Offshore sourcing: de voordelen voor ontwikkelingslanden

Transcriptie

1 groene IT MVO Voordelen, inerne succesfacoren en mvo Offshore sourcing: de voordelen voor onwikkelingslanden Over de voordelen van offshore sourcing voor bedrijven die daar gebruik van maken, is al veel geschreven. Maar ook voor de onwikkelingslanden waar de bedrijven werk laen uivoeren, heef he voordelen. Tijd dus om eens e kijken naar di aspec van offshore sourcing. Daarnaas komen ook de inerne succesfacoren van landen acief in de offshoresecor en de aandach voor offshore sourcing in he kader van maaschappelijk veranwoord ondernemen aan bod. Paul Tjia De belangselling voor offshore sourcing, he laen uivoeren van werkzaamheden in landen me lagere loonkosen, groei serk. Dankzij offshore sourcing, of offshoring, kunnen weserse bedrijven fors op de kosen besparen en krijgen ze oegang o IT-specialisen die in he wesen soms schaars zijn. Maar ook voor onwikkelingslanden bied deze moderne bedrijfsak verschillende voordelen: he is een aanrekkelijke groeisecor die zorg voor hooggeschoolde werkgelegenheid, buienlandse valua en nieuwe inveseringen. Een groo aanal onwikkelingslanden probeer daarom he voorbeeld van he succesvolle India na e volgen. Ineresse voor offshore sourcing Ruim winig jaar geleden kwamen de eerse Nederlandse organisaies in aanraking me he fenomeen offshore sourcing: he laen uivoeren van werkzaamheden in landen me lagere loonkosen. Voor groe ondernemingen is deze manier van werken nu gemeengoed geworden. Bekende namen op di gebied zijn ABN AMRO, Aegon, ING, KLM, KPN, Exac en Cordys. Ook seeds meer kleinere en middelgroe bedrijven zijn berokken bij offshoring. He kan hierbij onder meer gaan om applicaieonwikkeling (nieuwbouw en onderhoud van programmauur), he esen van sofware, he maken van compuergames en caroons, daa-enry en digialisering, he laen uivoeren van adminisraief werk en boekhoudwerk, en conaccenerdiensen (Nederlandsalig). Hiervoor kan er een eigen vesiging in he buienland worden opgeze (capive cener), maar bedrijven kunnen ook uibeseden naar lokale diensverleners: ITO (IT ousourcing) en BPO (business process ousourcing). Hoewel de laase jaren de nearshorelanden (in Cenraal- en Oos-Europa) opkomen, word he meese werk nog seeds verrich in onwikkelingslanden. Koploper is India, en di land produceer per jaar al voor ongeveer 1 miljard dollar 28

2 Samenvaing Een offshoresecor bied veel voordelen voor onwikkelingslanden, zoals werkgelegenheid, inkomsen, professionalisering van he naionale bedrijfsleven, simulering van de binnenlandse economie en sociaal-maaschappelijke verbeeringen. Er zijn ach succesfacoren e noemen voor succesvolle offshorelanden, waaronder de beschikbaarheid van human capial, acief overheidsbeleid en een goede echnische infrasrucuur. groep groep 1 groep 2 groep 3 nie-deelnemend maure exporing naions emerging exporing naions infan sage exporing naions non-compeing aan sofware voor Nederlandse klanen. Andere Aziaische besemmingen zijn onder meer Sri Lanka, Thailand, Maleisië, Vienam, Indonesië, de Filippijnen en China. Nederlandse projecen worden ook uigevoerd in Laijns-Amerika, he Midden-Oosen en zelfs in Afrika. Over de voordelen van offshoring is al veel geschreven: he bied de mogelijkheid o een fors kosenvoordeel, er kan gebruik worden gemaak van groe aanallen (in Nederland soms schaarse) IT-specialisen, he zorg voor flexibiliei, producen kunnen sneller worden onwikkeld, he vergroo he innovaievermogen, he verleng de werkdag dankzij he principe van follow he sun, he geef oegang o nieuwe afzemarken, e ceera. Een offshoresecor bied echer ook veel voordelen voor onwikkelingslanden. Veel van deze landen zijn nu acief aan he proberen he voorbeeld van he succesvolle India na e volgen. India, eens bekend als he land van exreme armoede, is uigegroeid o een IT-supermach. De belangrijkse sofwarebedrijven, waaronder Microsof, Oracle, SAP en IBM, gebruiken Indiase sofwarecenra om hun producen e onwikkelen. Indiase IT-diensverleners concurreren succesvol me firma s ui de geïndusrialiseerde landen vanaf jaren 90: India nieuwkomer vanaf 2000: China Brazilië, Cosa Rica, Mexico, Filippijnen, Maleisië, Sri Lanka, Pakisan, Egype, Vienam, Bangladesh, Zuid-Afrika Cuba, El Salvador, Jordanië, Palesina, Indonesië, Noord-Korea en 20 à 30 andere landen De res van de mins onwikkelde landen, waaronder een groo deel van Afrika. Deze landen hebben weinig of geen exporgeriche IT- en BPO-secor Figuur 1. Indeling van onwikkelingslanden die sofware en IT-diensen exporeren landen. India s groose bedrijf is TCS (Taa Consulancy Services), da meer dan werknemers el en 140 kanoren heef in 40 landen. Ook zijn de Indiërs op overnamepad: Infosys nam in 2007 de BPO-acivieien van Philips over, die worden uigevoerd in vesigingen in Polen, India en Thailand. Groeiend aanal onwikkelingslanden acief in offshoring Een groo aanal onwikkelingslanden is nu bezig een eigen IT- en BPO-exporindusrie op e bouwen, waaronder sommige van de armse landen van de wereld, zoals Oeganda, Kenia, Bangladesh en Nepal. Andere landen, waaronder Afghanisan, Myanmar, Liberia en Rwanda, reffen voorbereidingen om een eigen offshoresecor op e bouwen. We kunnen deze onwikkelingslanden in verschillende groepen indelen. De hoofdrolspelers zijn de maure exporing naions (zie figuur 1), waarin India gezelschap heef gekregen van China. De belangselling voor di laase land groei zeer serk, mede vanwege zijn aanrekkelijke binnenlandse mark. China is he enige land da op ermijn een serieuze concurren voor India kan worden. De onwikkelingslanden die IT- en BPO-gerelaeerde diensen exporeren zijn in drie groepen in e delen, gebaseerd op de volgende drie crieria: de volwassenheid van de lokale indusrie, de mae van clusering en de omvang van de exporen. Volwassenheid beref de ervaring die een land heef me he exporeren van de diensen. India werk al decennialang voor buienlandse klanen en lokale bedrijven kunnen vaak bogen op zeer veel IT-kennis (zowel echnisch als funcioneel) en offshore-ervaring. Voor de landen in groep 2 is da meesal veel minder he geval: zij zijn pas vanaf he midden van de jaren negenig begonnen me he aanbieden van offshorediensen. Clusering heef berekking op de kriische massa van de ondernemingen die zich me 29

3 groene IT MVO exporen bezighouden. Landen in groep 1 kennen honderden, en soms wel duizenden, bedrijven die IT- en BPO-diensen exporeren. Di groe aanbod zorg ervoor da de meese benodigde kennis wel in zo n land e vinden is. Clusering beref ook de aanwezigheid van onderseunende diensen, zoals universieien, rainingsinsiuen en adviesbureaus. Exporomze beschrijf de presaie van de landen. India, de belangrijkse offshorespeler, exporeer per jaar al voor meer dan 50 miljard dollar aan IT- en BPO-diensen. Op ermijn kan sofware en IT uigroeien o een van de belangrijkse exporsecoren van India; een bijzondere presaie voor di onwikkelingsland. De landen in groep 1 zijn de maure exporing naions, me zeer veel ondernemingen die op groe schaal diensen verrichen voor he buienland en daar ook eigen vesigingen openen. De landen in groep 2 worden de emerging exporing naions genoemd. Deze hebben al een behoorlijke offshore-indusrie, me een expor van 25 o 200 miljoen dollar per jaar. Ze beschikken over clusers van IT-bedrijven in belangrijke seden of in echnologieparken. Er zijn ienallen ondernemingen die voor buienlandse klanen werken, hoewel he er soms minder dan honderd zijn. Di kunnen lokale ondernemingen zijn, of afdelingen van mulinaionals. De serkse offshorelanden binnen deze groep zijn Brazilië, Mexico en de Filippijnen. De landen in groep 3 zijn de infan sage exporing naions : hun invloed op de wereldmark is nog minimaal. Sommige overheden simuleren acief de opbouw van een eigen offshore-indusrie. De lokale bedrijven zijn meesal nog klein en he managemen is nie alijd professioneel. He zal nog jaren duren voorda di zal verbeeren en he gebrek aan poliieke sabiliei in sommige van deze landen is hierbij een negaieve facor. Di neem nie weg da de lokale mogelijkheden soms verrassend goed kunnen zijn. He zijn vooral kleinere en middelgroe Nederlandse bedrijven die de mogelijkheden in landen van deze groep onderzoeken. Voordelen van offshoresecor voor onwikkelingslanden He opzeen van een exporgeoriëneerde IT- en BPO-secor vereis, vergeleken me veel andere indusrieën, relaief weinig kapiaal. He werk is arbeidsinensief en da maak he uiermae aanrekkelijk voor onwikkelingslanden. Laen we enkele voordelen van een offshoresecor eens nader bekijken. Werkgelegenheid Werkloosheid is een zeer groo probleem voor onwikkelingslanden. Zelfs he volgen van een universiaire opleiding bied geen garanie voor een baan. Een voorbeeld hiervan is Kenia, waar maar liefs 75 procen van alle IT-afgesudeerden geen baan in hun sudieriching kan vinden: de lokale mark bied e weinig mogelijkheden. Een op de expor geriche secor kan dan uikoms bieden. In India bied de offshore-indusrie al werkgelegenheid aan meer dan 1 miljoen mensen (en he aanal indirece banen bedraag ruim he dubbele). In Bangladesh geef deze indusrie werk aan mensen, in de Filippijnen zijn er meer dan mensen werkzaam (me name in callceners) en in Zuid-Afrika zijn er meer dan honderd callceners, me in oaal meer dan werknemers. He aanbieden van offshorediensen is nie voorbehouden aan groe landen. De werkgelegenheid in callceners in de kleinere Caraïbische landen zoals de Dominicaanse Republiek, Jamaica en Barbados groeide naar meer dan banen. Spaansalige diensen worden aangeboden vanui Nicaragua, Cosa Rica en Colombia. Afrikaanse landen zoals Marokko, Senegal en Tunesië bieden Fransalige diensen aan.»een IT-exporsecor heef een posiief effec op de binnenlandse IT-secor«Inkomsen Een exra voordeel is da he gaa om voor lokale begrippen goedbeaald werk. De expor van diensen kan daarom een belangrijke bron van buienlandse valua zijn. India is op di gebied opnieuw een specaculair voorbeeld. De Indiase offshore-indusrie begon pas in 1973, oen TCS (Taa Consulancy Services) begon e werken voor Burroughs. Rond 1983 bedroeg de expor van ITdiensen nog slechs 18 miljoen dollar. Vijfenwin- 30

4 ig jaar laer, in 2008, bedroeg die al 43,3 miljard dollar. De BPO-exporen liggen rond de 12 miljard dollar. Deze enorme groei is nu veranwoordelijk voor 20 procen van de Indiase exporen. Verbeeringen in he naionale bedrijfsleven Vooral de groere diensverleners zorgen voor goede werkomsandigheden in moderne kanoren me aircondiioning. Werknemers genieen diverse voordelen, zoals grais maalijden, gezondheidszorg en bedrijfsvervoer. In een radiioneel land als India speel he onderscheid op basis van religie, sekse en kase in de IT-secor veel minder dan elders in he land. IT-bedrijven zijn ook minder hiërarchisch georganiseerd, me meer ruime voor paricipaie van medewerkers. Deze moderne indusrie is dan ook een aanrekkelijke whie-collarsecor en populair onder afgesudeerde jongeren. Di is een groo verschil me landen zoals Nederland, waar de jeugd veel minder geïneresseerd is in een loopbaan in de IT. Ook op andere manieren professionaliseren offshorediensenaanbieders, onder meer door he overnemen van inernaional sandaarden. Denk hierbij aan accouningsandaarden zoals GAAP (Generally Acceped Accouning Principles), corporae governance, kwalieissandaarden zoals ISO 9001, CMM (Capabiliy Mauriy Model) en Six Sigma. Conacceners gebruiken de nieuwe sandaard COPC (Cusomer Operaions Performance Cener). Andere economische en sociale invloeden Een IT-exporsecor heef een posiief effec op de binnenlandse IT-secor. He werken aan projecen voor buienlandse klanen is een vorm van knowledge ransfer van de rijke landen naar de onwikkelingslanden, en deze kennis kan ook lokaal gebruik gaan worden. Een offshore-indusrie simuleer ook inveseringen in infrasrucuur, zoals elecommunicaie, en zorg verder voor vraag naar een groo aanal diensen, zoals in raining, ranspor, bouw, boekhouding, hoels en juridische diensen. Ook zorg de vraag naar geschoolde medewerkers voor inveseringen in (hoger) onderwijs en gespecialiseerde rainingen. Als resulaa hiervan is he nu mogelijk geavanceerde (en langdurige) IT-rainingen e volgen in landen als India en Kenia; de kosen hiervoor zijn (ondanks de reis- en verblijfkosen) beduidend lager dan in Nederland waarbij he niveau van de opleiding even hoog is. De welvaar die door een offshore-indusrie word gecreëerd, maak sommige locaies exra aanreknaionale grens overheidsbeleid salarissen & kosen kapiaal inernaionale relaies human capial echnische infrasrucuur Figuur 2. He Oval Model (bron: Tjia & Carmel, 2007) IT- & BPOsecor leefbaarheid kelijk, omda de leefbaarheid (qualiy of life) beer word: he aanbod van winkels word groer, he uigaansleven word beer, e ceera. Hierdoor word he gemakkelijker om nieuwe buienlandse klanen aan e rekken. Een voorbeeld hiervan is Bangalore, da de bijnaam he Silicon Valley van India heef gekregen. Onwikkelingslanden: inerne succesfacoren Elk onwikkelingsland heef specifieke serke en zwakke punen. Ui onderzoek is gebleken da succesvolle offshorebesemmingen goed scoren op ach facoren. Deze facoren, die per land verschillen, zijn weergegeven in he Oval Model in figuur 2. Human capial De beschikbaarheid van human capial is de belangrijkse succesfacor van een land en is afhankelijk van de kwaliei van he beschikbare opleidingsaanbod. He hoef hierbij nie alijd e gaan om mensen me een opleiding in specifieke IT-vakken, ook sudenen me een andere echnische achergrond kunnen inzebaar zijn. In egenselling o Nederland komen in landen zoals India, China en de Filippijnen elk jaar zeer groe aanallen afgesudeerden de arbeidsmark op; ook veel andere onwikkelingslanden kennen een ruim personeelsaanbod. 31

5 groene IT MVO Overheidsbeleid Overheden in verschillende onwikkelingslanden, waaronder Cosa Rica, Kenia, Bangladesh en Vienam, zijn me acief beleid bezig de eigen ITen BPO-secor e verserken. Hezelfde geld voor de Chinese overheid. He kan dan bijvoorbeeld gaan om specifieke regelgeving, he versrekken van (belasing)voordelen, he verminderen van de bureaucraie en he opzeen van simuleringsprogramma s. Me name inveseren in opleidingen en educaie is een belangrijke aak van de overheid. Di geld ook op he gebied van de infrasrucuur, zoals he beschikbaar sellen van goede en goedkope elecommunicaiesysemen en he bouwen van IT-parken. Sommige overheden voeren promoieprogramma s ui, me als doel he land meer bekendheid e geven in he buienland. Salarissen en kosen De groe salarisverschillen me de weserse wereld saan cenraal in he succes van onwikkelingslanden. He succesvolle India, waar de lonen sijgen, ondervind op zijn beur al concurrenie van goedkopere landen, zoals Indonesië, Vienam en Noord-Korea. Ook binnen sommige landen zelf zien we een rend riching goedkopere locaies. In China kiezen klanen nie meer voor Sjanghai of Beijing, maar vesigen zich in Dalian of Chengdu. Lokale IT- en BPO-secor Groe landen kennen een offshoresecor van honderden, en soms wel duizenden, bedrijven. De oegang o vakbekwame resources zorg ervoor da bedrijven zich vesigen in geografische clusers. Deze zijn vaak geconcenreerd in een aanal groe seden of bij universieien en in IT-parken. He blijk da in zulke clusers de bese mensen e vinden zijn. Ook is de infrasrucuur er vaak beer, zoals in de vorm van moderne IT-parken. Een voorbeeld hiervan is India: een enkele sad, Bangalore, rek ongeveer 30 procen van alle buienlandse IT-inveseringen aan. Andere bekende IT-cenra in India zijn Mumbai, Hyderabad, Delhi-Gurgaon en Chennai. In Indonesië zijn clusers e vinden in Jakara, Bandung en Yogyakara. In deze clusers zijn ook onderseunende diensen beschikbaar, zoals van universieien, rai- ningsinsiuen en adviesbureaus. Daarnaas ellen groe landen ienallen secundaire seden me een significane IT- en BPO-secor. In andere onwikkelingslanden vinden we de relevane diensverleners alleen in de hoofdsad. Technische infrasrucuur He gaa hierbij om de beschikbaarheid van me name elekriciei en elecommunicaie. Di kan, zeker in onwikkelingslanden, een probleem zijn. Nie in alle landen is de sroomoevoer gegarandeerd en soms zullen er apare maaregelen genomen moeen worden. Moderne en snelle elecommunicaie is ook nie alijd beschikbaar, erwijl de arieven hoog kunnen zijn. In he geval van callceners kunnen de kosen voor elecommunicaie dan o 40 procen van de oale kosen vormen. De rol van een overheid is hierbij cruciaal, onder andere bij de opze van IT-parken. Deze zijn al in veel landen e vinden, zoals in Mauriius. Hier word Ebene CyberCiy gecreëerd, me onder meer een Cyber Tower van waalf verdiepingen. He eiland is al succesvol in he aanrekken van buienlandse IT- en BPO-inveseringen. In Egype, aan de rand van Caïro, word Smar Village aangelegd. Deze locaie moe werkgelegenheid gaan bieden aan meer dan mensen. Inernaionale relaies Tussen individuen, bedrijven en landen kunnen relaies onsaan, onder andere vanwege geografische, culurele, hisorische of aalgerelaeerde redenen. He effecief gebruiken van deze relaies Noord-Korea zoek seun Noord-Korea is een van de mees gesloen landen er wereld en de Koude Oorlog is er nog merkbaar. He land is desalnieemin bezig een exporgeoriëneerde IT-secor op e bouwen en heef al een naam opgebouwd als producen van ekenfilms en compuergames. Op verschillende erreinen heef he land behoefe aan buienlandse onderseuning, vooral op he gebied van raining. Nederlandse IT-bedrijven worden daarom in he kader van een mvo-projec uigenodigd om voor korere ijd personeel naar Pyongyang e suren. Trainers zijn er van hare welkom en er kunnen rainingen gegeven worden op verschillende gebieden, onder andere he managen van IT-projecen, he esen van sofware, sofwarekwaliei, juridische aspecen / inellecual propery righs en (expor)markeing. Wil u een dergelijke unieke ervaring meemaken? Neem dan conac op me de aueur van di arikel. 32

6 is een belangrijke succesfacor bij he opzeen van een offshore-indusrie. He fei da India en de Filippijnen hisorische en aalkundige banden hebben me de Verenigde Saen en Groo-Briannië, heef duidelijk bijgedragen o hun zakelijke successen. Voor Nederland speel deze voorkeur veel minder een rol: onze radiionele locaies zoals Suriname of Indonesië zijn nog nauwelijks in rek als offshorebesemmingen. De uizondering is waar he gaa om business process ousourcing: vanwege de beheersing van de Nederlandse aal worden in Suriname nu adminisraieve cenra en callceners opgeze; di geld in mindere mae ook voor Zuid-Afrika. Kapiaal De beschikbaarheid van kapiaal is van invloed op de onwikkeling van een lokale IT- en BPO-indusrie. Me name de groe Indiase bedrijven hebben geen moeie meer om kapiaal aan e rekken en saan op aandelenbeurzen genoeerd. Voor kleinere en middelgroe organisaies is di lasiger. Voor weserse inveseerders bied deze secor dan ook kansen. De Nederlandse inveseerder TBL heef onder meer deelnames genomen in een Engelsalig callcener en in een Oracle-diensverlener in Nairobi, Kenia. Leefbaarheid Al eerder is genoemd da de manier waarop in een land geleefd en gewoond kan worden, mede bepalend is voor he aanrekken van buienlandse klanen. Een aanrekkelijke en hoogwaardige leef- omgeving zorg er evens voor da lokaal personeel in he land blijf en nie wil emigreren. Bij seden gaa he om de kwaliei van de locaie (nauurschoon, recreaie, voorzieningen) en een schoon milieu. Specifieke mvo-aandach voor offshoring Er zijn verschillende Nederlandse onwikkelingsorganisaies me een specifieke ineresse in IT, me als belangrijkse he IICD (Inernaional Insiue for Communicaion and Developmen) in Den Haag, opgerich door he miniserie voor Onwikkelingssamenwerking. De offshoresecor in onwikkelingslanden heef bij hen nog geen aandach gekregen, maar di zou kunnen veranderen vanwege he aspec van werkgelegenheid. Ook he nieuwe concep van social ousourcing zou een verbinding kunnen beekenen ussen de werelden van he bedrijfsleven en de onwikkelingssecor. In di model worden IT- of BPOdiensen uibeseed naar de allerarmse landen, of ze worden uigevoerd in arme gemeenschappen of door mensen ui de mees gemarginaliseerde groepen. Een voorbeeld van deze fair rade in IT- en BPO-diensen is e vinden India, waar de deelsaa Kerala de opriching van bedrijfjes gefacilieerd heef voor voorheen werkloze en arme vrouwen. Zij verrichen nu opdrachen voor de lokale overheid, op he gebied van daa-enry en he digialiseren van overheidsdocumenen. Enkele Nederlandse onwikkelingsorganisaies onen wel al specifieke belangselling voor de Proefprojecen voor Palesina Vanwege he conflic me Israël en de belemmeringen om naar he buienland e reizen is he moeilijk voor Palesina om zich economisch e onwikkelen. He maken van sofware is echer onafhankelijk van deze hindernissen en he land posiioneer zich nu als een alernaieve nearshorebesemming. PITA, de Palesijnse IT-associaie, el al bijna honderd diensverleners. Een scala aan IT-vaardigheden is er beschikbaar, waarbij de loonkosen lager liggen dan in India of China. Enkele groe lokale bedrijven werken reeds voor buienlandse klanen, onder meer ui he Midden-Oosen en de Verenigde Saen (waaronder HP en Cisco). Zelfs sommige IT-ondernemers ui Israël laen er sofware onwikkelen. De samenwerking me ons land is nog beperk, en bedrijven worden van hare uigenodigd proefprojecen in di bijzondere land e overwegen. Palesina kan ook worden gebruik als gaeway naar he Midden-Oosen: voor lokalisering van sofware en om e onderzoeken of er in de regio een mark is voor Nederlandse IT-producen en -diensen. 33

7 groene IT MVO offshoresecor van onwikkelingslanden. Een voorbeeld hiervan is Hivos, me een apare ICT & Media-afdeling. Zij hebben korgeleden een onderzoek laen uivoeren naar de mogelijkheden o onderseuning van de IT- en BPO-secor in Kenia. Medewerkers van verschillende Nederlandse ITbedrijven zijn in he kader van mvo reeds berokken bij projecen in onwikkelingslanden. Ze zijn onder meer werkzaam voor Accenure, Capgemini, Aos Origin, InerAccess, Logica en Ordina. He gaa hierbij om verschillende acivieien, waaronder he bouwen van scholen en ziekenhuizen, he verzorgen van rainingen, he assiseren bij lokale IT-projecen en he doneren en insalleren van weedehands compuers. De focus lig hierbij (nog) nie op he verserken van de lokale offshoresecor, maar hier lijk wel verandering in e komen. IBM Nederland was in 2009 gasheer voor een reeks Afrika-evenemenen, waarbij ook een bijeenkoms gewijd was aan de mogelijkheden om IT-werk e laen uivoeren in Afrika. Eind 2009 verzorgden medewerkers van he Derde Wereld Fonds van Aos Origin een offshoregerelaeerd projec: zij gingen naar Liberia om in de hoofdsad Monrovia IT-gerelaeerde rainingen e verzorgen. De bedoeling hiervan was ook om lokale IT-bedrijven in saa e sellen in de oekoms offshorediensen e kunnen aanbieden. Daarnaas zijn ook de Rijksuniversiei Groningen en de TU Delf acief in he onwikkelen van newerkinfrasrucuren in onwikkelingslanden. Lierauur A.T. Kearney (2009). The Shifing Geography of Offshoring. The 2009 A.T. Kearney Global Services Locaion Index. Chicago: A.T. Kearney. Carmel, E. (2003). The New Sofware Exporing Naions: Success Facors. Elecronic Journal on Informaion Sysems in Developing Counries, Volume 13, 4, pp. 1-12, org/ojs2/index.php/ejisdc/issue/view/73. Everes Research Insiue (2008). Ready o compee: Souh Africa s BPO capabiliies in he financial services secor. Gereffi, G., M. Casillo & K. Fernandez-Sark (2009). The Offshore Services Indusry: A New Opporuniy for Lain America. Iner-American Developmen Bank. Nicholson, B. & S. Sahay (2005). Human Resource Developmen Policy in he Conex of Sofware Expors: Case Evidence from Cosa Rica. Developmen Informaics Working Paper No. 23. Tjia, P. (2007). Offshoring naar Azië. Ousource Magazine, nr. 3, Tjia, P. (2009). Onwikkelingen in offshore besemmingen. Ousource Magazine Jaarboek Tjia, P. & E. Carmel (2007). Offshoring Informaion Technology: Sourcing and Ousourcing o a Global Workforce. Cambridge Universiy Press. UNCTAD (2009). Informaion Economy Repor 2009: Trends and Oulook in Turbulen Times. Paul Tjia is opricher van GPI Consulancy, een adviesbureau op he gebied van offshore sourcing. paul@gpic.nl 34