trade For development ArgAnolie, het MArokkAAnse goud?

Transcriptie

1 TRADE FOR DEVELOPMENT Arganolie, het Marokkaanse goud?

2 Verantwoordelijke uitgever Carl Michiels COÖRDINATIE La Machine à Écrire sccs - Samuel Poos (BTC) REDACTIE Sandra Evrard CONCEPT TwoDesigners BTC, Belgisch ontwikkelingsagentschap, april Alle rechten voorbehouden. De inhoud van deze publicatie mag enkel vermenigvuldigd worden mits toestemming van BTC en mits bronvermelding. De inhoud van deze publicatie van het Trade for Development Centre vertegenwoordigt niet noodzakelijk het standpunt van BTC.

3 Inhoud Inleiding 4 De argania spinoza, boom des levens > Een unieke biotoop 5 > Een olie met hoge meerwaarde 7 Vrouwen centraal in een coöperatieve productie > Een wapen tegen armoede? 8 > Een inkomen en een statuut: Katima a 10 > Een vrouwelijke professor, drijvende kracht achter de coöperaties 11 > Alfabetiseringskansen 13 Een evoluerende keten > Meer solidariteit, meer kwaliteit 14 > het project Arganier. Een door de Europese Unie gesteund ontwikkelingsprogramma 15 > ibn Al Baytar, een ecologisch en feministisch initiatief 16 > eendracht maakt macht. De Groupements d intérêts économiques (GIE) 17 Argan als business, de schaduwzijde > Vervalste olie 18 > Spookcoöperaties 18 > Corruptie 18 > Stijgende meerwaarde 19 > David tegen Goliath? 20 Op weg naar een duurzame export > Label en traceerbaarheid 21 > Een beschermde naam en een streng bestek 23 Een kwetsbaar milieu > De arganstreek als bolwerk tegen woestijnvorming 24 > Afkir Aziz, hoofd van de studiedienst van de Direction générale des Eaux et forêts in Agadir 26 Besluit 27 Bibliografie 28

4 Inleiding Inleiding Marokko ligt op het kruispunt van verschillende geografische en klimatologische invloeden. Het land heeft een gevarieerde flora met soorten die kenmerkend zijn voor het Middellandse Zeegebied, de Sahara en de tropen. Een daarvan is de argania spinosa, een doornplant die aan de oorsprong ligt van de productie van de arganolie. Het verspreidingsgebied van de arganboom ligt in het zuidwesten van het land, in de streek tussen Agadir en Essaouira. De olie, waaraan men talrijke heilzame krachten toeschrijft, is een zeldzaam product. De boom komt immers alleen in Marokko voor en de productie is een omslachtig proces. Vijftien jaar geleden was de olie bij ons nog een grote onbekende, maar vandaag wil iedereen ze hebben. In Marokko is ze een traditioneel ingrediënt in de gastronomie en de huidverzorging. Sinds het einde van de jaren 90 hebben ook de Europese, Amerikaanse en Japanse consumenten ze ontdekt. De vrucht van de arganboom of beter, haar pit levert bij de eerste persing een olie met uitzonderlijke eigenschappen op. Men heeft zes tot zeven bomen nodig om één liter arganolie te persen. Dat werk gebeurt vanouds door Berbervrouwen, voor wie het een voorouderlijke traditie is. Sinds een jaar of tien ontwikkelt er zich een industriële productie, als antwoord op de toenemende buitenlandse vraag. In 1996 begonnen de vrouwen zich in coöperaties te verenigen, om hun traditionele activiteit te beschermen en de sociaaleconomische ontwikkeling van de plattelandsgebieden in stand te houden. Vandaag zijn er ongeveer 130 coöperaties, die meer dan vrouwen een regelmatig inkomen opleveren 1. De arganstreek heeft niet alleen een sociaaleconomische dimensie maar speelt ook een belangrijke ecologische rol. Dankzij haar ligging helpt ze namelijk om de oprukkende woestijnvorming tegen te houden. Maar terwijl het arganwoud in het begin van de 20ste eeuw nog een oppervlakte van anderhalf miljoen hectare besloeg, is het nu met de helft gekrompen en vertegenwoordigt het nog maar 7% van de beboste oppervlakte van het land. Op 8 december 1998 werd de arganstreek door de Unesco als biosfeer beschermd. 1 Cijfers van Zoubida Charrouf, professor aan de universiteit van Rabat. De publicatie «Le marché de l huile d argan et son impact sur les ménages et la forêt dans la région d Essaouira», Bulletin d information et de liaison du PNTTA, nr.175, uitgegeven door het Ministère de l Agriculture et de la Pêche maritime, april 2009, spreekt van een honderdtal coöperaties en vrouwen. 4

5 De argania spinoza, boom des levens De argania spinoza, boom des levens > Een unieke biotoop De arganboom is een inheemse Marokkaanse soort. Hij komt ook in bepaalde delen van Mexico voor, maar alleen de Marokkaanse variëteit brengt arganolie voort. Deze doornboom behoort tot de tropische familie van de sapotaceae, die 600 verschillende soorten telt 2. Hij wordt 8 tot 10 meter hoog, heeft doornachtige takken en een vrij korte stam die uit verstrengelde stengels bestaat. Zijn wortels gaan erg diep in bodem (bijna 25 m), zodat hij zijn water uit de grondwaterlagen kan putten en van de schaarse neerslag in de streek kan profiteren. Dat maakt de arganboom bestand tegen lange droogteperiodes, ook al zullen zijn takken minder goed groeien als het water schaars is. De boom kan meer dan 200 jaar oud worden en verdraagt grote temperatuurschommelingen (3 tot 50 C). Zijn wortelgestel draagt ook bij tot het evenwicht van het ecosysteem. Het remt de woestijnvorming af door de erosie door regen en wind te vertragen, de bodem te stabiliseren en een graslaag in stand te houden. Daardoor dringt het regenwater beter in de bodem om de grondwaterlagen te voeden, in plaats van weg te vloeien en verloren te gaan. Op de oevers van de wadi s regelen de arganbomen het debiet en stabiliseren ze de waterloop. Ten slotte houdt de arganstreek de Marokkaanse flora in stand, met een duizendtal soorten die kenmerkend zijn voor de biodiversiteit van de streek. Arganolie wordt gewonnen uit de vrucht van de arganboom, meer bepaald uit de pitten van de noot. Het duurt normaal twintig jaar voor een boom vrucht draagt. Vandaag kan men met nieuwe technieken de natuur een zetje geven, zodat de boom al na vijf jaar vruchten voortbrengt. Toch zal hij nog altijd pas na twintig jaar een optimaal rendement opleveren. Spreiding van de arganeraie Bron: AMIGHA 2 A. Errouati, Problématique de la régénération assistée, 2005, p

6 De argania spinoza, boom des levens De arganboom, die met een oppervlakte van are en 20 miljoen exemplaren de tweede belangrijkste boomsoort van het land is, na de steeneik, vervult nog meer belangrijke functies in de streek. Hij levert niet alleen olie maar vormt ook een voedselbron voor geiten en kamelen, die zijn bladeren en het vlees van zijn vruchten eten. De geiten braken de pitten uit, waarna men ze traditioneel verzamelt om er arganolie uit te persen. Bovendien wordt het hout van de boom als brandstof gebruikt, wat de overexploitatie van het woud gedeeltelijk verklaart. Geografische ligging van de arganeraie Bron: 3 «L arganier, levier de développement humain du milieu rural marocain», internationaal colloquium april 2007, Rabat, synthese onder coördinatie van prof. Zoubida Charrouf, p Geneeskrachtige olie Arganolie van eerste persing heeft niet alleen een subtiele smaak, maar bestrijdt ook, net als olijfolie, de «slechte» cholesterol (LDL) en bevordert de «goede» cholesterol (HDL). De olie heeft een buitengewoon evenwichtige samenstelling en bevat ongeveer 80% onverzadigde vetzuren waaronder bijna 30% meervoudig onverzadigde vetzuren. Ze is ook erg rijk aan tocoferol (vitamine E) met oxidatieremmende eigenschappen en aan linolzuur (familie van de omega 6-vetzuren) 3. Ze zou een positieve rol spelen in de strijd tegen reuma, door ontstekingen tegen te gaan, terwijl haar cholesterolverlagende eigenschappen arteriosclerose zouden voorkomen. Deze traditionele toepassingen worden nu wetenschappelijk bestudeerd, vooral aan de universiteit van Rabat. Er zijn twee studies lopend waarbij 300 vrouwen in de menopauze worden onderzocht om de invloed van arganolie te beoordelen op hun lipide- en hormonenspiegel, en die van de oxidatieremmende bestanddelen op de huid en de rimpels. Een ander project, Ristomed 4, is een Europees initiatief dat gesteund wordt door ondernemingen uit de gezondheidssector. Deze studie bij 200 personen boven de 65 jaar in Duitsland, Frankrijk en Italië analyseert de vetstofafbrekende en oxidatieremmende werking van arganolie en haar weerslag op de darmflora. De resultaten worden in de loop van 2010 verwacht. 6

7 De argania spinoza, boom des levens Elixir voor de huid De Marokkaanse traditionele geneeskunde gebruikt arganolie voor de behandeling van jeugdacne, eczeem, irritaties, kloven en brandwonden. De Marokkaanse vrouwen gebruiken de olie ook als verzorgingsproduct. Ze zou de huid en het haar voeden, beschermen, verzachten en regenereren. Arganolie dankt haar grote voedingskracht aan haar rijkdom aan essentiële vetzuren. Met haar hoge gehalte aan vitamine E en F werkt ze oxidatieremmend en bestrijdt ze vrije radicalen, zodat ze de veroudering van de huid tegengaat. Dat heeft de belangstelling gewekt van de cosmeticasector, die sinds enkele jaren een grote afnemer van het kostbare vloeibare goud is. Sommige merken bieden producten van hoge kwaliteit aan, andere gokken op het marketingeffect en gebruiken slechts kleine hoeveelheden olie, te weinig om de beloften van hun producten waar te maken. > Een olie met hoge meerwaarde Er bestaan twee soorten arganolie: de ene wordt in de cosmetica gebruikt, de andere in de gastronomie. Deze tweede variëteit, met een lichte hazelnootsmaak, is nog geen tien jaar geleden op de Europese tafels verschenen. In de Marokkaanse streek Souss Massa Draa gebruikt men ze al eeuwen in de gezinskeuken, als alternatief voor de olijfolie, die men veeleer aan de oevers van de Middellandse Zee aantreft. Zes tot acht arganbomen volstaan amper om één liter arganolie te produceren. Dat verklaart haar zeldzaamheid en haar prijs. De pitten voor de productie van de keukenolie worden gebrand, om de olie meer smaak te geven. De cosmetische olie wordt van niet-gebrande pitten gemaakt. Men filtert ze herhaaldelijk, zodat ze alle smaak verliest en neutraal wordt. 7

8 Vrouwen centraal in een coöperatieve productie Vrouwen centraal in een coöperatieve productie > Een wapen tegen armoede? De arganstreek is vandaag goed voor meer dan 20 miljoen dagen werk, waarvan 7,5 miljoen door vrouwen worden ingevuld 5. Traditioneel zijn het nog altijd de vrouwen die de arganolie persen. Een liter olie vergt ongeveer twintig uur werk. Deze zware lichamelijke arbeid begint met de pluk van de vruchten op de bomen (de door de geiten uitgescheiden pitten geven een olie van mindere kwaliteit). Men droogt de vruchten en verwijdert de noten met de pitten uit het vruchtvlees. De pitten worden gemalen, zodat ze een pasta vormen die men kan persen om de kostbare nectar te verkrijgen. Sinds een jaar of tien hebben sommige vrouwen hun krachten gebundeld en coöperaties gevormd, om een voldoende productie te verzekeren. In 1999 begonnen de coöperaties met een honderdtal leden, vandaag zijn ze met meer dan De coöperaties ijveren voor de bevordering van de sociaaleconomische positie van de vrouwen in de landelijke streken van de arganstreek. Sommige spelen ook een emanciperende rol door het aanzien van de vrouwen in de rurale maatschappij dankzij hun traditionele kennis van de productie van arganolie te verhogen. Dat belet niet dat enkele coöperaties semi-mechanische technieken hebben ingevoerd om het werk van de vrouwen te verlichten. De werkgelegenheid vormt een cruciaal element voor de emancipatie van de vrouwen en voor de demografische stabiliteit van de zuidelijke streken van het land. Ten slotte gebruiken sommige coöperaties de gemaakte winst voor projecten voor de alfabetisering van de vrouwen en onderwijs voor de kinderen. Een studie 6 van het Marokkaanse ministerie van Landbouw en Zeevisserij, in april 2009, neemt de coöperaties van Smimou als voorbeeld om de voordelen voor de vrouwen te beschrijven. De studie wijst op een verbetering van de welvaart van de gezinnen in de onderzochte zone. Gezinnen die meer arganvruchten plukken, kunnen meer uitgeven in de soek en investeren in de geitenkweek. De gezinnen hebben hun productie van arganolie tussen 1997 en 2009 verdrievoudigd. Ze leggen ook grotere voorraden olie (en vruchten) aan. 5 Le Haut Commissariat des Eaux et Forêts et la Lutte contre la désertification (HCEFLCD), «Le marché de l huile d Argan et son impact sur les ménages et la forêt dans la région d Essaouira», Bulletin d information et de liaison du PNTTA, nr.175, uitgegeven door het Ministère de l Agriculture et de la Pêche maritime, april

9 Vrouwen centraal in een coöperatieve productie De olie levert inkomsten op die de gezinnen tot nu toe zuinig consumeren. Op onderwijsgebied merkt men dat de meisjes meer worden gestimuleerd om de middelbare school te bezoeken. Tot voor een paar jaar kreeg 80% van de plattelandskinderen alleen lager onderwijs. De betere doorstroming naar het middelbare onderwijs zou te maken hebben met de toenemende professionele rol die de moeders in de coöperaties spelen. De organisatie van de ambachtelijke productie van arganolie en de verbetering van haar kwaliteit hebben de coöperaties toegang gegeven tot de exportmarkt, die meer opbrengt dan de nationale markt. Van 1996 tot 2005 is de prijs van de olie trouwens gestegen van ongeveer 3 naar 17 euro per liter. Productieproces Bron: 9

10 Vrouwen centraal in een coöperatieve productie > een inkomen en een statuut Het voorbeeld van Katima a Het Franse bedrijf Katima a koopt zijn biologische arganolie uitsluitend bij de vrouwencoöperaties van zuidelijk Marokko. Zo kan hun activiteit overleven in de concurrentiestrijd met de industrieën die dit winstgevende product al enkele jaren exploiteren. Katima a betekent zij die een geheim draagt. Dat geheim heet argan. In 2000, tijdens een reis in de Berberstreken van zuidelijk Marokko ontdekte de Franse zakenman Michel Saubade deze bijzondere olie, maar ook de dorre biotoop waaruit ze voortkomt en de bevolking die van de teelt probeerde te leven. Saubade stichtte toen La Maison de l Argan, om de coöperatie van Targangt (Berbers voor Arganboom ) in Aït Baha te financieren. Op die manier konden de vrouwen van de streek blijven doen wat ze altijd hadden gedaan: arganolie maken, maar verdienden ze meer dankzij hun vereniging binnen de coöperatie. Mijn vader wilde een nieuw economisch weefsel creëren en de ontwikkeling van die plattelandsstreek in Marokko versnellen door de vrouwen bij zijn project te betrekken. Wij hebben daarna een cosmeticalijn op basis van arganolie ontwikkeld die wij in Europa verkopen. De Marokkaanse markt is namelijk nog niet rijp voor onze producten, ze blijven te duur voor de plaatselijke koopkracht, vertelt Pierre-Emmanuel Saubade, de huidige directeur van Katima a. Om het project leefbaar te maken, financierde Katima a de aankoop van lokalen en machines. Het verbond zich bovendien tot de aankoop van een deel van de productie. Tegelijkertijd kunnen de vrouwen hun olie aan andere klanten verkopen, zodat het beheer en de commerciële ontwikkeling van de coöperatie onafhankelijk blijven. In deze coöperatie in de streek van Aït Baha werken ongeveer 60 vrouwen. 10

11 Vrouwen centraal in een coöperatieve productie Omdat kwaliteit belangrijk is Om de consumenten een olie van hoge kwaliteit te kunnen aanbieden, let Katima a op verscheidene elementen: > de pitten zijn uitsluitend afkomstig van de pluk; men gebruikt dus geen door de geiten opgegeten en uitgescheiden pitten, die van mindere kwaliteit zijn (hun olie oxideert erg snel); > de noten worden op de voorouderlijke manier uit de vrucht verwijderd en gebroken om er de pitten uit te halen; > de pitten voor de keukenolie worden op een laag vuur gebrand, om hun smaak en parfum van hazelnoot niet aan te tasten; > de pitten worden met een mechanische pers gemalen, om de vrouwen van dat zware werk te verlossen; > de keukenolie wordt onder inert gas verpakt, zodat ze op weg naar Europa niets van haar kwaliteit verliest; > de cosmetische olie wordt naar Frankrijk vervoerd, waar ze in Bordeaux door het ITERG (Institut des corps gras) wordt ontgeurd. Op die manier krijgt men een olie van hoge kwaliteit die ideaal is om in cosmeticaformules te worden verwerkt. De coöperatie bestuurt zichzelf. De beslissingen worden democratisch genomen en elke vrouw heeft stemrecht. De leden ontvangen een maandloon. Op het einde van het jaar wordt de winst verdeeld in verhouding tot de participatie van elk lid in de verschillende productieactiviteiten (de pluk, het malen enz.). De biologische arganolie van de coöperatie heeft het Ecocert-label. Katima a koopt momenteel liter keukenolie en meer dan liter cosmetische olie per jaar, goed voor 30 tot 40% van de productie van de coöperatie van Aït Baha. Het werk geeft de vrouwen niet alleen een inkomen maar ook een status, in een streek waar de meeste vrouwen nog altijd niet kunnen lezen of schrijven en afhankelijk zijn van een uiterst patriarchaal model. Voor weduwen en gescheiden vrouwen is de coöperatie uiteraard een manier om aan de armoede te ontsnappen en een financiële onafhankelijkheid te bereiken die hen in staat stelt hun kinderen op te voeden. De coöperatie kan bovendien vrouwen helpen die een lening nodig hebben, bijvoorbeeld wanneer hun echtgenoot overlijdt. Ten slotte verzorgt de coöperatie ook opleidingen. Ze organiseert regelmatig alfabetiseringscursussen, lessen Arabisch (de meeste vrouwen spreken alleen Berbers), en informatiesessies over hun rechten. Katima a heeft geen fairtradelabel maar houdt zich impliciet aan de principes van de fairtradehandel door de arganolie tegen een eerlijke prijs bij de kleine producenten te kopen. Wij vinden het niet nodig om een Max Havelaar-certificering aan te vragen. Vanaf het begin hebben wij voor een hechte samenwerking met de coöperatie van Aït Baha gekozen. Wij hebben haar aankoop van lokalen en van een mechanische pers gefinancierd, opdat zij de fabricage en de verkoop van haar arganolie zou kunnen ontwikkelen. Sinds 2000 kopen wij elk jaar haar arganolie voor de keuken en de cosmetica tegen een eerlijke prijs. Maar wij staan wel op het punt om voor onze olie van de coöperatie van Aït Baha de procedure voor de IGP-certificering te starten (Indication Géographique Protégée, beschermde geografische indicatie, een certificaat dat in het eerste kwartaal van 2010 zijn debuut zou moeten maken). Wij vinden de IGP/AOC (Appellation d Origine Contrôlée, gecontroleerde herkomstbenaming) een zinvol concept, omdat het op een echt superieure knowhow en kwaliteit wijst, zegt Marjorie Dabrin, die bij Katima a verantwoordelijk is voor de marketing. Deze manier van werken maakt het mogelijk arbeidsplaatsen te behouden die bedreigd worden door de industrialisering van het productieproces. Het project past echter ook in een duurzame visie, want het beschermt de arganstreek tegen de dreigende woestijnvorming. Wij hebben hier een uitzonderlijk product. Deze olie is zo edel dat we zelfs met cru s zouden kunnen werken, zoals voor wijnen, droomt de jonge directeur. Bron: 11

12 Vrouwen centraal in een coöperatieve productie Zoubida Charrouf Een vrouwelijke professor, drijvende kracht achter de coöperaties Wanneer zijn de eerste vrouwencoöperaties begonnen? De eerste coöperatie werd in 1996 opgericht maar was pas in 1998 echt actief. Ze heet Amal en ligt in Tamanar, in de provincie Essaouira. De coöperatie kon gestart worden dankzij financiering van onder meer de ambassades van Canada en Japan, en met de steun van de faculteit Wetenschappen van de universiteit van Rabat, die onderzocht heeft hoe men de methoden voor de extractie van de pitten kon verbeteren. De productie van arganolie is in feite een traditionele activiteit? Ja, de vrouwen hebben de olie altijd thuis gemaakt, in familieverband. De mannen zorgden voor de verkoop, meestal langs de weg of in de soeks. Maar die families verdienden niet veel in verhouding tot het zware werk. Daarom hebben wij voorgesteld dat ze coöperaties zouden vormen. We hebben uitgelegd dat ze op die manier meer zouden verdienen. Vandaag leven 2 miljoen vrouwen van de arganolie. Ongeveer werken in de coöperaties, de anderen in de industrie. Hun inkomen is gestegen van ongeveer 5 dirham per dag naar ten minste 20 dirham per dag. De vrouwen van de coöperaties zijn dus een minderheid? Ja. De coöperaties vertegenwoordigen zelfs nog geen 20% van de industriële productie. Ik vraag vrouwen soms waarom ze bereid zijn om voor minder geld in de industrie te werken. Dan antwoorden ze dat het nog altijd beter is dan helemaal geen werk te hebben. Ik blijf hen aansporen om zich te groeperen, zodat ze een eerlijke prijs voor hun werk krijgen. Maar ik begrijp hun houding wel, ze moeten de kost verdienen en hun levenspeil verbeteren. Is de productiewijze veranderd? Zoubida Charrouf, professor aan de faculteit Wetenschappen van de Université Mohammed V in Rabat, lag mee aan de basis van de oprichting van de eerste coöperatie voor arganolie in het zuiden van Marokko. Ze legt uit wat dat betekend heeft. Vroeger gebeurde de productie van de arganolie met de hand, met een pers. De vrouwen gebruikten water dat niet altijd geschikt was voor consumptie. Dat zorgde voor problemen met de hygiëne en de bewaring. Wij hebben een gedeelte van het proces, met name het ontpitten, gemechaniseerd. Maar het malen gebeurt nog altijd op de traditionele manier, om de werkgelegenheid in stand te houden en ook omdat het onderzoek op dat vlak nog niet veel vooruitgang heeft geboekt. Voor het eigenlijke persen gebruiken we machines die al voor oliehoudende zaden op de markt waren. Gebruiken de mensen in de streek van Essaouira zelf nog altijd arganolie in hun voeding? De olie wordt van oudsher in de plaatselijke keuken gebruikt. Maar vandaag springt de plaatselijke bevolking er zuiniger mee om, omdat de vraag en de prijzen hoog zijn. Wij schatten dat het verbruik nu ongeveer driekwart lager ligt dan een jaar of vijftien geleden. De mensen zijn arm, en dus verkopen ze hun olie liever dan ze op te eten. De opbrengst is belangrijk voor deze gemeenschappen, die hun kinderen nu naar school kunnen sturen. Zijn er ook opleidingen voor de vrouwen zelf? In de jaren 1990 was bijna 95% van de vrouwen van de streek analfabeet. Het was dus belangrijk dat men hen leerde lezen en schrijven! De duurzaamheid van ons project is gebaseerd op zijn economische rentabiliteit, het moet de vrouwen een inkomen bezorgen. Maar het gaat ook samen met opleidingen die hen in staat stellen om hun coöperatie zelf te beheren. Met ons project Ibn Al Baytar hebben wij al meer dan vrouwen opgeleid. Spelen de coöperaties ook een ecologische rol ten voordele van het arganwoud, naast de sociaal-economische integratie van de vrouwen? Dit project was vanaf het begin ook bedoeld om het milieu te beschermen, want wij hadden vastgesteld dat Marokko elk jaar ongeveer 600 hectare van zijn arganwoud verloor. Tussen het begin van de vorige eeuw en de jaren 1980 is de oppervlakte van het arganwoud ongeveer met de helft gekrompen. We hadden dan ook zowel ecologische als economische ambities. Gelukkig is de beboste oppervlakte tussen 2001 en 2008 weer met 33% toegenomen. Dankzij het onderzoek kunnen we bovendien de kwaliteit van de bomen verbeteren. Vroeger duurde het twintig jaar voor een boom vruchten voortbracht. Nu kunnen we dankzij het onderzoek al na ongeveer 6 jaar vruchten verwachten. Maar een boom geeft zijn volle rendement nog altijd pas rond zijn twintigste jaar. 12

13 Vrouwen centraal in een coöperatieve productie > Alfabetiseringskansen De coöperaties zijn op de eerste plaats bedoeld om de plattelandsvrouwen een regelmatig en eerlijk inkomen te geven, maar vaak organiseren ze ook alfabetiseringsprogramma s. Van januari 2008 tot juli 2009 verzorgde de Association marocaine pour la promotion des plantes médicinales Ibn Al Baytar, die zich inzet voor de bescherming van de arganstreek en voor de verdediging van de plattelandsvrouwen, een programma met acht groepen die bijna 240 vrouwen verenigden. De opleidingen verliepen in twee fasen: > Op de eerste plaats wilde men de vrouwen van de bij de vereniging aangesloten coöperaties helpen om zich vlotter in het Arabisch uit te drukken (de meeste vrouwen spreken Berbers). De deelneemsters kregen opleidingen over hun rechten binnen de coöperatie, de kwaliteitsnormen, de hygiëne en de procedures voor de traceerbaarheid. De opleiding omvatte dus verschillende onderwerpen om hen te helpen beter te functioneren in hun dagelijkse werk. > Parallel daarmee en dat was een nieuwigheid, zowel op technisch vlak als in het taalgebruik werden dvd s in het Berbers verspreid om de werking van een coöperatie tot in de details uit te leggen. Dankzij deze bij bestaande coöperaties gemaakte reportages, met vrouwen die hetzelfde profiel hadden als de deelneemsters, kon men belangrijke thema s behandelen zoals de verkoop van de producten, het begrip streekproduct, het belang van de herkomst van de pitten, enz. Volgens Lahoucine Aït Slimane, de animator die het project leidt, zijn de resultaten bevredigend maar hangt veel af van de kwaliteit van de opleiders. «Als ze ervaring hebben in dit domein, als ze de problemen van de vrouwen begrijpen, krijgen ze goede resultaten. Wanneer dat niet het geval is, blijft het succes soms uit. Ik denk dat we meer in menselijk kapitaal zouden moeten investeren», vindt hij. Het streefdoel is een alfabetiseringsgraad van 60% van de vrouwen. Tachtig procent van de vrouwen die zich inschrijven voor de opleidingen die Ibn Al Baytar organiseert, neemt ook echt deel. «Sommige vrouwen doen niet mee omdat ze zwanger zijn of het te druk hebben met hun gezin. De deelneemsters hebben meestal een slaagcijfer van 60% na 8 tot 18 maanden, dat verschilt van persoon tot persoon. Ze zullen na deze opleiding misschien niet allemaal echt kunnen lezen of schrijven, maar ze kunnen zich meestal goed uitdrukken,» legt de animator uit. De wil is er. Maar deze projecten zouden meer middelen moeten krijgen, zowel op materieel (lokalen, geld voor schoolbenodigdheden, soms ook elektriciteit) als op menselijk vlak. 13

14 Argan, een evoluerende keten Argan, een evoluerende keten > Meer solidariteit, meer kwaliteit De Marokkaanse vrouwen maakten de arganolie traditioneel thuis en verzorgden alle stappen van de productie, van de pluk tot het malen en het persen. De samenwerking in coöperaties voor meer sociaaleconomische integratie heeft die manier van werken veranderd. Men kan nu op voldoende grote schaal produceren om een sterke stem te hebben in de onderhandelingen met de nationale en de internationale kopers. Om hun commerciële positie te versterken, hebben verscheidene coöperaties zich bovendien verenigd in GIE s (Groupements d Intérêts Économiques). In het domein van het toegepaste onderzoek heeft de faculteit Wetenschappen van de universiteit van Rabat zich vooral toegelegd op de waardeverhoging van de arganolie. Ze heeft de factoren onderzocht die de kwaliteit van de olie beïnvloeden, de verbetering van de methoden om de olie te bereiden en te bewaren, de identificatie van technieken om fraude op te sporen, en de invloed van de (geografische en technische) herkomst van de vruchten op de kwaliteit van het product. Dankzij dit onderzoek zijn meerdere factoren geïdentificeerd die essentieel zijn voor een productie van hoge kwaliteit. Die factoren zijn in heel de keten in praktijk gebracht. Dat heeft onder meer geleid tot aanpassingen van de technieken voor het persen, het drogen en om te voorkomen dat geiten de vruchten opeten. 14

15 Argan, een evoluerende keten > het project Arganier een door de Europese Unie gesteund ontwikkelingsprogramma Het project Arganier, dat 6 miljoen euro steun krijgt van het programma Mea II van de Europese Unie en het Agence de développement social au Maroc, wil de arbeidssituatie van de plattelandsvrouwen en het duurzame beheer van de arganstreek in het zuidwesten van Marokko verbeteren. Het is de bedoeling dat de actieve participatie van de vrouwen in de economische en sociale ontwikkeling van de arganstreek ook tot een duurzamer beheer van deze bijzondere biotoop zal leiden. Vlaamse fondsen Ajddigue betekent «bloem» in het Amazigh. De coöperatie werd in 1997 gesticht in de gemeente Tidzi, op 25 km van Essaouira, op de weg naar Agadir. Het is een recente (1990) agglomeratie midden in het arganwoud. Er wonen ongeveer mensen, verdeeld over een aantal kleine douars en afgelegen boerderijen. De coöperatie, die een honderdtal vrouwen telt, kon ontstaan dankzij de steun van fondsen van de ambassades van Canada en Japan, het Centre de recherche pour le développement international (Canada) en Oxfam Québec. In 2006 maakte ook het Vlaamse ministerie voor Ontwikkelingssamenwerking fondsen vrij om de coöperatie te renoveren. De actieplannen van het project volgen verscheidene sporen. Het eerste is de steun aan de coöperaties. Dankzij een financiering van 13 miljoen dirham (72% van de cofinanciering) heeft men de arganketen efficiënter kunnen structureren. Concreet zijn er Groupements d Intérêts Economiques (GEI) opgericht die het isolement van de coöperaties tegenover de buitenlandse markt doorbreken en hen beter wapenen in de onderhandelingen met de internationale markt en de arganindustrie. Uit dit initiatief zijn vier groeperingen ontstaan (de GIE s Argan Taroudant, Vitargan, UCFA en Targanine). In dezelfde geest werd ook de ANCA (Association nationale des coopératives d Argières) opgericht die tot doel heeft de belangen van haar leden te verdedigen, de aangesloten coöperaties op gelijk niveau te brengen en hun producten te commercialiseren. Dankzij deze financiering hebben de coöperaties lokalen kunnen bouwen en productie-uitrusting, kantoorapparatuur en computers kunnen kopen. Parallel hiermee is een programma uitgewerkt voor de alfabetisering van de vrouwen van de coöperaties en het platteland. Meer dan vrouwen hebben deze opleidingen gevolgd, naast cursussen administratief en financieel beheer, kwaliteitszorg en marketing. Er is een gids met goede praktijken voor de fabricage van arganolie uitgegeven om de vrouwen van de coöperaties beter te wapenen. De goede praktijken hebben betrekking op alle operaties tijdens het fabricageproces van de olie, van de bevoorrading tot de opslag van het eindproduct, altijd gericht op een kwaliteitsvolle manier van werken. Het project Arganier steunt ook de duurzame ontwikkeling van de arganstreek, onder meer via de actieve participatie van de bevolking die van de bomen leeft (zie hieronder). Door de plaatselijke bevolking te betrekken bij het aanplanten en het herstel van het arganwoud, bevordert men hun steun voor het project en consolideert men hun inzet voor de te bereiken doelen. Dit heeft bijvoorbeeld geleid tot het vrijwillig afstaan van privéterreinen om meer bomen te planten en de bestaande bossen te beschermen. Een belangrijk onderdeel van het project Arganier is de lobbying voor de invoering van een geografische indicatie, zodat de olie een herkomstlabel kan krijgen en men een kwaliteitsketen kan verzekeren. 15

16 Argan, een evoluerende keten > de vereniging Ibn Al Baytar Een ecologisch en feministisch initiatief De vereniging Ibn Al Baytar werd in 1999 opgericht. Ze wil het milieu vrijwaren door de promotie en bescherming van de Marokkaanse geneeskrachtige planten (Plantes Médicinales Marocains, PAM) en tevens de plattelandsvrouwen te steunen via de werkgelegenheid die de argancoöperaties scheppen. Om deze doelstellingen te bereiken, steunt de vereniging activiteiten die inkomsten voortbrengen op basis van de PAM s en zet ze zich in voor een sociale en solidaire economie, voor fairtrade en de invoering van geografische indicaties. Van 1996 tot 2002 werden vijf coöperaties opgericht: > 1996: coöperatie Amal in Tamanar (provincie Essaouira, 1ste arganoliecoöperatie in Marokko); > 1997: coöperatie Ajddigue in Tidzi (provincie Essaouira); > 1998: coöperatie Tafyoucht in Mesti (provincie Tiznit); > 2002: coöperatie Targant in Aït Baha (provincie Chtouka Aït Baha); > 2002: coöperatie Taitmatine in Tiout (provincie Taroudant). De omzet van deze coöperaties bedroeg dirham in 2004 en dirham in Resultaten: het levenspeil van de vrouwen die in de coöperaties werken is gestegen, hun vakkennis is verbeterd en ze genieten nu een hogere sociale status in hun gemeenschap. Zoals de voorzitter van de vereniging, Zoubida Charrouf, benadrukt, hebben deze initiatieven een positieve weerslag op tal van domeinen in het leven van de vrouwen. Tijdens de begeleiding van de coöperaties heeft de vereniging Ibn Al Baytar aangrijpende getuigenissen opgetekend van de vrouwen die in de coöperaties werken. De punten die bijvoorbeeld tijdens een workshop het meest naar voor kwamen waren financiële autonomie, besparingsmogelijkheden, de kans om voor het eerst je verjaardag te vieren, de mogelijkheid om op een fatsoenlijke manier rond te komen, vast werk hebben, kunnen bidden door de koran te lezen, het feit een vedette in de douar te zijn (twee Marokkaanse televisiezenders hebben een documentaire over de coöperatie uitgezonden), je nuttig voelen, een plaats in de maatschappij hebben, zelfvertrouwen krijgen, kunnen reizen, gerespecteerd worden door het dorpshoofd en met hem kunnen praten, nieuwe contacten, vertrouwd worden met de openbare instellingen, je eigen geld kunnen gebruiken en weten wat het waard is, de trots om voor het eerst een cheque te tekenen. De nieuwe koopkracht van de vrouwen van de coöperaties heeft een grote impact op het algemene welzijn van hun gezin. Ze hebben nu immers een inkomen en krijgen toegang tot gezondheidszorg, elementaire sociale voorzieningen, onderwijs voor de kinderen en vooral voor de meisjes, en in het algemeen een verbetering van de levensomstandigheden 7. 7 «L arganier, levier de développement humain du milieu rural marocain», internationaal colloquium april 2007, Rabat, synthese onder coördinatie van prof. Zoubida Charrouf, p

17 Argan, een evoluerende keten > Eendracht maakt macht De Groupements d intérêts économiques (GIE) In 2003 heeft de vereniging Ibn Al Baytar 4 coöperaties (die van Amal, Ajddigue, Targant en Taitmatine) bijeengebracht in de Groupement d intérêts économiques (GIE) Targanine (zie hierboven). De GIE moet de producten van de oliecoöperaties, die het biolabel van Ecocert Maroc hebben gekregen, promoten en commercialiseren op de nationale en de internationale markt. Ze zorgt ook voor de kwaliteitscontrole, opleiding en de ontwikkeling van nieuwe producten. Deze GIE krijgt financiële steun van diverse institutionele en verenigingspartners, waaronder de Vlaamse Regering, die in 2004 de bouw van 30 maalinstallaties in de streek van Tidzi gefinancierd heeft evenals de uitgave van een functioneel alfabetiseringsboek (zie kader). Targanine verzorgt ook opleidingen en levert de coöperaties marketingmateriaal, zoals promotiebrochures en een website, een logo, deelname aan tentoonstellingen en congressen en de opname in toeristische circuits, die bijdraagt aan de bekendheid van de producten. Het project Targanine ontving in 2001 de Slow Food-prijs, die elk jaar een organisatie beloont voor haar uitzonderlijke kenmerken op het gebied van kwaliteit, ecologie en sociale investering. Tabel met de resultaten behaald door de vrouwen die zich in coöperaties hebben verenigd Bron: Zoubida Charrouf, «Huile d Argane, de la tradition à l innovation. Impact socio-économique»?. Werkdocument tijdens het colloquium van de buitengewone algemene vergadering van origiin in Genève, 9-10 november

18 Argan als business, de schaduwzijde Argan als business, de schaduwzijde > Vervalste olie Wanneer een product erg in trek is en veel geld opbrengt, wordt het onvermijdelijk vervalst. De arganolie ontsnapt niet aan dat probleem. Vooral in de Marokkaanse soeks, in de toeristische centra en langs de wegen, waar er geen kwaliteitscontrole is, wordt veel valse olie verkocht. Arganolie kan op twee manieren vervalst worden: > door niet uitsluitend geplukte noten maar ook door de geiten uitgescheiden pitten te gebruiken. Dit geeft een olie van erg slechte kwaliteit, met een sterke smaak en een korte bewaartijd; > door ze te versnijden met andere, goedkopere olie dan argan. De naar Europa geëxporteerde olie wordt in erkende laboratoria op haar kwaliteit gecontroleerd, zodat men kan certificeren dat het wel degelijk echte arganolie is. De kwaliteitscontrole zegt echter niets over het fabricageproces. Dat soort van parameters zal gecontroleerd moeten worden door de IGP (Indication Géographique Protégée, beschermde geografische indicatie). > Spookcoöperaties Zoals Zoubida Charrouf, professor aan de universiteit van Rabat en voorzitter van de vereniging Ibn Al Baytar uitlegt, vindt men in elk domein dat veel winst opbrengt zwakke plekken en mensen die van de keten trachten te profiteren. Er bestaat een probleem met valse coöperaties die de vrouwen als façade gebruiken. De mannen of de penningmeesters strijken de inkomsten op en de vrouwen worden niet vergoed. Sinds wij die praktijken hebben aangeklaagd, zijn er geen nieuwe spookcoöperaties meer bijgekomen. Maar sommige bestaan nog altijd, vooral in de meer toeristische zones. De omvang van het fenomeen is moeilijk te schatten, maar volgens Zoubida Charouff zou het toch om 10 tot 20% van de huidige coöperaties kunnen gaan. Wanneer de IGP-certificering in werking treedt (zie verder) zal men over een controlesysteem beschikken om de coöperaties in alle productiestadia te verifiëren. Dat zal het gemakkelijker maken om te bevestigen of de vrouwen echt voordeel hebben van hun werk. Men mag niet vergeten dat de rurale economie van de arganstreek voor bijna 90% afhankelijk is van de arganboom 8. Het maatschappelijke belang is groot! > Corruptie 8 «Le marché de l huile d Argan et son impact sur les ménages et la forêt dans la région d Essaouira», Bulletin d information et de liaison du PNTTA, nr.175, uitgegeven door het Ministère de l Agriculture et de la Pêche maritime, april Op verschillende niveaus van de arganketen zou corruptie voorkomen. Bepaalde groepen mannen aarzelen niet om van de onwetendheid van de vrouwen te profiteren. Dat zou zelfs binnen bepaalde GIE s (Groupements d Intérêts Économiques) gebeuren. Soms geldt het slechts voor enkele elementen van de groep, maar het kan wel verhinderen dat de rest van het team goed werk levert. Vergeet ook niet dat dit een patriarchale landelijke streek is, waar de mannen niet altijd blij zijn met de financiële emancipatie van de vrouwen en hun toegang tot de cultuur, 18

19 Argan als business, de schaduwzijde meer bepaald via de alfabetiseringscursussen, zegt Pierre-Emmanuel Saubade, de directeur van Katima a. Hij heeft zelf een zekere achteruitgang gemerkt in de professionele betrekkingen met de coöperatie waar zijn bedrijf zich bevoorraadt. De verstandhouding was verslechterd en de kwaliteit viel terug. Mijn vader is toen met de coöperanten zelf gaan praten. Pas toen het relationele weefsel weer hersteld was, ging het weer goed. Via de menselijke factor zijn wij erin geslaagd de mensen verantwoordelijker te maken en meer ethische praktijken te introduceren. Het lijkt in deze wereld erg moeilijk om het kaf van het koren te scheiden. Er zouden op verschillende niveaus rotte plekken bestaan, die alleen door meer systematische controles of officiële certificeringen bestreden kunnen worden. > Stijgende meerwaarde Bijna 90% van het volume van de arganproducten die van Marokko naar Europa worden geëxporteerd, passeert via particuliere ondernemers. Deze informatie is afkomstig van Naïma Cherii, een journaliste van het Marokkaanse blad Le Reporter. Ze baseert haar informatie op bronnen bij de verenigingen uit de streek van Sous Massa Draa. Volgens haar onderzoek 9, zou een maffia grote hoeveelheden arganpitten inkopen tegen spotprijzen. Grote ondernemingen, die om de haverklap van naam veranderen maar waarvan er drie in Casablanca gevestigd zouden zijn, zouden arganolie en grote hoeveelheden grondstoffen naar Europa verschepen. Vervolgens zou men in twee fabrieken in Madrid en Parijs de grondstof tot olie en cosmeticaproducten verwerken. Naïma Cherii gaat in de aanval tegen deze bedrijven die oneerlijk concurreren met de Marokkaanse coöperaties van de argansector. Het is een echte maffia, die schatrijk wordt dankzij deze handel, verklaart de journaliste. Het is een feit dat een liter arganolie op de buitenlandse markten twee tot drie keer meer opbrengt dan in Marokko. Tussen 1998 en 2007 heeft men ook vastgesteld dat de prijs van de arganvruchten in de soeks verdubbeld is. Als gevolg van de grote vraag is de prijs van de vruchten zelfs nog sneller gestegen dan die van de arganolie 10. Het probleem is dat de aankoop van de pitten in plaats van de olie bijna neerkomt op broodroof voor de producenten van de keten. Het is immers het afgewerkte product dat de meerwaarde oplevert. Pierre-Emmanuel Saubade bevestigt dat sommige coöperaties zelf geneigd zijn om goedkopere vruchten te kopen die hun coöperanten niet zelf hebben geplukt. Dat is echter contraproductief voor de kwaliteit. 9 Naïma Cherii, «Les mafias de l arganier», Le Reporter, 01 januari «Le marché de l huile d Argan et son impact sur les ménages et la forêt dans la région d Essaouira», Bulletin d information et de liaison du PNTTA, nr.175, uitgegeven door het Ministère de l Agriculture et de la Pêche maritime, april Ibidem. Toch is er hoop. Idrissi Sadik, het hoofd van de beheerseenheid van het project Arganier, meent in een interview in hetzelfde artikel dat het probleem aan het verdwijnen is. Wij hebben nu 6 GIE s die binnen de keten actief zijn. Zij hebben een specifiek mandaat voor de promotie en de commercialisering van de producten van de coöperaties. Daarnaast verdedigt de nationale vereniging van de argancoöperaties de belangen van haar leden tegen de oneerlijke concurrentie van bepaalde privéondernemers. Ook op een ander front zijn we goed gevorderd: de invoering van geografische indicaties. Die moeten het product tegen fraude beschermen. Een geografische indicatie houdt in dat de volledige productie en verwerking van arganproducten in een welbepaalde zone gebeuren, legt Idrissi Sadik uit

20 Argan als business, de schaduwzijde Reële prijsevolutie van de arganproducten in de provincie Essaouira Prijzenindex (1998 = 1) 2,0 1,8 1,6 Vruchten Olie 1,4 Zaadjes 1,2 1, Bron: MAPM / april 2009 > David tegen Goliath? Het andere gevaar dat volgens sommige waarnemers de arganketen en vooral de kleine coöperaties bedreigt, is dat van de industrialisatie. Maar andere bronnen relativeren dat probleem. Men waarschuwt vaak dat Europese zakenlieden zich in Marokko zullen installeren, de productieprocessen industrialiseren en veel geld verdienen, terwijl de mensen onderbetaald worden. Maar dat is meer fantasie dan wat anders, zegt Pierre-Emmanuel Saubade, de directeur van Katima a. Want zelfs binnen bepaalde coöperaties vindt men mensen die anderen voor hun persoonlijke gewin uitbuiten! Sommige coöperaties zijn zelfs in financiële problemen gekomen omdat er geld verduisterd wordt. Hij meent dat een Westers bedrijf dat zich in Marokko zou vestigen, industriële processen zou gebruiken en de regels en schema s voor de kwaliteit zou respecteren, winst zou kunnen maken en zijn werknemers correct zou kunnen betalen. De vorm van de onderneming is niet noodzakelijk de grote boosdoener. Het probleem dat je zowel hier als elders ontmoet, is dat sommige industriëlen hun marges maximaal willen vergroten. Je kunt wel degelijk industriële processen invoeren, op voorwaarde dat ze de traditionele dimensie van de productie respecteren, zodat de vrouwen hun werk niet verliezen en de extractie natuurlijk en van hoge kwaliteit blijft. Is reglementering de oplossing? De IGP is een stap in de goede richting. Maar ze mag niet op haar beurt afgeleid worden van haar hoofddoel. 20