld Deltacommissaris Wim Kuijken Deltabeslissingen Deltaprogramma

Nadere informatie

Het verbinden van water en MIRT VAN WENS NAAR MEERWAARDE

Het verbinden van water en MIRT VAN WENS NAAR MEERWAARDE Het verbinden van water en MIRT VAN WENS NAAR MEERWAARDE Rond het verbinden van water en ruimte zijn al veel stappen gezet. In het kader van de Vernieuwing van het MIRT is door Rijk, provincies en waterschappen

Nadere informatie

VERBINDEN, VERSTERKEN EN ONTWIKKELEN

VERBINDEN, VERSTERKEN EN ONTWIKKELEN Foto: Platform Slappe Bodem, Vincent Basler VERBINDEN, VERSTERKEN EN ONTWIKKELEN In oktober 2016 is het Nationaal Kennisprogramma Bodemdaling (voorheen kennisprogramma Klimaat, Water en Bodemdaling (KWB))

Nadere informatie

Verklaring van Hoog & Droog

Verklaring van Hoog & Droog Verklaring van Hoog & Droog Aangenomen bij acclamatie op woensdag 6 juni bij Burgers Zoo te Arnhem Over de andere kant van de Delta Verklaring van Hoog & Droog Conclusies en adviezen geformuleerd tijdens

Nadere informatie

Deltaprogramma Nieuwbouw en herstructurering. Bouw nú aan de stad van de toekomst

Deltaprogramma Nieuwbouw en herstructurering. Bouw nú aan de stad van de toekomst Deltaprogramma Nieuwbouw en herstructurering Bouw nú aan de stad van de toekomst Wateroverlast Wateroverlast is waarschijnlijk het meest zichtbare probleem. Steeds vaker staan winkels en kelders vol water.

Nadere informatie

Beeldvorming als Leidraad voor Leiderschap

Beeldvorming als Leidraad voor Leiderschap Beeldvorming als Leidraad voor Leiderschap in de reflectie zie je de bron Effectief Leiderschap.. een persoonlijke audit U geeft leiding aan een team, een project of een afdeling. U hebt veel kennis, u

Nadere informatie

Onderwerp: RKC adviesbrief over tweede afdoening aanbevelingen Openbaar Groen

Onderwerp: RKC adviesbrief over tweede afdoening aanbevelingen Openbaar Groen Gemeente Haarlem Rekenkamercommissie T.a.v. Leden van de gemeenteraad Haarlem Ons kenmerk Datum Contact Telefoon E-mail Bijlage(n) 2019/083184 31 januari 2019 Inge Mulders 023-5114885 imulders@haarlem.nl

Nadere informatie

KLIMAATADAPTATIE ZICHTBAAR EN VOELBAAR MAKEN 5 FEBRUARI 2019

KLIMAATADAPTATIE ZICHTBAAR EN VOELBAAR MAKEN 5 FEBRUARI 2019 KLIMAATADAPTATIE ZICHTBAAR EN VOELBAAR MAKEN 5 FEBRUARI 2019 WIE BEN IK HARRY VAN DUIJNHOVEN directeur/bestuurder Kragten ADVISEUR WIE BEN IK COMPLEX? WIE BEN IK KLIMAATDOELSTELLING OBAMA: KLIMAATVERANDERING

Nadere informatie

Evaluatie bedrijfsbezoeken vakgroep Dak- en Gevelbegroeners

Evaluatie bedrijfsbezoeken vakgroep Dak- en Gevelbegroeners Evaluatie bedrijfsbezoeken vakgroep Dak- en Gevelbegroeners Begin 2014 zijn de vakgroepleden Dak- en Gevelbegroeners door het bestuur bezocht. De inhoud van deze ledenbezoeken is als volgt samen te vatten:

Nadere informatie

6 TIPS DIE HET PRESTEREN VAN UW WERKOMGEVING VERBETEREN

6 TIPS DIE HET PRESTEREN VAN UW WERKOMGEVING VERBETEREN 6 TIPS DIE HET PRESTEREN VAN UW WERKOMGEVING VERBETEREN INLEIDING Het Nieuwe Werken is in de afgelopen jaren op vele plekken geïntroduceerd om slimmer om te gaan met de beschikbare middelen binnen organisaties

Nadere informatie

Deltaprogramma Nieuwbouw en herstructurering. Intentieverklaring Ruimtelijke Adaptatie

Deltaprogramma Nieuwbouw en herstructurering. Intentieverklaring Ruimtelijke Adaptatie Deltaprogramma Nieuwbouw en herstructurering Intentieverklaring Ruimtelijke Adaptatie Wateroverlast Wateroverlast is waarschijnlijk het meest zichtbare probleem. Steeds vaker staan winkels en kelders vol

Nadere informatie

Rotterdamse adaptatiestrategie. John Jacobs Programmabureau Duurzaam Rotterdam Climate Proof

Rotterdamse adaptatiestrategie. John Jacobs Programmabureau Duurzaam Rotterdam Climate Proof John Jacobs Programmabureau Duurzaam Rotterdam Climate Proof Adaptatie? Effecten klimaatverandering Rotterdam: er is urgentie om te handelen Strategie gericht op functioneren van de stad Bebouwing Nutsnetwerken

Nadere informatie

Aandacht voor voedsel bij Gelderse gemeenten. Resultaten digitale verkenning 22 september 14

Aandacht voor voedsel bij Gelderse gemeenten. Resultaten digitale verkenning 22 september 14 Aandacht voor voedsel bij Gelderse gemeenten Resultaten digitale verkenning 22 september 14 In het kort Doelgroep: Gelderse gemeenten Doel: verkennen behoefte aan provinciale ondersteuning bij faciliterende

Nadere informatie

Rapport. 1. Algemeen. 2. Deltabeslissing Zoetwater

Rapport. 1. Algemeen. 2. Deltabeslissing Zoetwater Onderwerp Concept deltabeslissingen en voorkeursstrategieën DP 2015 Datum behandeling OIM 21 november 2013 Kenmerk OIM-2013/274090 Rapport Het Deltaprogramma 2015 wordt in september 2014 aan het kabinet

Nadere informatie

Medegebruik van dijk(zones):

Medegebruik van dijk(zones): Medegebruik van dijk(zones): vanwege ruimtegebrek en voor draagvlak Dijken voor de Toekomst Studiedag STOWA en Kennis voor Klimaat Jantsje M. van Loon-Steensma 24 november 2011 Centrum Water & Klimaat;

Nadere informatie

INTRODUCTIE TOOLBOX voor GEBRUIKERS. duurzame plaatsing van werknemers met autisme

INTRODUCTIE TOOLBOX voor GEBRUIKERS. duurzame plaatsing van werknemers met autisme INTRODUCTIE TOOLBOX voor GEBRUIKERS duurzame plaatsing van werknemers met autisme 1 Welkom bij toolbox AUTIPROOF WERKT Autiproof Werkt is een gereedschapskist met instrumenten die gebruikt kan worden bij

Nadere informatie

KAS: een handelingsperspectief

KAS: een handelingsperspectief KAS: een handelingsperspectief workshop door Living Lab Ruimtelijke Adaptatie Overijssel Twentse Stedenband: Brenda Koopman (waterschap Vechtstromen) Marcel Roordink (gemeente Almelo) IJssel-vechtdelta:

Nadere informatie

Verbinden van Duurzame Steden

Verbinden van Duurzame Steden Verbinden van Duurzame Steden Managen van verwachtingen Jan Klinkenberg, Netwerkmanager VerDuS Startbijeenkomst URD2-projecten 11 oktober 2012 Programma vanmiddag 13.00-13.15 uur Introductie VerDuS 13.15-15.15

Nadere informatie

Rapport klanttevredenheid 2013

Rapport klanttevredenheid 2013 Rapport klanttevredenheid 2013 2014.1.73 2 Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 2. Procedure nieuwe verhuur 4 3. 3.1 Reparatieverzoeken Resultaten afgehandelde enquêtes Meerssen 2013 5 5 4. Procedure vertrekkende

Nadere informatie

Bij deze bieden wij u de resultaten aan van het onderzoek naar de eerste effecten van de decentralisaties in de gemeente Barneveld.

Bij deze bieden wij u de resultaten aan van het onderzoek naar de eerste effecten van de decentralisaties in de gemeente Barneveld. rriercoj Gemeenteraad Barneveld Postbus 63 3770 AB BARNEVELD Barneveld, 27 augustus 2015 f Ons kenmerk: Ö^OOJcfc Behandelend ambtenaar: I.M.T. Spoor Doorkiesnummer: 0342-495 830 Uw brief van: Bijlage(n):

Nadere informatie

Rotterdamse adaptatiestrategie. John Jacobs Afdeling Water Rotterdam Climate Proof

Rotterdamse adaptatiestrategie. John Jacobs Afdeling Water Rotterdam Climate Proof John Jacobs Afdeling Water Rotterdam Climate Proof Adaptatie is niet nieuw! Effecten klimaatverandering Rotterdam: er is urgentie om te handelen Strategie gericht op functioneren van de stad Bebouwing

Nadere informatie

Voorstel Kennis te nemen van de communicatiestrategie van de gezamenlijke waterschappen en de ontwikkelde middelen corporate story en woordmerk.

Voorstel Kennis te nemen van de communicatiestrategie van de gezamenlijke waterschappen en de ontwikkelde middelen corporate story en woordmerk. Aan het dagelijks bestuur Datum: 11-02-2014 Onderwerp: Landelijke communicatiestrategie waterschappen Voorstel Kennis te nemen van de communicatiestrategie van de gezamenlijke waterschappen en de ontwikkelde

Nadere informatie

Vervangingsopgave natte kunstwerken (VONK) Renovatie van de werkwijze

Vervangingsopgave natte kunstwerken (VONK) Renovatie van de werkwijze Vervangingsopgave natte kunstwerken (VONK) Renovatie van de werkwijze Pioneering workshop 14 november 2014 Marcel Tosserams Overzicht Wat is VONK? Vervangingsopgave case Stuwen Maas Discussie 2 Drie netwerken

Nadere informatie

Remote Sensing. Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer

Remote Sensing. Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer Remote Sensing Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer 2016 25 Remote Sensing Betere informatie voor duurzamer, doelmatiger en klimaatrobuuster waterbeheer Waterschappen

Nadere informatie

Leerervaringen excursie Nijmegen

Leerervaringen excursie Nijmegen Leerervaringen excursie Nijmegen In het kader van het project Watercoalitie van het Ministerie van I&M vond op 10 september 2012 een excursie plaats. Medewerkers van het ministerie, de gemeenten Delft

Nadere informatie

MKBA VAN EEN GOED BEGIN NAAR STRUCTUREEL SUCCES!

MKBA VAN EEN GOED BEGIN NAAR STRUCTUREEL SUCCES! MKBA VAN EEN GOED BEGIN NAAR STRUCTUREEL SUCCES! MKBA: VAN EEN GOED BEGIN NAAR STRUCTUREEL SUCCES! U heeft een mooi project om laaggeletterde werkzoekenden op te leiden en zo hun kansen op de arbeidsmarkt

Nadere informatie

Agenda Groen voor de Stad

Agenda Groen voor de Stad Agenda Groen voor de Stad Een nieuw Haags groenbeleid Derde stadsgesprek, 19 april 2016 Programma 1. Opening 2. Presentatie: resultaten gesprek met de stad 3. Deelsessies 4. Vervolg 5. Afronding en borrel

Nadere informatie

Waterschap Hollandse Delta. dynamiek in de delta

Waterschap Hollandse Delta. dynamiek in de delta Waterschap Hollandse Delta dynamiek in de delta Inhoud De dynamiek in de tijd Een dynamische ruimte De opgaven nu en voor de toekomst Water besturen Functionele overheid Algemeen belang en specifiek belang

Nadere informatie

LEKKER BETROKKEN! Copyright VHVG / Phyllis den Brok- Phliss, jan. 2012 Lekker Betrokken! 1

LEKKER BETROKKEN! Copyright VHVG / Phyllis den Brok- Phliss, jan. 2012 Lekker Betrokken! 1 LEKKER BETROKKEN! Projectvoorstel voor het verduurzamen van de zorgsector wat betreft het aanbod van duurzame producten alsmede verduurzaming van de processen en de mens daarbinnen, uitgaande van het brede

Nadere informatie

Gevolgen van klimaatverandering voor Nederland

Gevolgen van klimaatverandering voor Nederland Gastcollege door Sander Brinkman Haagse Hogeschool Climate & Environment 4 september 2008 Introductie Studie Bodem, Water en Atmosfeer, Wageningen Universiteit Beroepsvoorbereidendblok UNFCCC CoP 6, Den

Nadere informatie

Versneld aan de slag met klimaatadaptatie

Versneld aan de slag met klimaatadaptatie Uitnodiging Versneld aan de slag met klimaatadaptatie Wij ervaren klimaatverandering in Zuid-Nederland als urgent én acuut. Droogte, hitte, hagel of wateroverlast zijn haast aan de orde van de dag. Wij

Nadere informatie

Onderzoek Social Media in Transport & Logistiek

Onderzoek Social Media in Transport & Logistiek Onderzoek Social Media in Transport & Logistiek 19 maart 2014 2 Inleiding Na een aantal zware crisisjaren lijkt de sector transport & logistiek begin 2014 weer uit het dal te klimmen. De eerste signalen

Nadere informatie

Business Lounge: uw klant aan de bestuurstafel!

Business Lounge: uw klant aan de bestuurstafel! Gaby Remmers: senior onderzoeker Blauw Research Drijfveer: organisaties helpen inzicht te krijgen in de kansen op een nog klantgerichtere dienstverlening Andre Heeling: onderzoeker Blauw Research Drijfveer:

Nadere informatie

Kennisinnovaties slappe bodems

Kennisinnovaties slappe bodems Kennisinnovaties slappe bodems Agenda 10 min 15 min 15 min 5 min Introductie Enrico Moens (program manager Climate and Sustainability bij Grontmij) Leon van Paassen (assistant professor Geo- Engineering

Nadere informatie

Enquête stichting Parentes Zoetermeer

Enquête stichting Parentes Zoetermeer Enquête stichting Parentes Zoetermeer In de afgelopen weken hebt u de mogelijkheid gehad om d.m.v. onze enquête uw stem te laten horen over diverse punten die spelen binnen onze stichting Parentes. In

Nadere informatie

Deltaprogramma 2014. Bijlage F. Bestuurlijke Planning DP2015

Deltaprogramma 2014. Bijlage F. Bestuurlijke Planning DP2015 Deltaprogramma 2014 Bijlage F Bestuurlijke Planning DP2015 Deltaprogramma 2014 Bijlage F Bestuurlijke Planning DP2015 Deltaprogramma 2014 Bijlage F 2 Bestuurlijke planning In deze bijlage is de bestuurlijke

Nadere informatie

Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe-

Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe- Vallei & Eem Veluwe Oost Veluwe Noord WELL DRA Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe- februari 2015 concept De aanpak handelingsperspectieven Ontwikkelingen maatschappij

Nadere informatie

Doelgroep Het instrument analyseert de zorg op het niveau van: met name geschikt voor Individuele basisschool Ja O O Speciale basisschool 0 Ja O

Doelgroep Het instrument analyseert de zorg op het niveau van: met name geschikt voor Individuele basisschool Ja O O Speciale basisschool 0 Ja O Volledige naam van het instrument De Zorgmeter Afkorting Doelgroep Het instrument analyseert de zorg op het niveau van: met name geschikt voor ook geschikt voor Individuele basisschool Ja O O Speciale

Nadere informatie

Meer Lauwe on Light?

Meer Lauwe on Light? Onderzoeksrapport studenten ; Meer? Rapport gemaakt door : Marvin van Dinteren Erik de Veer Jelle Schenkels Freek Hogenkamp 4 september 2008 Inhoudsopgave Inleiding blz. 2 Werkwijze blz. 3 Verwerking blz.

Nadere informatie

toekomst veenweide Inspiratieboek

toekomst veenweide Inspiratieboek toekomst veenweide Inspiratieboek BOSCH SLABBERS toekomst veenweide Inspiratieboek Opdrachtgever Kennis voor Klimaat In samenwerking met Alterra, DHV, Gemeente Midden-Delfland, Provincie Zuid-Holland,

Nadere informatie

agendapunt 3.a.1 Aan College van Dijkgraaf en Hoogheemraden KENNIS VOOR KLIMAAT: PROJECTEN 1E EN 2E TRANCHE Datum 17 augustus 2010

agendapunt 3.a.1 Aan College van Dijkgraaf en Hoogheemraden KENNIS VOOR KLIMAAT: PROJECTEN 1E EN 2E TRANCHE Datum 17 augustus 2010 agendapunt 3.a.1 850401 Aan College van Dijkgraaf en Hoogheemraden KENNIS VOOR KLIMAAT: PROJECTEN 1E EN 2E TRANCHE Portefeuillehouder Wiegman, A.G. Datum 17 augustus 2010 Aard bespreking Informatief Afstemming

Nadere informatie

Raak onderzoek 2015, 2016 Wiebe Bakker

Raak onderzoek 2015, 2016 Wiebe Bakker De klimaatbestendige stad, inrichting in de praktijk Raak onderzoek 2015, 2016 Wiebe Bakker Een hot item Aandacht voor klimaatadaptatie Deltaprogramma Nieuwbouw en herstructurering Klimaatbestendige Stad

Nadere informatie

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013

Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Dames en heren, Wetenschap is ontstaan uit verwondering en nieuwsgierigheid. Al

Nadere informatie

Klimaatbestendig NL. Een flexibele adaptieve strategie voor het stedelijk gebied. Ruimteconferentie 19 april 2011 Leendert van Bree

Klimaatbestendig NL. Een flexibele adaptieve strategie voor het stedelijk gebied. Ruimteconferentie 19 april 2011 Leendert van Bree Klimaatbestendig NL Een flexibele adaptieve strategie voor het stedelijk gebied 1 Inhoud Context Klimaateffecten Adaptatieopties Strategie / actoren 2 Context algemeen 3 Context Nederland - een zich aanpassende

Nadere informatie

Ilta van der Mast Naar een nieuw systeem van sociale volkshuisvesting

Ilta van der Mast Naar een nieuw systeem van sociale volkshuisvesting Ilta van der Mast Naar een nieuw systeem van sociale volkshuisvesting De wijze waarop de woningmarkt nu georganiseerd is met 2,4 miljoen sociale huurwoningen is niet meer houdbaar. We zullen naar een systeemverandering

Nadere informatie

Klimaatopgave landelijk gebied

Klimaatopgave landelijk gebied Klimaatopgave in beeld 13 oktober 2016, Hoogeveen Algemene info Klimaatopgave landelijk gebied Bert Hendriks Beleidsadviseur hydrologie 275.500 ha 580.000 inwoners 543 medewerkers 22 gemeenten 4.479 km

Nadere informatie

Verkenning Bodemdaling

Verkenning Bodemdaling Verkenning Bodemdaling Versterking bestaande aanpak Foto: G. Boerekamp Aanpak De verkenning is uitgevoerd door Tommy Bolleboom (RWS/Bodem+) i.s.m. Niels Kinneging (RWS), Gilles Erkens (Deltares) en Michiel

Nadere informatie

Highlights resultaten partnerenquête DNZ

Highlights resultaten partnerenquête DNZ Highlights resultaten partnerenquête DNZ Peter Brouwer 28 mei 2015 1 van 8 Inleiding Jaarlijks organiseert De Normaalste Zaak (DNZ) een enquête onder haar leden. De enquête levert nuttige informatie op

Nadere informatie

Op weg naar klimaatbewuste regio. Marcel Houtzager Hoogheemraadschap van Delfland

Op weg naar klimaatbewuste regio. Marcel Houtzager Hoogheemraadschap van Delfland Op weg naar klimaatbewuste regio Marcel Houtzager Hoogheemraadschap van Delfland Klimaateffecten Nederland Neerslag Het regent minder vaak 7% tot 30% Maar buien zijn heftiger! 8% tot 24% Wake-up call -

Nadere informatie

Klimaatbestendige stad

Klimaatbestendige stad Klimaatbestendige stad Nú bouwen aan de stad van de toekomst Deltaprogramma Nieuwbouw & Herstructurering Hoe is het begonnen? Veel onderzoek Nationale adaptatiestrategie Advies van Commissie Veerman Deltaprogramma

Nadere informatie

Meer waarde creëren. Assetmanagement op maat

Meer waarde creëren. Assetmanagement op maat Meer waarde creëren Assetmanagement op maat Zo maken wij assetmanagement toepasbaar Met de toolbox Zeven bouwstenen van professioneel assetmanagement maken we de ISO55000 toepasbaar voor u. Belanghebbenden

Nadere informatie

KLIMAATADAPTATIE IN DE STAD. Proeftuinen Den Haag en Arnhem

KLIMAATADAPTATIE IN DE STAD. Proeftuinen Den Haag en Arnhem KLIMAATADAPTATIE IN DE STAD Proeftuinen Den Haag en Arnhem BOSCH SLABBERS Klimaatadaptatie in de stad Proeftuinen Den Haag en Arnhem Opdrachtgever Ministerie van VROM In samenwerking met Gemeenten Den

Nadere informatie

Pilot Basistraining Ethiek in Sociaal Werk succesvol afgerond

Pilot Basistraining Ethiek in Sociaal Werk succesvol afgerond Pilot Basistraining Ethiek in Sociaal Werk succesvol afgerond nieuwe inzichten over het aanbieden van ethiektrainingen in de Sector Sociaal Werk December 2018 1 van 6 Inleiding In de periode november 2017

Nadere informatie

Vrijwilligersverenigingen

Vrijwilligersverenigingen Vrijwilligersverenigingen Activiteiten organiseren via een verenigingsstructuur is een relatief nieuwe manier om vrijwilligers in te zetten in zorgorganisaties. Deze ontwikkeling kan aantrekkelijk zijn

Nadere informatie

De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt. Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling!

De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt. Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling! De bodem daalt sneller dan de zeespiegel stijgt Tijd voor een innovatieve en integrale aanpak van bodemdaling! In de Nederlandse Delta wonen negen miljoen mensen. Hier wordt zeventig procent van ons inkomen

Nadere informatie

Waterbewuste gemeenschappen: van bereidheid naar daadwerkelijk handelen om eigen erf waterbestendig te maken.

Waterbewuste gemeenschappen: van bereidheid naar daadwerkelijk handelen om eigen erf waterbestendig te maken. Waterbewuste gemeenschappen: van bereidheid naar daadwerkelijk handelen om eigen erf waterbestendig te maken. Een klimaatbestendige stad vraagt inspanningen van iedereen, van waterschap tot particuliere

Nadere informatie

WHITEPAPER TRANSFORMATIE SOCIAAL DOMEIN

WHITEPAPER TRANSFORMATIE SOCIAAL DOMEIN WHITEPAPER TRANSFORMATIE SOCIAAL DOMEIN Transformatie als uitdaging Met ingang van 1 januari zijn de gemeenten verantwoordelijk geworden voor de gedecentraliseerde taken op het gebied van jeugdzorg, begeleiding

Nadere informatie

Kenniscocreatie: Ervaringen uit het KvK programma

Kenniscocreatie: Ervaringen uit het KvK programma Kenniscocreatie: Ervaringen uit het KvK programma Prof. Peter Driessen Wetenschappelijk directeur KvK programma Onderzoeksprogramma waarin onderzoekers samen met overheden en het bedrijfsleven kennis,

Nadere informatie

Arrix Optimus, de SharePoint specialist Deel meer, doe meer!

Arrix Optimus, de SharePoint specialist Deel meer, doe meer! Arrix Optimus, de SharePoint specialist Deel meer, doe meer! brochure.indd 1 07-02-12 11:02 brochure.indd 2 07-02-12 11:02 Arrix Optimus, de SharePoint specialist Deel meer, doe meer! Arrix optimus is

Nadere informatie

Hotspot Droog Ruraal Kennis voor Klimaat Bouwstenen voor regionale klimaatadaptatie in hoog Nederland

Hotspot Droog Ruraal Kennis voor Klimaat Bouwstenen voor regionale klimaatadaptatie in hoog Nederland Hotspot Droog Ruraal Kennis voor Klimaat Bouwstenen voor regionale klimaatadaptatie in hoog Nederland Workshop Het Lankheet, 16 mei 2014 Kennis voor Klimaat Overland Hans Bleumink Kennis voor Klimaat Onderzoeksprogramma,

Nadere informatie

19. Reflectie op de zeven leerfuncties

19. Reflectie op de zeven leerfuncties 19. Reflectie op de zeven leerfuncties Wat is het? Wil een organisatie kennisproductief zijn, dan heeft zij een leerplan nodig: een corporate curriculum dat de organisatie helpt kennis te genereren, te

Nadere informatie

Managementgame Het Nieuwe Werken

Managementgame Het Nieuwe Werken Resultaten Managementgame Het Nieuwe Werken www.managementgamehetnieuwewerken.nl Leren door horen en zien, maar vooral doen en ervaren! MANAGEMENT GAME HET NIEUWE WERKEN Inleiding Think too Organisatieadviseurs

Nadere informatie

STOWA dag Operationele Sturing

STOWA dag Operationele Sturing STOWA dag Operationele Sturing 30 september 2014 Resultaten sessie 2: wensput, klaagmuur, ideeënboom A. De Wensput: 1. Beter waterbeheer Een doel: juist peilbeheer in alle omstandigheden (Wim V.) Flexibel

Nadere informatie

Voorwoord. Nienke Meijer College van Bestuur Fontys Hogescholen

Voorwoord. Nienke Meijer College van Bestuur Fontys Hogescholen 3 Voorwoord Goed onderwijs is een belangrijke voorwaarde voor jonge mensen om uiteindelijk een betekenisvolle en passende plek in de maatschappij te krijgen. Voor studenten met een autismespectrumstoornis

Nadere informatie

Masterclass Klimaatbestendige Stad Klimaatbestendige gebiedsontwikkeling Bauke de Vries,

Masterclass Klimaatbestendige Stad Klimaatbestendige gebiedsontwikkeling Bauke de Vries, Masterclass Klimaatbestendige Stad Klimaatbestendige gebiedsontwikkeling Bauke de Vries, 28-09-2017 Opbouw 1. Context KNMI scenario s kosten en risico s 2. Effecten hittestress, droogtestress, wateroverlast

Nadere informatie

Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober :00-17:30

Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober :00-17:30 Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober 2018 13:00-17:30 Beste genodigde, Een urgenter vraagstuk dan de toekomst van onze planeet is er niet. Daarom is er ook geen urgentere

Nadere informatie

Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek

Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek Zwaantina van der Veen / Dymphna Meijneken / Marieke Boekenoogen Stad met een hart Inhoud Hoofdstuk 1 Inleiding 3 Hoofdstuk 2

Nadere informatie

Onderzoek Test website door het Stadspanel Helmond

Onderzoek Test website door het Stadspanel Helmond Onderzoek Test website door het Stadspanel Helmond In januari 2012 is de nieuwe gemeentelijke website de lucht ingegaan. Maanden van voorbereiding en tests gingen daaraan vooraf. Daarbij is bij de projectgroep

Nadere informatie

18 december 2012. Social Media Onderzoek. MKB Nederland

18 december 2012. Social Media Onderzoek. MKB Nederland 18 december 2012 Social Media Onderzoek MKB Nederland 1. Inleiding Er wordt al jaren veel gesproken en geschreven over social media. Niet alleen in kranten en tijdschriften, maar ook op tv en het internet.

Nadere informatie

Ruimtelijke Adaptatie in de praktijk

Ruimtelijke Adaptatie in de praktijk Ruimtelijke Adaptatie in de praktijk Robert de Graaff (ORG-ID) Tbv breakoutsessie op Deltacongres 6 november 2014 Gebaseerd op presentatie van Frans van de Ven op Festival ruimtelijke adaptatie 9 oktober

Nadere informatie

Hoe kan u strategie implementeren en tot leven brengen in uw organisatie?

Hoe kan u strategie implementeren en tot leven brengen in uw organisatie? Hoe kan u strategie implementeren en tot leven brengen in uw organisatie? De externe omgeving wordt voor meer en meer organisaties een onzekere factor. Het is een complexe oefening voor directieteams om

Nadere informatie

Provinciale Staten van Noord-Holland. Voordracht 64

Provinciale Staten van Noord-Holland. Voordracht 64 Provinciale Staten van Noord-Holland Voordracht 64 Haarlem, 17 augustus 2004 Onderwerp: Agenda Provinciaal Waterplan Bijlagen: - ontwerpbesluit - procesplanning provinciaal waterplan - op weg naar een

Nadere informatie

Eindrapport Clustervoorstel kleine kennisvragen

Eindrapport Clustervoorstel kleine kennisvragen Eindrapport Clustervoorstel kleine kennisvragen KvK rapportnummer KvK 117/2014 Copyright 2014 Nationaal Onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat (KvK). Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Pilots zoetwatervoorziening: van concept naar uitvoering

Pilots zoetwatervoorziening: van concept naar uitvoering Pilots zoetwatervoorziening: van concept naar uitvoering Ervaringen uit de projecten GO-FRESH en Waterhouderij Programma: 1. Presentatie Walter Jonkers (provincie Zeeland) 2. Filmpjes uit het veld: proeven

Nadere informatie

Klanttevredenheidsonderzoek 2015

Klanttevredenheidsonderzoek 2015 Klanttevredenheidsonderzoek 2015 Uitgevoerd door de Wetenschapswinkel van de Universiteit Twente Laura van Neck December 2015 1 Colofon Onderzoek uitgevoerd door: Wetenschapswinkel Universiteit Twente

Nadere informatie

Onderzoek klanttevredenheid Proces klachtbehandeling 2011... Antidiscriminatievoorziening Limburg

Onderzoek klanttevredenheid Proces klachtbehandeling 2011... Antidiscriminatievoorziening Limburg Proces klachtbehandeling 2011................................................................... Antidiscriminatievoorziening Limburg Mei 2012...................................................................

Nadere informatie