Bakalářská diplomová práce

Transcriptie

1 Masarykova univerzita Filosofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Bakalářská diplomová práce 2008 Martina Veliká

2 Masarykova univerzita Filosofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Nizozemský jazyk a literatura Martina Veliká Onderworpen aan de Koran: De beeldvorming van een liefdesrelatie tussen een Nederlander en een allochtoon in Robert Ankers Hajar en Daan en Abdelkader Benali s De Langverwachte Bakalářská diplomová práce Vedoucí práce: Mgr. Sofie Rose-Anne W. Royeaerd, M.A. Brno 2008

3 Graag wil ik mijn dank uitspreken aan Sofie Royeaerd voor haar begeleiding, hulpvaardigheid en vooral voor haar geduld. Ik dank ook mijn familie voor een onbeperkt vertrouwen en voor hun steun. Ráda bych poděkovala Sofie Royeaerd za vedení, rady, ochotu pomoci a především za ohromnou trpělivost. Děkuji také rodině za neutuchající důvěru a podporu

4 Prohlašuji, že jsem diplomovou práci vypracovala samostatně s využitím uvedených pramenů a literatury.... podpis autorky práce - 2 -

5 Inhoud: 1 Inleiding Methodologie Close reading Liefdesgeschiedenissen Hajar en Daan De langverwachte Personages Hajar en Daan De langverwachte Samenvatting Vertellers en focalisatie Hajar en Daan De langverwachte Samenvatting Motieven Allochtoon gezin De islam en enkele onderdelen daarvan Houding tegenover vrouwen Hoofddoek De imam Vrouwelijke kracht Conclusie Literatuur

6 1 Inleiding Nederland is elke dag steeds meer een multiculturele maatschappij aan het worden. Het aantal allochtonen, met name het niet-westerse daarvan, stijgt elk jaar. Daarmee verspreiden er zich verschillende nieuwe, zowel positieve als negatieve, verschijnselen. Ernstige problemen lieten niet lang op zich wachten. Integratie is moeilijk en tolerantie niet eindeloos. Al die feiten hebben invloed onder andere op de kunst. In de laatste tien jaar van de twintigste eeuw zijn er veel auteurs binnen de Nederlandse literatuur gekomen, die als allochtone schrijvers worden beschouwd. Deze term betekent dat die schrijvers hun wortels ergens anders dan in Nederland hebben. Of ze zijn in het buitenland geboren of ze zijn kinderen van immigranten. Allochtone literatuur kan echter geen bepaalde stroming vormen, want de schrijvers verschillen wat hun culturele achtergrond (auteurs uit de Maghreblanden, maar ook van Oost-Europa of van China) en ook wat de thematiek van hun boeken betreft. Maar het feit dat ze vaak de multiculturele samenleving in Nederland onder woorden brengen valt niet te ontkennen. Herbert Van Uffelen heeft echter in zijn artikel Geboren worden is een vorm van herinneren, waarin hij de Nederlandse allochtone schrijvers onderzoekt, opgemerkt dat men zich bij het begrip allochtone literatuur iets exotisch voorstelt. Literatuur van allochtone schrijvers staat voor een exotische vorm van Nederlandse literatuur en is een literatuur die er wel bij hoort en toch weer niet. [Uffelen 2004: 691] Verder in het artikel beweert hij dat er weinig verschillen opvallen tussen de allochtone en de Nederlandse schrijvers van het eind van 20 e /het begin van 21 e eeuw. Wat de thematiek betreft bevinden deze twee groepen van schrijvers zich allebei in een postmoderne wereld van ontworteld-zijn en van nergens-ergenszijn. Een man kan dus makkelijk een allochtoon in de wereld van een vrouw zijn. Ik heb een thema gekozen die met de allochtonen in Nederland samenhangt. In mijn scriptie staat een liefdesrelatie centraal die zich tussen een Nederlander/Nederlandse en een allochtoon afspeelt. Dergelijke relaties komen in de werkelijkheid vaak voor en zijn een gevolg van de multiculturele samenleving. Hoe groot is de rol van de islam in deze liefdesrelaties? Een van de allochtone auteurs, Abdelkader Benali, beschrijft in zijn boek De langverwachte een liefdesrelatie tussen een Marokkaanse jongen en een Nederlands meisje. Hajar en Daan van Robert Anker behandelt een gelijkaardig thema, maar in dit geval gaat het om een relatie tussen een Nederlandse leraar en zijn Marokkaanse studente

7 In mijn scriptie zal ik dus de volgende vraagstelling verwerken: Hoe beschrijft Robert Anker een liefdesrelatie tussen een Nederlander en een allochtoon en hoe doet Abdelkader Benali dat? Mijn aanpak bevat telkens de liefdesrelatie tussen man en vrouw. Daarnaast zal ik mijn scriptie tot de Nederlands-allochtone relaties beperken. De stellen waar beiden Nederlanders of beiden allochtonen zijn laat ik staan. Ik wil de beeldvorming van de liefdesrelatie bij beide schrijvers bestuderen. Daarvoor heb ik de methode van close reading gekozen. In het Close reading deel van mijn scriptie zal ik me op de teksten van de romans concentreren zonder gebruik te maken van cultuurhistorische en biografische informatie. Ik zal mijn aandacht richten op de manier waarop de keuze van focalisator en verteller de beeldvorming beïnvloedt. In het geval van boeken waarin de cultuurverschillen een belangrijke rol spelen kan de beeldvorming van verschillende aspecten (gemeenschappen, religies) op de verteller/focalisator gebaseerd zijn. De thematiek van een relatie die met de islam te maken heeft biedt ook de mogelijkeid om de beeldvorming van deze religie te bestuderen. Eerst wil ik de verhaaltechnieken en de manieren waarop personages, focalisators en vertellers optreden analyseren. Daarna vestig ik de aandacht op enkele motieven, namelijk op het allochtone gezin, op de islam en de onderdelen daarvan en op de vrouwelijke kracht. Deze motieven vallen in beide boeken op of ze tot de feiten behoren die aan de islam vaak gekoppeld zijn. In beide boeken spelen ze kortom een belangrijke rol. Aan het eind van elk hoofdstuk maak ik ook een korte samenvatting die ook een vergelijking tussen Hajar en Daan en De langverwachte bevat

8 2 Methodologie In navolging van mijn vraagstelling zal ik een analyse van Hajar en Daan van Robert Anker en De langverwachte van Abdelkader Benali uitvoeren die zich op de representatie van een liefdesrelatie tussen een Nederlander en een allochtoon richt. In mijn werk staat close reading centraal (hoofdstuk Close reading) en ik zal de verhaaltechnieken analyseren. Als theoretisch kader gebruik ik de publicatie Het leven van teksten samengesteld door Ann Rigney, voornamelijk het hoofdstuk Verhalen daarvan. Dit hoofdstuk houdt zich met vertellingstructuren en verhalen bezig en laat een aantal kernbegrippen de revue passeren. Ik zal vooral personages, vertellers en focalisators bespreken want ze beïnvloeden de beeldvorming van de liefdesrelatie het meest. Verder richt ik de aandacht op de motieven. Daar gebruik ik de terminologie uit het hoofdstuk Verhalen ook mee. De theoretische verklaring en toelichting van de termen uit Het leven van teksten vinden in de inleiding van elk hoofdstuk plaats. Close reading is een methode van minutieuze lezing van bepaalde tekst zelf zonder gebruik te maken van biografische of andere extra-literaire informatie. 1 Ik ga ervan uit dat elke laag van een tekst en elk onderdeel daarvan zijn eigen functie heeft. Ik probeer deze lagen en onderdelen te ontdekken en te beschrijven. De nadruk wordt op die aspecten gelegd die met de liefdesrelatie van de hoofdpersonages iets te maken hebben. Eerst, in het hoofdstuk Liefdesgeschiedenissen, geef ik twee chronologische samenvattingen van gebeurtenissen die bij die twee liefdesgeschiedenissen horen. De reden is tweeërlei: ten eerste wil ik onvermengde verhalen uit boeken halen die rond de liefde draaien. Ten tweede is het handig om het hele verhaal te kennen, het einde inbegrepen, om verdere passages van mijn scriptie te kunnen volgen. Bij dit hoofdstuk hoort echter geen samenvatting bij wat uit de inhoud van het hoofdstuk logisch af te leiden is. Daarna analyseer ik de hoofdpersonages van Hajar en Daan en De langverwachte in termen uit Het leven van teksten (hoofdstuk Personages). Ik behandel expliciete en impliciete karakterisering en round en flat characters. Daarmee schets ik de karaktertrekken van de hoofdpersonages. Dat doe ik om te laten zien wie de geliefden zijn en hoe ze zich in het verhaal gedragen. 1 Close reading. [online]. [Geraadpleegd op ]. Adres: <

9 In het volgende hoofdstuk Vertellers en focalisatie staan vertellers en de focalisatie centraal. Met termen zoals bv. homo- en heterodiëgetische verteller of verteller-focalisator en personage-focalisator laat ik zien hoe deze strategieën uitwerking van het verhaal beïnvloeden en welke effecten dat kan hebben. Het laatste hoofdstuk, die Motieven heet, stelt motieven voor die in een of beide boeken opvallend en kenmerkend zijn. Daarnaast wordt er een analyse van die motieven in functionalistische termen uitgevoerd. Ik vermeld termen gebonden en vrij motief en dynamisch en statisch motief. In correlatie met mijn vraagstelling zijn deze motieven de volgende: allochtoon gezin, de islam en enkele onderdelen daarvan, vrouwelijke kracht. Bovendien maak ik een vergelijking tussen de uitwerking van motieven in deze twee boeken. In de conclusie maak ik een samenvatting van alles wat kenmerkend, opvallend, gemeenschappelijk of verschillend aan de aanpakken van Anker en Benali is. Er zijn er termen die tot de close reading analyse behoren, maar ik behandel ze niet. Ik besteed geen aandacht aan de wisselwerking tussen sujet en fabula, want het geeft geen bijdrage aan mijn analyse. De aanpak daarvan in beide boeken valt weinig op en is voor mijn vraagstelling niet relevant. Hetzelfde geldt voor een omschrijving van tijd- en ruimteverhoudingen. Een dergelijke analyse zou weinig nieuws naar voren brengen en ze zou ook van de richting afwijken die ik met mijn vraagstelling aangaf

10 3 Close reading 3.1 Liefdesgeschiedenissen Voordat ik met de eigenlijke analyse begin, zal ik hier de geschiedenissen van de liefdesverhalen tussen een Nederlander en een allochtoon in beide boeken kort samenvatten. Zowel in Hajar en Daan als in De langverwachte vinden meerdere (liefdes)verhalen plaats en er treden veel personages op. Zoals ik al vermeld heb beschrijft mijn scriptie de beeldvorming van een liefdesrelatie die zich tussen een persoon met Nederlandse afkomst en een persoon die als allochtoon beschouwd wordt, afspeelt. Dus bespreek ik hier de liefdesrelatie tussen de Marokkaanse Hajar en de Nederlander Daan in Ankers Hajar en Daan, en de relatie tussen het Nederlandse meisje Diana en de Marokkaan Mehdi in De langverwachte. De doel van deze twee samenvattingen is om een basisvoorstelling te schetsen hoe die liefdesrelaties eruit zien en hoe ze verlopen en aflopen. Ook geef ik daarmee een korte voorstelling van de hoofdpersonages zodat ik naar hen in de volgende hoofdstukken makkelijker kan verwijzen Hajar en Daan De liefdesrelatie tussen Daan Hollander en Hajar Nait Sibaha staat in het boek Hajar en Daan centraal, maar Robert Anker beschrijft er ook actuele maatschappelijke trends in Nederland zoals de verloedering van het onderwijs, de islamisering van scholen, geweld op straten, problemen tussen oosterse en westerse culturen en religies, de levenswijze van Marokkanen. Daarmee wil ik me in dit hoofdstuk niet bezighouden. Ik zal me telkens op de liefdegeschiedenis van Daan en Hajar concentreren. Daan Hollander is 32 en werkt als leraar geschiedenis aan het DataCare College in Amsterdam. In zijn ongebonden leven kwam verandering vanaf het moment dat hij een liefdesrelatie met Hajar Nait Sibaha had begonnen. Het is namelijk Hajar, een 17-jarige Marokkaanse, die eerst op hem verliefd wordt en hun eerste vrijage initieert. Daarna ontmoeten ze elkaar vrij vaak om de liefde te bedrijven. Ze worden met elkaars werelden, inzichten en karakters geconfronteerd. Hajar richt een Moeder Marokko Vadertje Holland stichting op waar Marokkaanse vrouwen Nederlands leren. Tijdens de vakantie zien ze elkaar helemaal niet. Daan leidt intussen een wild leven vol met vrouwen, feesten, drugs, luxueuze kleren en oppervlakkigheid. Als het nieuwe schooljaar - 8 -

11 begint en Daan weer Hajar ziet, komt hun liefde ten volle tot uiting. Daan is smoorverliefd, hele dagen wacht hij op Hajars telefoon en hij probeert zich met boeken te vermaken. Hij heeft nu geen zin in dingen die hij vroeger graag deed. Zijn vrienden Jimmy en Brian zijn dan ook met andere activiteiten bezig. Maar de eerste problemen aan het licht komen. Hajar moet zich heel oplettend gedragen, want de imam van haar moskee heeft bezwaar tegen de stichting voor Marokkaanse vrouwen, en haar vader wil dat Hajar met haar oom trouwt. Hajar en Daan zien elkaar niet vaak en Daan voelt zich steeds wanhopiger. Dan krijgt hij een brief van Hajar, waarin ze afscheid van hem neemt. Dagen zonder enige zin volgen, Hajar legt de eindexamens af en daarmee ze helemaal van Daans leven verdwijnt. Toch had ze een diepe invloed op zijn leven gehad: Daan verdiept zich in boeken en cultuur, interesseert zich in zijn omgeving, hij wil kortom Hajars kwaliteiten ook bereiken. Met Jimmy trekt hij naar Venetië. Deze stad blijkt een magische invloed op hem te hebben en hij begint van zijn liefdesverdriet te genezen. Verder engageert hij zich in het schoolleven. Op een dag maakt hij met Maaike kennis, die zijn vriendin wordt. Van Hajar heeft hij geen berichten, totdat hij in een krant een interview met haar ziet. Hij beseft dat hij haar nooit heeft vergeten. Dan, anderhalve jaar na haar bittere brief, ontmoeten Hajar en Daan elkaar toevallig in een bibliotheek. Ze gaan samen naar een café, waar ze urenlang zitten om van hun verzoening te genieten en hun liefdesrelatie te herstellen. Hajar vertelt Daan dat ze met een Marokkaanse leraar Frans getrouwd is. Het huwelijk was een slechte oplossing, een poging om van Daan te ontsnappen. Maar nu als ze weer met Daan samen is wil ze scheiden. Ze zijn allebei zeker dat hun liefde zal overwinnen en behalve de scheiding staat hen niks in de weg. Hajar vertrekt naar Marokko om zich over de scheidingsprocedure te informeren. Er duiken enkele problemen op, meestal met haar conservatieve, radicale opa, maar eindelijk komt ze naar Amsterdam terug. Ze heeft een toezegging voor de scheiding gekregen. Op 11 september 2001 begint zowel die westerse panische angst voor de islam en moslimterroristen als de mooiste periode van Hajars en Daans leven. Deze periode van hun gelukkige samenleving in Daans nieuwe huis duurt ongeveer drie maanden. Op Sinterklaas verdwijnt Hajar uit het huis en uit de wereld zonder enig spoor. Daan probeert alles om haar te vinden, maar de enige zekerheid blijft dat ze door haar familie ontvoerd werd naar Marokko. Daan reist ernaar toe en voelt Hajars aanwezigheid en ook een soort van verrassende eenheid in dat arabische land. Hij neemt ontslag van de school en vertrekt voorgoed naar Marokko. Intussen schrijft Hajar talloze liefdesbriefen naar Daans adres met woorden van verdriet en hoop tegelijkertijd

12 3.1.2 De langverwachte De langverwachte is in het begin van het boek een nog ongeboren kind van Mehdi Ajoeb en Diana Doorn. Het is een meisje. Ze heeft de gave om in het verleden en in de toekomst te zien. Daar maakt ze gebruik van om het hele verhaal te vertellen. Diana Doorn en Mehdi Ajoeb zijn zeventien en gaan naar dezelfde school. Diana is een mooi blond Nederlands meisje. Mehdi is van Marokkaanse komaf, maar in Nederland geboren en opgegroeid. Ze worden verliefd op elkaar en op een dag nodigt Diana Mehdi uit om naar haar huis te komen. Meteen bedrijven ze de liefde en daar begint hun echte relatie mee. Uit hun tweede gemeenschappelijke nacht zal de langverwachte voortkomen. Beiden verzoenen zich met die situatie en beslissen om het kind te houden. Ondertussen duiken enkele problemen in Mehdi s gezin op die nauw samenhangen met zijn psychische toestand: zijn moeder begint te zwijgen en dan gaat ze bij haar vriendin logeren. Zijn vader lijkt zijn vader niet te zijn en wil de familieslagerij verkopen. Mehdi s zus verlaat plotseling hun huis. Mehdi ondergaat een soort van identiteitscrisis en zoekt hulp bij verschillende mensen. Diana is bezorgd over hem, ze is niet zeker hoe ze zich moet gedragen. De ouders van Diana zien haar Marokkaanse partner niet graag en vooral haar stiefvader Rob is bang voor de islam. Hij gaat zelfs naar een moskee om de imam te vragen wat Mehdi en Diana volgens de islam moeten doen. De twee maatschappelijke achtergronden - Diana s ouders en Mehdi s gezin - ontmoeten elkaar pas in het kinderziekenhuis tijdens Diana s bevalling. De langverwachte wacht tot iedereen erbij is. Met haar geboorte in de eerste minuten van het Nieuwjaar van 2000 worden allemaal bevredigd met elkaar. De dingen zijn na de lange en moeilijke familiegeschiedenis eindelijk in orde. Twee weken na de geboorte reizen Mehdi, Diana en zijn dochtertje naar Arizona naar Diana s eigenlijke vader. Daar vraagt Mehdi haar ten huwelijk. En Diana geeft hem het jawoord

13 3.2 Personages Ann Rigney [Rigney 2006: 165] geeft in Het leven van teksten in het hoofdstuk Verhalen een aantal begrippen aan die in de analyse van een personage bruikbaar zijn: Hoeveel karaktertrekken een personage krijgt, hangt af van het belang dat dit personage heeft binnen de verhaalwereld. In verhalen bestaat het gelijkheidsprinsipe niet [...] Men maakt daarom een onderscheid tussen round characters, waar wij veel over te horen krijgen en die steeds in ontwikkeling lijken te zijn, en flat characters, die slechts schetsmatig worden neergezet en verder op de achtergrond blijven. Daarna onderscheidt ze impliciete en expliciete karakterisering. In het eerste geval beschrijft de verteller een personage direct in de tekst: hij geeft haar persoonlijkheid en kwaliteiten in de tekst aan. Impliciete karakterisering gebeurt bijvoorbeeld met behulp van waarnemingen van andere personages. Het karakter van een personage is kortom in het verhaal verstopt zonder een rechtstreekse omschrijving. In dit hoofdstuk concentreer ik me telkens op personen die bij de centrale liefdesrelaties betrokken zijn. In Hajar en Daan zijn het Daan Hollander en Hajar Nait Sibaha. In De langverwachte beschrijf ik Mehdi Ajoeb en in het kort ook Diana Doorn Hajar en Daan Volgens het bovenaan voorgestelde gezichtspunt kunnen we Daan Hollander als een round character beschouwen. Hij is zonder enige twijfel het hoofdpersonage en hij fungeert ook als focalisator (daarover later) in dit verhaal. Daan ondergaat een duidelijke ontwikkeling van een oppervlakkige fuifnummer die stripverhalen leest naar een geëngageerde intelligente man die zijn roots heeft gevonden zonder dat deze roots iets met zijn familieachtergrond te maken hebben. Hij heeft Hajars roots overgenomen. Zijn uiterlijk is vrij precies beschreven: In een soort zilveren skibroek op rood-witte Nikes, een oranje sweatshirt met LOVE erop en op de rug een smiley. Daan met zijn brede kop en stekend blauwe ogen, met brede, dunne lippen [...] en dat wilde, donkerbruine haar dat door de diadeem van een Gucci met gele glazen in bedwang gehouden wordt. [Anker 2004: 71] Vaak noemt Anker beroemde merken van kleren of parfums, die Daan draagt of gebruikt. Zo heeft Daan een jas van Replay aan en gebruikt ck One parfum. Een beschrijving van zijn

14 winkeltocht met Jimmy door de Amsterdamse P. C. Hooftstraat is tenminste één pagina lang en Anker laat een groot aantal van merknamen de revue passeren. Armani, Prada, Versace of Gucci zijn winkels waarin Daan met een gold card betaalt. Daarmee is Daans hipheid en oppervlakkigheid geïllustreerd. Het uiterlijk is voor Daan heel belangrijk. Zijn innerlijk is niet expliciet gekarakteriseerd zolang Daan de focalisator is en hij denkt over zichzelf zelden na. De karakterisering van Daan is impliciet. In Hajar en Daan wordt accent op Daans flat gelegd. De plaats waar Daan eerst woont is een groot winkelcentrum in de Amsterdamse Poort. Zijn flat is een ultramoderne verzameling van roestvrijstalen hippe voorwerpen, kussens, CD s, glossy tijdschriften en Donald Ducks. Hij heeft geen stoelen maar een reusachtig wit bed vol met kussens. Op de muren hangen grote kleurige foto s en plaatjes uit Micha Kleins beamer. Micha Klein is een echt bestaande Nederlandse beeldend kunstenaar. Net zoals andere echt bestaande personen, bv. vj Daniëlle Kwaaitaal en DJ Marcello, fungeert hij als een illustratie van een kleurrijk gezelschap, waarin Daan verkeert. Het is een gezelschap van movers-and-shakers, party animals: fotomodellen, fotografen, reclametypes. Ze zijn met weinig andere dingen bezig dan met feesten, drinken, pillen innemen en de liefde bedrijven. Al deze details vormen het beeld van Daans karakter, voordat hij door Hajar veranderd werd. Alles wat hip en modern is absorbeert hij. Hij heeft geen eigen opinie of persoonlijkheid. Alles doet hij met behulp van zijn vrienden Jimmy en Brian (Dungeons and Dragons spelen, investeren, feesten, reizen) of in een groter gezelschap van mensen die op hem lijken. Hij nuttigt alles wat de hedendaagse westerse vrije maatschappij aanbiedt. Hij bouwt geen waardes op. Daan mist maatschappelijke basiskennis en cultuurkennis. Bijvoorbeeld moderne Nederlandse schrijvers zeggen hem niks. Ook in zijn vak is hij niet goed thuis: toen Hajar haar eindexamen van geschiedenis bij hem deed, verwarde hij de bijeenkomst van Potsdam met de conferentie van Jalta. Hajar moest hem corrigeren. Toch is Daan een populaire leraar: hij was geschiedenis gaan studeren vanwege zijn fascinatie voor mooie verhalen. Toen hij klein was las hij graag grote verhalen en liet zich met plezier boeien met de voordrachten van leraren. Dat Lyotard die Grote Verhalen betwijfelde, daar maalt Daan niet om. Op het moment dat hij zijn eigen groot verhaal met Hajar meemaakt, begint hij door en door te veranderen. Hoewel Hajar het tweede hoofdpersonage van dit boek is, haar innerlijke karakterisering vrij vaag is. Deze karakterisering kan dus als impliciet beschouwd worden. Gedachtegangen kent Anker alleen aan Daan toe. De lezer krijgt over Hajar alleen te weten wat Daan ontdekt of wat ze hem vertelt. Hajar ondergaat ook geen ontwikkeling. Tenminste

15 volgens de informatie die Daan (en de lezer) over haar heeft lijkt ze steeds over dezelfde eigenschappen te beschikken en dezelfde morele maatstaven te handhaven. Haar uiterlijk wordt vaak van Daans oogpunt beschreven. Uit het volgende citaat kunnen we ons deels voorstellen hoe Hajar eruit ziet. Het gaat er om een impliciete karakterisering, want Daan neemt waar: Met zijn middelvinger tekende hij haar wenkbrauwen na, die begonnen in een stip en na een sierlijke boog eindigden in een punt, als de Arabische faa, maar dan omgekeerd, kachelzwarte wenkbrauwen die op haar getinte huis geplakt leken te zitten. Daaronder ronde zwarte ogen met romaans beboogde leden. Hij streek over de licht gebogen neus en sprong van het puntje naar de omhoog krullende rand van haar bovenlip. [Anker 2004: 11] Hajar groeit nu alleen, met haar broer en vader. Haar moeder overleed vier jaar voordien en twee oudere zussen leven in andere steden. Ze is van Marokkaanse afkomst en het merendeel van haar familie woont in Tetouan, Marokko. Hajars vader is een gematigd moslim die geen druk qua geloof op haar uitoefent. Maar haar broer Khalid is een gevaarlijke jonge man die strenge islamitische wetten naleeft. Hajar is geleerd en vrijmoedig, wat sommige moslims ergert. Ze houdt van Multatuli s Max Havelaar en kan het slot uit haar hoofd citeren, maar ze vindt Harry Potter net zo leuk (daarbij sluit Daan ook aan). Vrijwillig draagt ze een hoofddoek: Het betekent dat ik ergens bij hoor. Bij mijn cultuur. Dat geeft me steun. Dan ben ik niet alleen. [Anker 2004: 17] Zij heeft echter een tweeslachtige houding tegenover haar geloof. Ze beschouwt de uitleg van de islam, zoals die van haar imam, achterlijk en soms gevaarlijk. Ze gelooft in een God, die van geen bepaald geloof is. Ze wil haar leven zelf bepalen, maar toch voelt ze dat ze erbij hoort, tussen haar mensen. Daarom leert ze ook Marokkaanse vrouwen Nederlands die naar Nederland zijn gekomen zonder enige taalkennis. Ze stelt haar opinies over de relaties tussen Nederlanders en de allochtonen in het gesprek met Daan voor: [...] de moslims zelf moeten veranderen, kritischer worden, meer van deze tijd, dat ze leren dat dat niet bedreigend hoeft te zijn. Hajar vindt dat ze deel moeten nemen aan de Nederlandse samenleving [...]. Maar de Nederlandse samenleving moet ook iets doen. Misschien is het belangrijkste dat ze de scheiding tussen zwarte en witte scholen opheft want hoe moeten zwarte kinderen integreren in een witte samenleving als ze de hele dag door in een zwarte omgeving zitten? Jawel, desnoods met harde hand, boven de veertig procent geen leerlingen meer toelaten et cetera. En eisen stellen, hè, Nederlands leren bijvoorbeeld, op straffe van straf. Precies, wat zij met Moeder Marokko doet, [...], ze wil graag iets voor haar medemensen betekenen en dan

16 ligt voor de hand om bij haar eigen volk te beginnen. Later gaat ze misschien in de politiek [...]. [Anker 2004: 158] Tijdens het verhaal verandert niks aan haar opinies en houdingen. Zoals al gezegd blijven haar innerlijke gevoelens geheim. Daan moet zich op haar woorden en haar daden verlaten. Als Hajar hem die scheidingsbrief schrijft, gelooft Daan de redenen die ze noemt niet maar respecteert haar beslissing. Hoewel Hajar over de verschillen tussen hen en over de onmogelijke relatie schrijft voelt Daan dat ze toch van hem houdt. Ook de lezer kent op de brieven na Hajars echte gevoelens niet en moet de brieven vertrouwen. Hajar schrijft namelijk brieven die in het hele boek hier en daar voorkomen en met actuele gebeurtenissen samenhangen. Pas op de laatste pagina ziet de lezer dat die brieven in de laatste periode van het verhaal geschreven zijn en dat Daan ze waarschijnlijk nooit heeft gelezen. Hajar schrijft ze als ze in het Marokkaanse gevangenschap zit en op gekunstelde wijze vertelt ze alles over haar gevoelens tegenover Daan. De lezer leest dan wel verklaringen voor haar gedrag maar of zij de waarheid schreef blijft onzeker De langverwachte De structuur van De langverwachte zelf - een groot aantal verhalen die door elkaar vermengd zijn en die de aandacht van centrale relatie verschillende richtingen trekken - biedt weinig ruimte voor expliciete karakterisering van alle personages. Beschrijvingen van uiterlijk, bv. van het gezicht of van het lichaam, komen zelden voor. In dit boek zijn ze van marginale betekenis. Als er een opmerking over het uiterlijk van iemand voorkomt, dan is het poëtisch gekleurd. Op deze manier komt de lezer te weten dat Diana een mooi meisje is: zegt Gazet van Antwerpen [...] geen antwoord terug verwachtend van [Diana] die haar qua schoonheid verre overtreft, maar qua ervaring en menselijk inzicht ver achter blijft. [Benali 2005: 18] De aandacht is meer op de indruk van personages gericht die ze in de interactie met andere personages wekken, zoals in het volgende citaat waar Mehdi aan Diana denkt: Ze had alles bij hem achtergelaten, haar lichaamsgeur, haar peukjes, haar lichaamsstaal, haar inzicht... alleen haar naam... [Benali 2005: 132]. Al die expliciete beschrijvingen van uiterlijk zijn zeer zichtbaar emotioneel gekleurd door de waarneming van personages. Diana draagt een beugel en als Mehdi dat ziet: Het straalde als een zilveren halssieraad. [Benali 2005: 135] Ook de innerlijke karakterisering is emotioneel gekleurd door de verteller - de langverwachte - en komt redelijk weinig voor. Volgende alinea laat een korte karakterisering van Diana zien die door de langverwachte vermeld wordt:

17 Diana komt niet uit een kansarm gezin, heeft geen onafgemaakte opleiding achter de rug, ze heeft goddelijke sproeten, lacht altijd zonder haar tandvlees te laten zien en probeert altijd de waarheid te spreken. [Benali 2005: 14] Ik heb gezien hoe Diana alles wat ze tegenkomt beantwoordt met liefde, totdat ze week en slap als een vergeelde madelief is geworden. [Benali 2005: 17] Het hele verhaal is met impliciete karakterisering doorweven. De persoonlijkheden van personages zijn herkenbaar aan hun daden en uitspraken, maar er wordt geen duidelijk beeld daarvan gegeven. Geen personage heeft een vaste karakter. De dingen, die de personages tegenkomen, bepalen de reacties daarop vaak zonder uitleg. De reacties zijn ook dikwijls onvoorspelbaar. Maar alles wat in vorige alinea vermeld is geldt niet voor hoofdpersonage Diana. In vergelijking met Mehdi lijkt zij steeds hetzelfde, zonder diepere expliciete of impliciete karakterisering en behalve de zwangerschap ondergaat ze ook weinig actie. Meer aandacht wordt in dit boek op de Marokkaanse personages gevestigd, op Mehdi en zijn familie in de eerste plaats. Benali geeft er een soort van inleiding mee in de mentaliteit van Marokkanen. Hij probeert ook veel huidige problemen te schetsen die in de Nederlands- Marokkaanse samenleving verschijnen en vooral richt hij zich op identiteitscrisis van Marokkanen. Dat zal ik verder in de karakterisering van Mehdi bespreken. Mehdi is bijna achttien en op het eind van het boek heeft hij het eindexamen op een havo met succes afgelegd. Hij wil zijn rijbewijs halen, maar dat lukt hem ten slotte niet. Dat heeft hij met zij vader gemeen, die al jaren een Nederlandse rijbewijs zonder succes probeert te halen. Maar verder heeft hij met zijn vader weinig trekken en eigenschappen gemeen wat hem op het idee brengt dat zijn vader zijn eigenlijk vader niet is. In het volgende citaat denkt Mehdi erover na: De verschillende redenen waarom zijn vader zijn vader niet zou kunnen zijn [...]. reden die zich aandienden in de vorm van verschillen tussen Driss en Mehdi. De manier waarop Driss zijn jas aantrok, bij voorbeeld, eerst de linker - en dan pas de rechtermouw, terwijl Mehdi eerst de rechtermouw van zijn jas pakte en dan pas de linker. [...] Hij sprak vloeiend Nederlands, zijn vader nou niet bepaald. Hij droomde in het Nederlands, zijn vader droomde nooit, of misschien wel, of misschien niet. [...] Zijn vader was geen roker. Mehdi rookte - stiekem - een half pakje per dag. [Benali 2005: 145]

18 Mehdi verstaat zijn vader helemaal niet. Driss Ajoeb wil dat Mehdi met hem naar Mekka gaat, maar Mehdi is nu met andere dingen dan het geloof bezig. Er was een periode wanneer Mehdi sterk met de islam bezig was en religielessen volgde. Sidi Mansoer, zijn imam, voorspelde hem een grote toekomst in dienst van het geloof. Dit idee lijkt Mehdi nu beschamend. De verteller karakteriseert dit verleden van Mehdi in het volgende citaat: Maar hij had toch een duidelijke keuze gemaakt? Of was de devotie, de overgave die hij een aantal jaar had gevoeld, gewoon plotseling door een gebrek aan olie gedoofd? [Benali 2005: 36] Mehdi voelt geen verbinding met zijn Marokkaanse wortels. Hij is zelfs nooit in Iwojen, de stad waarvan zijn ouders kwamen, geweest. Zijn ontworteling is des te pijnlijker en verwarrender hoe vaker hij over zijn gelovige plichten hoort. Mehdi s vriend, Boedoeft, is streng islamitisch opgericht, en samen met Mehdi s gezin vormt hij een deel van Mehdi s persoonlijkheid dat met dat westerse, Nederlandse deel vecht elke dag. Mehdi is vaak onder de macht van moeders bijgeloven en Boedoefts preken en raakt daarom in de war. Al die dingen samen met zijn vaderschap leiden tot een kritische situatie, waarin hij op Diana s onschuldige woorden redelijk woedend reageert: Hij keek haar aan met een blik die ze nog niet kende [...]. de blik beende al de liefde die hij voor haar had, alle zachtheid, die hij van haar in zich voelde vloeien, alles wat hen als spinnenwebdraden bond, met een messtek uit, tot er niets anders tussen hen stond dan ruwe naakte stronteigenwijze trots [...]. Nu zag ze voor het eerst waar die ogen vandaan kwamen, en nu wist ze voor het eerst dat ze door een tunnel vloog, dat wist ze al, maar of ze er ooit nog uit zou komen, dat wist ze niet meer. [Benali 2005: 199] Mehdi werd boos op Diana zonder een grote reden daarvoor te hebben. In de wachtruimte van een dokter begint hij een poster te scheuren en op Diana te schreeuwen. Nadat wordt hij naar Riagg gestuurd. Daar vertelt hij veel over zijn identiteitscrisis, die de Marokkaanse jongens in Nederland vaak tegenkomen. Mehdi is een wijze jongen en formuleert deze problemen heel duidelijk. Het lijkt alsof hij heel goed wist wat hij onderging, maar hij kan dat alleen niet oplossen. Mehdi denkt dat hij door een fkih, een Berberse medium en helderziende, geholpen kan worden. Hij vertelt aan de dokter: Je bent niet meer de baas over jezelf, en het kan zover gaan dat je niet meer weet of je wel ooit de baas over jezelf bent geweest. En het gaat gepaard met dikke watten van gevoelens van schuld. Je bent de lul, weetjewel, omdat je je niet aan de regels hebt gehouden. [...] We respecteren onze vader, we noemen hem niet bij de voornaam en zeker weten dat we niet met

19 hem gaan kamperen of zo. [...] Dat hij het liever niet wil weten dat je tot iemand uitgroeit die hij niet kan bevatten. [Benali 2005: 205] Met zijn moeder beweert Mehdi daarentegen geen problemen te hebben, Over mijn moeder niets dan goeds. [Benali 2005: 208]. Maar hij is steeds onder de invloed van haar bijgeloven. Bovendien kan hij haar droefheid niet snappen. Mehdi s vriend Boedoeft, die halverwege het verhaal overlijdt, had een groot invloed op Mehdi. Boedoeft, hoewel hij zich in teenagerskringen bewoog en een rapstar wilde worden, was een orthodoxe moslim. Hij probeerde Mehdi te vermanen en waarschuwde hem tegen Diana, ofwel Nederlandse meisjes: Boedoeft was zelfs zo ver gegaan voor te stellen haar eerst hoogstpersoonlijk te wassen en haar tanden te poetsen voor hij haar mee naar bed nam. Je wilt toch niet dat er varkensvlees of witterode wijn meekomt, als je een Hollandia kust? [Benali 2005: 173] Mehdi probeert dan Diana van zich verder af te houden, maar dat lukte alleen totdat zij hem de eerste kus gaf. Dat heeft tot Mehdi s schuldgevoel bijgedragen. Maar Mehdi begint langzamerhand van al die slechte gevoelens te genezen. Bijvoorbeeld als hij naar diner bij Diana s ouders uitgenodigd wordt, begint haar vader hem lastige vragen over de islam te stellen. Mehdi antwoordt hem dat Diana van hem de islam mag aannemen, maar het hoeft niet. En dat hij het met de imam Sidi Mansoer niet eens is. Daarna flitsten Boedoefts woorden door zijn hoofd dat de hel op hem wacht. Onzin, denkt Mehdi, onzin, alleen ik, Diana en wat op ons wacht. [Benali 2005: 306] Dit citaat geeft impliciet weer dat het met Mehdi weer beter gaat Samenvatting In beide boeken krijgen de mannelijke hoofdpersonages meer ruimte dan de vrouwenlijke en ondergaan een duidelijke ontwikkeling. Daan Hollander is een round character. Zijn persoonlijkheid is precies aangeduid met het gebruik van impliciete karakterisering. Ze bestaat uit zijn woorden en zijn handelingen, een expliciete beschrijving van zijn karaktertrekken komt niet voor wat met de focalisatie samenhangt (zie ). In de loop van het verhaal zien wij als hij zich van een oppervlakkig fuifnummer in een intelligente man verandert die weet wat hij wil. Mehdi is ook een round character die meer impliciet als expliciet gekarakteriseerd wordt. Zijn persoonlijkheid is op zijn handelingen en uitspraken zichtbaar. Mehdi voelt zich verward want hij verkeert tussen twee verschillende culturen - de wersterse en de islamitische - en staat onder druk aan de ene kant van zijn familie en aan de andere kant van de relatie met Diana

20 Hoewel mannelijke personages meer aandacht krijgen en meer gekarakteriseerd zijn, zijn de vrouwen de baas. De toegang tot de persoonlijkheid van Hajar krijgen wij alleen door Daan en zijn perspectief. Alles wat over Hajar geschreven wordt, wat Hajar doet en zegt is door Daan waargenomen. Hajars innerlijk blijft geheim, maar enkele karaktertrekken geeft ze weer. Daarop kunnen wij ook zien dat ze zich niet ontwikkelt en steeds dezelfde blijft. Ze heeft hoge morele maatstaven en inspireert Daan tot beter zijn. In hun relatie heeft Hajar de doorslaggevende rol en beslist over hun afspraakjes en over hun toekomst. Zij is de initiator van hun liefdesrelatie. Daan laat zich aan haar onderwerpen. Diana blijft, net zoals Hajar, zonder een duidelijke ontwikkeling en krijgt ook minder ruimte. Toch is zij een belangrijke figuur in het verhaal, want ze initieert haar relatie met Mehdi en zij is knap genoeg om met moeilijke Mehdi te weten omgaan