Begrippen van het onderwijs

Transcriptie

1 250 Begrippen van het onderwijs Hans van der Rijst Jeff Kok Eerste druk Noordhoff Uitgevers Groningen Houten Boek 250 onderwijs.indb :32

2 Omslagontwerp: Studio Frank & Lisa, Groningen Omslagbeeld: Getty images Eventuele op- en aanmerkingen over deze of andere uitgaven kunt u richten aan: Noordhoff Uitgevers bv, Afdeling Hoger Onderwijs, Antwoordnummer 13, 9700 VB Groningen, info@noordhoff.nl / Noordhoff Uitgevers bv Groningen/Houten, The Netherlands. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www. reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher. ISBN NUR 841 Boek 250 onderwijs.indb :32

3 Woord vooraf Iedereen zal een antwoord hebben op de vraag: Welk onderwijs hebt u genoten en hoe was dat?. Dat u de moeite neemt om dit Woord vooraf te lezen, betekent waarschijnlijk dat u een bovengemiddelde interesse hebt in de aspecten die bij het onderwijs een rol spelen. In 250 Begrippen van het onderwijs willen we een breed gebied van onderwerpen bekijken: van marketing tot onderwijsbeleid, van onderwijsontwerp tot onderwijsuitvoering. We lichten een groot aantal onderwijskundige begrippen toe. Per begrip wordt een omschrijving, een toelichting en de toepassing of een voorbeeld van het begrip gegeven. Dit boek beoogt vooral een praktische gids te zijn, waarbij een aantal onderwerpen herkend worden en bekend zijn, maar u zult ook minder bekende onderwerpen aantreffen. Voor verdergaande studie zijn literatuurverwijzingen en verwijzingen naar internetpagina s opgenomen. De begrippen zijn ingedeeld in zeven hoofdgroepen: 1 Onderwijsorganisatie. Hoe is het onderwijs georganiseerd? Welke invloed heeft de financiering? Hoe leren organisaties, dus ook onderwijsorganisaties en waarom moet dat? 2 Onderwijsontwerp. Wat is er nodig om goed onderwijs te ontwerpen? Vanuit welke achtergronden wordt er ontworpen? 3 Didactiek. Welke keuzes zijn er te maken? Welke middelen en technieken passen bij welk doel? Passen de persoonlijke ideeën van de docent bij een stroming in het onderwijs? Welke keuzes zijn er als opvoeder te maken? 4 Leren. Welke manieren van leren zijn er? Wat draagt de psychologie bij? Hoe werken de hersenen? Hoe ontwikkelen mensen zich? Waardoor worden mensen gemotiveerd? 5 Begeleiding. Welke leersituatie is optimaal? Welke begeleidingsmogelijkheden zijn er en wat bepaalt de keuze? 6 Beoordeling. Wat is goed? Hoe past de manier van beoordelen bij de doelen en de werkwijze? 7 Kwaliteitszorg. Hoe is de kwaliteitszorg geregeld? Welke effecten heeft dat op schoolorganisaties en uiteindelijk ook op lesgeven en professionaliseren? 250 Begrippen van het onderwijs is een beknopt en toegankelijk naslagwerk voor studenten met een op het onderwijs gerichte component in hun studie. Het boek is ook uitstekend bruikbaar voor iedereen die beslissingen neemt in, over en voor het onderwijs. Bij dit boek is een website beschikbaar: Op deze site zijn verschillende testen, aanvullende informatie en links naar interessante bronnen te vinden. Boek 250 onderwijs.indb :32

4 Wij willen Jarig, Miriam en Ritie bedanken voor hun constructieve commentaren. Ook zijn we Ageeth erkentelijk voor haar niet-aflatende optimisme, doorzettingsvermogen en vertrouwen in ons. In de persoonlijke sfeer bedanken we onze partners zonder wie wij nooit de tijd hadden kunnen vinden om dit boek te schrijven! Wij hopen dat iedereen dit boek met plezier zal gebruiken bij studie en in het werk. Bilthoven, voorjaar 2011 Hans van der Rijst Jeff Kok Boek 250 onderwijs.indb :32

5 Inhoud Woord vooraf 5 Hoe gebruik ik 250 begrippen van het onderwijs? 13 Onderwijsorganisatie 15 1 Besluitvorming in groepen 16 2 Contingentietheorieën 17 3 Educational governance 18 4 Internal branding 19 5 Kenniseconomie 20 6 Kennismanagement 21 7 Leerrechten 22 8 Leiderschap 23 9 Leiderschapsrollen van Quinn Leiderschapsstijlen Lerende organisatie Marketinginstrumenten voor het onderwijs Nederlands onderwijsstelsel doorstroming Organisatorische vaardigheden Overheidsbeleid profielkeuze Schoolculturen Schoolcultuur verbindende Sociocratische organisatiemethode Sociotechniek Sociotechnisch herontwerpproces Teamrollen van Belbin Team teaching soorten Teamwork voorwaarden Werkklimaat in het voortgezet onderwijs Zelfsturende teams 50 Onderwijsontwerp C / ID-model C / ID-model tienstappenplan Adaptief onderwijs Behaviorisme Blended learning Case based learning Casusontwerp Cognitivisme Competentiegericht leren Competentiepiramide van Miller Concept-contextbenadering Connectivisme Constructivisme 67 Boek 250 onderwijs.indb :32

6 39 Didactische analyse model Duaal leren Educational technology Elektronische leeromgeving Ervaringsgericht onderwijs Geprogrammeerde instructie Inclusief onderwijs Instructiesysteem ontwerp volgens Gagné en Briggs Instructional design Instructional technology Leerlijn Leerlijnen doorlopende Leeromgevingen Lesontwerp Lesplan Metacognitivisme Montessori-methode Multimedia Onderwijsontwerp Onderwijsstrategie Ontwikkelend onderwijs Ontwikkelingsgericht onderwijs Organisatie van kennis volgens Gagné Portfolio schrijven Portfolio soorten Probleemgestuurd onderwijs Projectonderwijs SMART doelen Sociale vaardigheden Studiebelasting Taxonomieën Taxonomieën van Bloom Taxonomie van Romiszowski Vormen van onderwijs Vraaggestuurd onderwijs 116 Didactiek Activerende didactiek Activerend leren Antipedagogiek Applets en movies Concept maps Creatief problemen oplossen Diagnostic teaching Didactische aanpak rendement Differentiatie Digitale didactiek E-learning Elektronische leeromgeving didactisch gebruik Elementaire samenwerkings structuren Empirisch-analytische pedagogiek 137 Boek 250 onderwijs.indb :32

7 88 Geesteswetenschappelijke pedagogiek Geheugentraining Gestructureerd problemen oplossen Groepsdynamica Groepswerk Herinneringskrommes Heuristische onderwijsvorm Hoorcollege Interactief whiteboard Interculturele pedagogiek Klassengesprek Klassenmanagement Kritisch-emancipatorische pedagogiek Leercyclus Leergemeenschap Leerstijlen volgens Vermunt Leerstijlen volgens Vermunt de componenten Onderwijsleergesprek Onderwijsstijlen volgens Grasha Opvoedingsdiagnostiek Participatieonderwijs Pedagogisch-didactisch klimaat Postmodernistische pedagogiek Pragmatisme Probleemgestuurd onderwijs de zevensprong Problemen oplossen heuristische methode Problemen oplossen redeneren Problemen oplossen verschillen tussen student en expert Samenwerkend leren Sociale cognitie Sociogram van een klas Sociometrie Socratische dialoog / gesprek Team teaching Werkcollege Werkvormen 182 Leren Actief leren Cognitieve handelingsstructuur Dimensies van leren volgens Marzano Emotionele intelligentie Evidence based teaching Fasen van ontwikkeling volgens Piaget Gagné s veronderstelling Geconditioneerde reflexen Gestaltpsychologie Hersenen in beeld Hersenfeiten Hersengebieden en hun functie Hersengolven 201 Boek 250 onderwijs.indb :32

8 137 Hersennetwerk en herhalen Impliciet leren Incidenteel leren Intelligentiemodel van Guilford Interferentie Intrinsieke motivatie IQ Klontering Leerpiramide van Bales Leerstijlen volgens Kolb Leerstrategieën Leertips Leren in organisaties Leren Leren Meervoudige intelligenties Metacognitief leren Mindmaps Motivatie Motivatiebronnen Natuurlijk leren Netwerkleren Nieuwe leren Onthouden en herinneren Overlearning Rogeriaanse psychologie Spelend leren Systeeminbedding en transfer Systeemscheiding Theory of mind Vormen van denken Zelfstudie Zelfverwerkelijking volgens Maslow Zone van naaste ontwikkeling 249 Begeleiding ADHD Balint-methode Communicatie Dyscalculie Dyslexie Dyspraxie Faalangst Feedback Gesprekstechnieken Groepsontwikkeling Groepsontwikkeling modellen Hoogbegaafdheid Interventies Intervisie Leercontract 272 Boek 250 onderwijs.indb :32

9 186 Leerlingvolgsysteem Persoonlijk ontwikkelingsplan Psychologie van de puber Reflecting team-intervisiemodel Reinforcement Scriptie Slechtnieuwsgesprek Stage Studentbegeleiding Studievolgsysteem Sturing bij projectopdrachten Supervisie Veilige leeromgeving bedreigingen Wat-is-er-aan-de-handgesprek 293 Beoordeling graden feedback Assessment vormen Beoordelen van groepswerk Beoordelen van processen Cesuurbepaling Cijfer geven Computertoetsafname Evaluatie Formatieve toets Geslotenvragentoets Meetschalen Mondelinge toets Multiplechoicetoets Openboektentamen Openvragentoets Overall-toets Psychometrische analyse Reflectiecyclus van Korthagen Roos van Leary Rubric Schriftelijke werkstukken beoordeling Summatieve toets SWOT-analyse Toetsanalyse meetschalen Toetsen Toetsen kwaliteitscriteria Toetsinstructie Vraagconstructie Zelfevaluatie 333 Kwaliteitszorg Accreditatie en visitatie Actieonderzoek Competenties in het hbo Competenties van de lerarenopleiding 339 Boek 250 onderwijs.indb :32

10 233 Dublin-descriptoren Eindtermen Hawthorne- en verwante effecten Kengetallen Kerndoelen Keuzegids Hoger Onderwijs Kwaliteitskeurmerk scholen het Utrechts Model Kwaliteitsmonitor schoolexamens Kwaliteitszorg Kwaliteitszorg trends Kwaliteitszorgstelsels voor onderzoek Kwaliteitszorgsysteem Kwaliteit van het onderwijs Nationale Studentenenquête Onderwijsfinanciering Onderwijsrendement Passend onderwijs Zelfevaluatie instrumenten 362 Geraadpleegde literatuur en websites 364 Index naar competentie (lerarenopleiding) 369 Personenregister 376 Trefwoordenregister 377 Boek 250 onderwijs.indb :32

11 Hoe gebruik ik 250 Begrippen van het onderwijs? Structuur De zeven hoofdgroepen onderwijsorganisatie, onderwijsontwerp, didactiek, leren, begeleiding, beoordeling en kwaliteitszorg geven een globale structuur aan het boek. Binnen de rubrieken zijn de begrippen alfabetisch opgenomen. Elk begrip geeft verwijzingen naar verwante begrippen. De structuur waarin de begrippen zijn beschreven, is voor elk begrip dezelfde en bestaat uit de volgende onderdelen: naam van het begrip; toelichting; aanverwante begrippen; toepassing; omschrijving; aanbevolen literatuur. Naam van het begrip De naam van het begrip kan in het Engels zijn gegeven. In ons taalgebied worden namelijk niet alle onderwijsbegrippen in een vertaalde versie gebruikt. Aanverwante begrippen Aanverwante begrippen zijn verwant aan het begrip dat wordt uitgelegd. Een verwant begrip is ook één van de 250 uitgelegde begrippen. Het aantal genoemde verwante begrippen is beperkt; er is een selectie gemaakt zonder te proberen om uitputtend te zijn. Omschrijving Bij de omschrijving vindt u een definitie of korte omschrijving van het begrip. Het begrip wordt zo eenvoudig mogelijk beschreven. Toelichting Bij de toelichting wordt het begrip kort en eenvoudig uitgelegd. We hebben gebruikgemaakt van literatuur, eigen kennis en internetbronnen. Toepassing Bij elk begrip is een praktische toepassing, een anekdote of een opmerkzaam feit gegeven. Aanbevolen literatuur In de aanbevolen literatuur wordt verwezen naar verdiepende literatuur. Daar zijn ook links naar interessante websites opgenomen; het hoofdadres van de website is opgenomen met een bijbehorende zoekterm om het document of de precieze plek op de site te vinden. Op de site van Noordhoff Uitgevers zijn de complete links te vinden. Indexen Er is een index om begrippen te bundelen naar competenties van de lerarenopleiding. Ook is er een personenregister en een trefwoordenregister. 13 Boek 250 onderwijs.indb :32

12 Onderwijsorganisatie Boek 250 onderwijs.indb :32

13 1 Besluitvorming in groepen Onderwijsorganisatie Onderwijs - ontwerp Didactiek Leren Begeleiding Beoordeling Kwaliteitszorg Aanverwante begrippen Communicatie, groepsdynamica, Socratische organisatie, teamrollen van Belbin Omschrijving Besluitvorming in groepen verloopt op herkenbare manieren. Het maakt niet uit of het een taakgerichte groep is of een groep met sociaal-emotionele binding. Een eenmaal door een groep genomen besluit is moeilijk ongedaan te maken. Toelichting Een groep die een doel wil bereiken, neemt voortdurend besluiten. De manier waarop besluiten worden genomen heeft grote invloed op relaties binnen de groep en is dus een belangrijk onderwerp bij het samenstellen van groepen en bij de feedback op het procesgedeelte van groepswerk. Besluitvormingsprocessen kunnen een groep volledig opblazen. In die gevallen is vaak sprake van een plop : het negeren van een groepslid, het negeren van een voorstel. Een andere valkuil is topic jumping : het nemen van een beslissing wordt verhinderd door over te gaan op een nieuw onderwerp. De vervolgbesluiten hebben weinig te maken met het gewraakte onderwerp. We beschrijven de manieren waarop in de praktijk besluiten in groepen genomen worden, gebaseerd op de theorie van Antons. Dictatoriaal: Iemand eigent zich het recht toe om namens de groep te besluiten. Duovorming: Verrassingsaanval door een duo. Machtsblok bestrijden of voorstel beoordelen? Kliekvorming: Voorkoken van besluiten door een groepje. Geeft vertrouwensverlies. Meerderheid: Democratisch principe. Gevaar: steeds dezelfde minderheid. Druk uitoefenen: Andere opvattingen uitsluiten: Hier kan niemand tegen zijn. Unaniem: Handopsteken. Een groep blijft innerlijk ontevreden. Consensus: Draagvlak creëren. Vraagt professioneel omgaan met bezwaren. Consent Besluit is genomen als er geen overwegende (toevoeging auteurs): bezwaren zijn. Toepassing Besluitvorming in groepen is voor het onderwijs een goed onderwerp voor metacognitie (bewust worden van gedrag). Er is niet één goede manier van beslissen. De omstandigheden en doelen zijn medebepalend. Aanbevolen literatuur Ebbens, S. & Ettekoven, S. (2005). Samenwerkend leren. Praktijkboek. Groningen: Wolters-Noordhoff. Remmerswaal, J. (2008). Handboek groepsdynamica: Een nieuwe inleiding op theorie en praktijk. Soest: Nelissen. Besluitvorming in groepen 16 Boek 250 onderwijs.indb :32

14 2 Contingentietheorieën Aanverwante begrippen Educational governance, internal branding, leiderschap, schoolculturen Omschrijving Contingentie is afkomstig uit het Latijn en betekent toeval of mogelijkheid. Contingentietheorieën zijn gedragstheorieën die gebaseerd zijn op de idee dat de beste manier om leiding te geven niet bestaat, maar mede afhankelijk is van de omstandigheden (waarvan sommige niet te beïnvloeden zijn). Het gaat dus om managen op basis van de omstandigheden. Toelichting Contingentietheorieën zijn gericht op verschillende aspecten van de bedrijfsvoering, zoals: de organisatie; de manier van leidinggeven; de besluitvorming. In contingentietheorieën over leiderschap is het succes afhankelijk van factoren als verantwoordelijkheden, taken en groepsfactoren. De effectiviteit van een leiderschapsstijl hangt af van omstandigheden. Leiders moeten hun stijlen aanpassen, afhankelijk van de behoefte van de organisatie op dat moment. Management betreft meer dan alleen de aspecten van de manager en zijn volgelingen. Volgens de contingentietheorie van Fiedler zijn groepsprestaties afhankelijk van de psychologische oriëntatie van de leider (leiderschapsstijl) en van drie contextvariabelen: 1 de groepssfeer; 2 de taakstructuur; en 3 de machtspositie van de leider (situationele gunstigheid). Toepassing Volgens de normatieve-besluitvormingstheorie van Vroom en Yetton hangt de doeltreffendheid van een beslissingsprocedure af van: het belang van de beslissing; de acceptatie van de beslissing; de hoeveelheid relevante informatie die door de leider en door de ondergeschikten wordt gebruikt; de kans dat ondergeschikten een autocratisch besluit zullen goedkeuren; de kans dat ondergeschikten zullen samenwerken om een goed besluit te nemen als ze mogen deelnemen aan de besluitvorming; de aard en omvang van meningsverschillen tussen ondergeschikten met betrekking tot alternatieven. Onderwijsorganisatie Onderwijs - ontwerp Didactiek Leren Begeleiding Beoordeling Kwaliteitszorg Aanbevolen literatuur Contingency theory. Ontleend aan: Contingentietheorieën 17 Boek 250 onderwijs.indb :32

15 3 Educational governance Onderwijsorganisatie Aanverwante begrippen Contingentietheorieën, internal branding, kwaliteitszorg, marketinginstrumenten voor het onderwijs, schoolcultuur verbindende Onderwijs - ontwerp Didactiek Leren Begeleiding Beoordeling Kwaliteitszorg Omschrijving Educational governance is een managementsysteem dat gericht is op continue verbetering van de kwaliteit. Er is een scheiding tussen bestuur en toezicht. Er wordt een wisselwerking nagestreefd met alle betrokken maatschappelijke geledingen. Het is een zorgsysteem waarbij het bestuur macht overdraagt aan de toezichthouder om de uitvoerders mogelijkheden te geven om flexibel op de markt te reageren. Toelichting In het wetsvoorstel voor het basis- en voortgezet onderwijs Goed Onderwijs, Goed Bestuur wordt de term educational governance gebruikt om de richting van de wetgever duidelijk te maken. De scheiding tussen bestuur en toezicht versterkt de mogelijkheid van snellere beïnvloeding van ontwikkelingen door maatschappelijke krachten. Bekostiging wordt sterker gekoppeld aan kwaliteit. De mogelijkheden om vanuit de overheid in te grijpen bij lage kwaliteit, nemen toe. Kwaliteitsbeoordelingen zijn openbaar. Strikwerda verstaat onder educational governance het systeem van organen, bevoegdheden, rechten, plichten, machtsmiddelen en processen: 1 waardoor het bestuur en de leerkrachten van een onderwijsinstelling de waarde van dat onderwijs voor de ontwikkeling van de samenleving optimaliseren; 2 die diegenen met een legitiem belang toegang verlenen tot dat onderwijs; 3 waarmee het bestuur en de leerkrachten verantwoording afleggen over verzorgd onderwijs en inzet van middelen; 4 waarmee specifieke besluiten van het bestuur vooraf kunnen worden gecorrigeerd; 5 waarmee het bestuur wordt benoemd, beoordeeld, beloond, décharge wordt verleend en wordt ontslagen. Toepassing Het zorgsysteem voor het onderwijs leidt ertoe dat organisaties zichzelf kritisch bekijken. Er wordt ook hulp aangeboden. Zo ontwikkelt STOAS digitale leeroplossingen die een organisatie op weg helpen met het borgen van de kwaliteit van bestuur, bedrijfsvoering en ondernemerschap; de aansluiting op de behoeftes in het publieke domein; het versterken van de transparantie en de ruimte om als maatschappelijke onderneming te functioneren. Aanbevolen literatuur Strikwerda, J. (2005). Goed bestuur van het onderwijs: Principes voor educational governance. Ontleend aan: Educational governance 18 Boek 250 onderwijs.indb :32

16 4 Internal branding Aanverwante begrippen Omschrijving Kenniseconomie, lerende organisatie, sociometrie Branding is een begrip uit de marketing en staat voor merkmanagement. Er is sprake van merkmanagement als het merk en niet het product centraal staat. Het gaat om activiteiten die erop gericht zijn een positieve bijdrage te leveren aan de waardeontwikkeling van het merk op de lange termijn. Internal branding richt zich op de interne organisatie en ontwikkelt activiteiten die ertoe bijdragen dat medewerkers zich merkbewust gedragen. Toelichting Marketing is over het algemeen naar buiten gericht op de potentiële klant, het merk schept een binding met de klant. Het uitgangspunt bij internal branding is dat een merk ook ingezet kan worden om medewerkers te verbinden met het merk en waar het merk voor staat, en zo gedrag en houding van medewerkers aan te sturen. Internal branding moet leiden tot een beter product. Redenen om internal branding aandacht te geven zijn de volgende: In onze economie gaat het steeds minder om producten en meer om diensten. De werknemers moeten de kwaliteit leveren. Schaars talent moet een bedrijf aan zich binden. Strategisch human resource management (HMR) kan dat doen door werving en selectie vanuit het merk. In toenemende mate is een organisatie opgedeeld in zelfsturende units. Initiatief en improvisatie zijn daarbij gewenste eigenschappen. Internal branding kan gelijkgestemdheid en binding geven. Onderwijs wordt linksom en rechtsom kritisch doorgemeten. De resultaten van al die evaluaties zijn openbaar en dus bekend bij de potentiële klant. Bij het verleiden van de klant gaat het meer om emotionele kwaliteit dan om productkwaliteit. Met name in het onderwijs is het van belang dat mensen zich verbinden met het merk van de organisatie als richtsnoer voor de strategische koers van de organisatie. Internal branding gaat over het kiezen van een unieke positie in de markt om succesvol te zijn voor klanten. Die unieke positie beschrijft de organisatie in haar merk. Kenmerken van succesrijke merken zijn: authenticiteit, onderscheidend vermogen en relevantie. Onderwijsorganisatie Onderwijs - ontwerp Didactiek Leren Begeleiding Beoordeling Kwaliteitszorg Toepassing Het merk moet authentiek zijn. Mensen hebben een goede intuïtie voor onechtheid. Goede internal branding in het onderwijs is merkbaar aan het feit dat het personeel en studenten trots zijn op hun instituut en er zo ook over spreken. Een goed voorbeeld hiervan is de Design Academy Eindhoven, die niet alleen een onderwijsinstituut, maar ook een merk is. Aanbevolen literatuur Eck, M. van, Willems, N. & Leenhouts, E. (2008). Internal branding in de praktijk: Het merk als kompas. Amsterdam: Pearson Education Uitgeverij. Internal branding 19 Boek 250 onderwijs.indb :32

17 5 Kenniseconomie Onderwijsorganisatie Onderwijs - ontwerp Didactiek Leren Begeleiding Beoordeling Kwaliteitszorg Aanverwante begrippen Connectivisme, internal branding, kennismanagement, lerende organisatie, leren in organisaties, netwerkleren Omschrijving Economie is de wetenschap van de handel of ruilhandel. Kenniseconomie is de wetenschap van de handel of ruilhandel in kennis. Toelichting De opkomst van internet en vooral het gebruik hiervan, heeft de beschikbaarheid van kennis en de toegang tot kennis vergaand vergemakkelijkt. Dat kennis in onze maatschappij steeds belangrijker wordt, is ook af te lezen aan de vraag naar hoger opgeleide mensen. Het aandeel hoger opgeleiden is vanaf 1970 verdrievoudigd, van 10% naar 30% in Deze stijgende lijn is trouwens de laatste jaren aan het afvlakken. Een andere trend waaruit blijkt dat de waarde van de kenniseconomie aan het toenemen is, is de toename van gecodificeerde kennis. Gecodificeerde kennis, ook wel expliciete kennis genoemd, is de kennis die is vastgelegd, op papier of digitaal. Tastbare kennis dus. Tacit knowledge, ook wel impliciete kennis genoemd, is de kennis die mensen opdoen als gevolg van leren en opdoen van ervaringen. Kennis in de mens dus. Ook de overheid legt steeds meer nadruk op de kenniseconomie. Toepassing Het zou goed zijn om in het onderwijs expliciet aandacht te geven aan de kenniseconomie: wat is het en hoe wordt daar (in het bedrijfsleven) mee omgegaan? Een groot deel van de Nederlandse bevolking geeft aan dat kennis vergaren en houden voornamelijk een kwestie is voor het onderwijs. Kennismanagement echter is ook een zaak voor het bedrijfsleven. Het is dus een goed idee om in het onderwijs aandacht te besteden aan kennismanagement. De student moet ervoor zorgen dat de kennis die hij in de loop der tijd vergaard heeft en impliciet bij hem aanwezig is, om kan zetten in expliciete kennis. De onderwijsinstelling moet de studenten niet alleen leren hoe ze kennis opdoen, maar ook hoe ze deze kennis kunnen delen. Aanbevolen literatuur Centraal planbureau (2002). De pijlers onder de kenniseconomie: Opties voor institutionele vernieuwing. Ontleend aan: Vandenbroucke, F. (2007). Competenties voor de Kennismaatschappij: Beleidsplan ICT in het onderwijs Ontleend aan: vlaanderen.be Kenniseconomie 20 Boek 250 onderwijs.indb :32

18 6 Kennismanagement Aanverwante begrippen Connectivisme, kenniseconomie, lerende organisatie, leren in organisaties, netwerkleren, sociotechniek Omschrijving Kennismanagement is management van kennis in en tussen kennisintensieve organisaties. Het gaat erom hoe organisaties aan kennis een toegevoegde waarde kunnen ontlenen en hoe organisaties, die afhankelijk zijn geworden van kennis, moeten worden ingericht en bestuurd. De primaire verantwoordelijkheid voor kennismanagement ligt bij het topmanagement van de organisatie. ICT biedt via creatieve databases mogelijkheden om kennis op slaan en te vinden. Toelichting Kennismanagement vraagt om een specifieke organisatiecultuur, namelijk de cultuur van de lerende organisatie. Het vraagt betrokkenheid van alle medewerkers. Dat betekent dat medewerkers op tal van terreinen anders tegen hun taakuitoefening moeten leren aankijken. Kennismanagement is een aanpak die: de rol van kennis in en voor de organisatie centraal stelt; als doel heeft kenniswerk (research en development) aan te sturen en te ondersteunen (een kenniswerker is iemand die kennis en informatie tot zich neemt, deze interpreteert en ontwikkelt en vervolgens gebruikt en distribueert; wikipedia); de meerwaarde van kennis optimaal wil benutten. Nonaka en Takeuchi (1997) onderscheiden twee soorten kennis die in de organisatie een rol spelen: 1 Tacit knowledge (impliciete kennis) is de kennis op basis waarvan hij of zij functioneert. 2 Explicit knowledge (expliciete kennis) is kennis die vastgelegd is en gedeeld wordt binnen de organisatie. De kennis van het individu moet eigendom worden van de organisatie. Kennis heeft in dit kader een brede betekenis. Het gaat om de feitelijke kennis, normen en waarden, opvattingen en attitudes, intuïtie en gevoelens, ervaringen en vaardigheden, en om verwachtingen en ambities. Kennismanagement heeft veel te maken met het managen van de cultuur van de organisatie. Onderwijsorganisatie Onderwijs - ontwerp Didactiek Leren Begeleiding Beoordeling Kwaliteitszorg Toepassing De sociotechniek geeft aanwijzingen over hoe een klassieke organisatie stapsgewijs kan veranderen in een lerende organisatie. Aanbevolen literatuur Nonaka, I. & Takeuchi, H. (1997). De kenniscreërende onderneming. Schiedam: Scriptum. Kennismanagement 21 Boek 250 onderwijs.indb :32

19 7 Leerrechten Onderwijsorganisatie Onderwijs - ontwerp Aanverwante begrippen Omschrijving Kwaliteitszorgsysteem In het Internationale Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten (Verdrag van New York) verplichten landen zich om: kosteloos primair onderwijs aan te bieden en te verzorgen; diverse vormen van voortgezet en hoger onderwijs aan te moedigen; passende maatregelen te nemen in het kader van financiële individuele ondersteuning. Kwaliteitszorg Beoordeling Begeleiding Leren Didactiek Uit dit recht om te leren komt het recht van een student op studiefinanciering, de leerrechten, voort. Toelichting In de Wet op het hoger onderwijs (2006) wordt het leerrecht als volgt omschreven: Leerrecht is het persoonsgebonden recht van een student om gedurende twaalf aaneengesloten maanden hoger onderwijs aan een door de overheid bekostigde instelling voor hoger onderwijs te volgen, dat uit s Rijks kas wordt bekostigd. Leerrecht is ook een bekostigingsparameter, een instellingsbekostiging per ingeschreven student. Het is een korting op de studiekosten voor de student en niet een (universeel en gratis) recht op leren. De overheid wil het volgende bereiken met de leerrechten: vraagbeperking (ontmoedigen van trage studenten, stimuleren van opstroom van mbo naar hbo); mobiliteitsvergroting; meer vraagsturing; meer concurrentie tussen instellingen; kwaliteitsbewaking; vereenvoudigen van het administratieve systeem. Toepassing Een van de gevolgen van het leerrechten-idee zoals dat is toegepast, is de tempobeurs. Iedereen heeft het recht om te studeren maar aan de invulling ervan zitten financiële consequenties. Halverwege het eerste jaar stoppen of het propedeuse met veel te weinig afgeronde studiepunten behalen, betekent dat de student (een deel van) de (door de overheid gesubsidieerde) studiefinanciering moet terugbetalen. Aanbevolen literatuur Onderwijsraad (2005). Waardering voor hoger onderwijs: Advies over het voorstel van Wet op het hoger onderwijs en onderzoek. Ontleend aan: onderwijsraad.nl Onderwijsraad (2008). Bekostigingsbesluit WHW Ontleend aan: Leerrechten 22 Boek 250 onderwijs.indb :32

20 8 Leiderschap Aanverwante begrippen Omschrijving Leiderschapsrollen van Quinn, lerende organisatie, schoolculturen Leiderschap is het gedrag van een persoon die de positie van leider heeft in een groep. Leiderschap heeft betrekking op gedragingen in relatie tot de leden van de groep, gericht op het bereiken van bepaalde doelen. Leiderschap gaat altijd om doelbewust, doelgericht en doelmatig handelen. Toelichting De begrippen management en leiderschap worden tegenwoordig van elkaar onderscheiden. Management is vooral een rationeel proces, gericht op de technische aspecten van leiding geven. Leiderschap heeft vooral betrekking op de meer persoonlijke aspecten, waarbij het erom gaat de medewerkers te beïnvloeden om gedrag en prestaties in de gewenste richting te sturen. Leiderschapsgebieden Van Emst (1999) onderscheidt drie taakgebieden voor leiders van een lerende organisatie: strategisch inhoudelijk, organisatorisch en persoonlijk leiderschap. Ebbens (2000) voegt daar nog omgevinggericht aan toe. Strategisch inhoudelijk leiderschap is gericht op het ontwikkelen van visie en strategieën en het inspireren van mensen. Het is sturen op en met inhoud. Persoonlijk leiderschap is sturen op gedrag: stimuleren, ruimte geven, confronteren, eisen stellen. Organisatorisch leiderschap faciliteert, organiseert, regelt. Er is meestal sprake van indirect leidinggeven. Bijvoorbeeld meer faciliteiten. Omgevingsgericht leiderschap is gericht op het ontwikkelen en onderhouden van externe contacten en het binnenbrengen van de samenleving in de instelling. Leiderschapsrollen Onafhankelijk van persoonlijkheidskenmerken (leiderschapsstijl) treedt een leider op in verschillende rollen. Het model van Quinn is het bekendst. Er zijn online tests beschikbaar om het gebruik van die rollen in beeld te brengen. Onderwijsorganisatie Onderwijs - ontwerp Didactiek Leren Begeleiding Beoordeling Kwaliteitszorg Toepassing Onderwijs dat wil reageren op nieuwe onderwijskundige inzichten, maatschappelijke problemen en veranderingen heeft behoefte aan visionair leiderschap met een sterke strategische en persoonlijke component. Fricties kunnen ontstaan als het management de school als een bedrijf ziet. Aanbevolen literatuur Ebbens, S. & Vries, A.M. de (2000). Gedeeld leiderschap: management en leiderschap in het voortgezet onderwijs. Amersfoort: Vereniging de samenwerkende landelijke pedagogische centra. Emst, A.C. van (1999). Leiding geven in onderwijsorganisaties. Utrecht: APS. Leiderschap 23 Boek 250 onderwijs.indb :33