Het optreden van vermoeidheid in vragenlijsten.

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR Het optreden van vermoeidheid in vragenlijsten. Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de bedrijfseconomie Lynn Vandeborne onder leiding van Promotor: Prof. Maggie Geuens Begeleider: Elke Cabooter

2 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR Het optreden van vermoeidheid in vragenlijsten. Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de bedrijfseconomie Lynn Vandeborne onder leiding van Promotor: Prof. Maggie Geuens Begeleider: Elke Cabooter

3 Ondergetekende, Vandeborne Lynn, verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding.

4 Woord vooraf Dit eindwerk kwam tot stand tot het behalen van de Master in Bedrijfseconomie - afstudeerrichting bedrijfseconomie- aan de Universiteit Gent. Deze plaats wens ik te reserveren om enkele mensen te vermelden wier nabijheid een onvoorwaardelijke steun en toeverlaat was gedurende de periode waarin mijn scriptie gemaakt werd. Vooreerst wil ik mijn promotor Prof. Dr. Maggie Geuens bedanken voor de tijd die ze gespendeerd heeft aan dit sluitstuk. Eveneens wil ik haar assistente Elke Cabooter bedanken voor de oprechte joviale bezoekmomenten met kritische inzichten en verrijkend advies. Zonder hun professionele ondersteuning kon dit werk niet tot stand komen. Tevens wens ik de Vakgroep Marketing van de Faculteit Economie en Bedrijfskunde te bedanken voor het verschaffen van incentives ter ondersteuning van de enquête alsook de studenten om de nodige tijd en energie vrij te maken bij het uitvoeren van mijn empirisch onderzoek. Mijn ouders, die me zowel mentaal als financieel steeds gesteund hebben verdienen meer dan wie ook een oprechte bedanking. Zonder de steun van Karel De Vos die deze scriptie nagelezen heeft, Shaireen Aftab die de lay-out verzorgde, Davy Furniere die me introduceerde in de wereld van SPSS en last but not least Tom Marent die de vele computerproblemen wist op te lossen gedurende twee weken, kon dit eindwerk nooit worden tot wat het geworden is! Een zeer speciaal dankwoordje wil ik reserveren voor mijn vriend, Batist Bulcke, die meer dan wie ook gelooft in mij en me blijft steunen in om het even welke keuzes ik maak. Tot slot zou ik graag mijn vrienden en vriendinnen bedanken voor alle steun die ze me geven! Vandeborne Lynn Gent, 18 mei 2009 I

5 Inhoudsopgave Woord vooraf...i Inhoudsopgave...II Lijst van de gebruikte afkortingen... III Lijst van de tabellen en figuren...iv Deel I: Literatuurstudie Algemene inleiding Vermoeidheid Definiëring en situering Soorten vermoeidheid Effecten en gevolgen van vermoeidheid Meten van vermoeidheid Antwoordstijlen Definiëring en situering Soorten antwoordstijlen Oorzaken en gevolgen van antwoordstijlen Oorzaken van antwoordstijlen Gevolgen van antwoordstijlen Oplossingen om te corrigeren voor antwoordstijlen Hypothesen Acquiescence Response Style (ARS) Disacquiescence Response Style (DARS) Extreme Response Style (ERS) Midpoint Response Style (MPR) Deel II: Empirisch onderzoek Inleiding Methodologie Populatie Onderzoeksopzet Vragenlijst en manipulatie van vermoeidheid Analyse van de gegevens Betrouwbaarheidsanalyse Manipulatiecheck One-way ANOVA T-test Toetsen van de hypothesen ANCOVA Interpretatie Discussie Beperkingen en aanbevelingen Algemeen besluit Lijst van de geraadpleegde literatuur...i Bijlagen...VI Bijlage 1.1: Korte vragenlijst met les...vi Bijlage 1.2: Vragenlijst met IQ-test... XVI II

6 Lijst van de gebruikte afkortingen ARS Acquiescence Response Style DRS Desacquiescence Response Style ERS Extreme Response Style IQ Intelligence Quotient MRS Midpoint Response Style NARS Net Acquiescence Response Style NCR Non-Contingent Response Style RR Response Range SPSS Statistical Package for the Social Science III

7 Lijst van de tabellen en figuren Figuur 1: Voorstelling van geobserveerde variantie (Weijters 2006). Tabel 1: Resultaten van de betrouwbaarheidsanalyse. Tabel 2: Resultaten met de one-way ANOVA (zwaar, matig, niet vermoeid). Tabel 3: Resultaten met de T-test. Tabel 4: Significantie van de antwoordstijlen. Tabel 5: Gemiddelden en betrouwbaarheidsintervallen bij ARS. Tabel 6: Gemiddelden en betrouwbaarheidsintervallen bij DARS. Tabel 7: Gemiddelden en betrouwbaarheidsintervallen bij ERS. Tabel 8: Gemiddelden en betrouwbaarheidsintervallen bij MPR. Tabel 9: Significantie van de covariaten geslacht en leeftijd op antwoordstijlen. IV

8 Deel I: Literatuurstudie 1 Algemene inleiding Onderzoekers die data verzamelen van deelnemende respondenten verwachten dat de geobserveerde metingen accurate indicatoren zijn van het onderwerp waarin men geïnteresseerd is. Nochtans is de veronderstelling dat deze metingen vrij zijn van fouten onrealistisch. Derhalve zijn er maatregelen ontworpen om tegemoet te komen aan deze fouten zodat vertekeningen (bias) in de onderzoeksresultaten gereduceerd kunnen worden. Er kan worden opgetreden alvorens de metingen plaatsvinden of de geobserveerde metingen kunnen, na het verzamelen van data, gecorrigeerd worden. (Baumgartner & Steenkamp 2006, Weijters 2006). Het gebruik van vragenlijsten verschaft onontbeerlijke informatie over consumenten en komt bijgevolg frequent voor in marketingonderzoek (Weijters 2006; Burns et al. 2006). Bijkomend wordt in dergelijke onderzoeken vaak gebruik gemaakt van Likert-items in vragenlijsten, nl. items waar respondenten aangeven in welke mate ze akkoord gaan met bepaalde uitspraken (Likert 1932; Ditner et al. 2004; Weiters 2006). Niettemin kunnen de conclusies van deze onderzoeken vertekend worden door antwoordstijlen (Weijters et al., 2004). O Neill (1967) definieert antwoordstijlen als gedragspatronen waarbij het individu neigt onevenredig een bepaalde antwoordcategorie te selecteren, zonder te letten op de iteminhoud. Foutieve conclusies kunnen nefaste gevolgen hebben voor de betrouwbaarheid en validiteit van marketingonderzoek (Hinkin 1995; Baumgartner & Steenkamp 2001; De Pelsmacker & Van Kenhove 2006). Het is dus dermate belangrijk om dergelijke vertekenende effecten door antwoordstijlen te onderkennen zodat de kwaliteit van de gegeven antwoorden kan verbeterd worden (Herzog & Bachman 1981). Afhankelijk van de soort antwoordstijl, waar onderzoekers zich op focussen, zijn er allerhande factoren die deze kunnen beïnvloeden. De invloed kan uitgaan van persoonlijkheidskenmerken (Jackson & Messick 1958; Hamilton 1968), leeftijd (Winkler et al. 1982), ras (Bachman & O Malley 1984), cultuur (Johnson et al. 2005) en geslacht (Greenleaf 1992a). 1

9 In deze paper wordt echter nagegaan of er bij het invullen van vragenlijsten enigszins sprake is van vermoeidheidseffecten waardoor antwoordstijlen tot uiting komen (vb. vaak de neutrale middenoptie aanduiden op een Likert-schaal (Krosnick 1991). Verschillende auteurs zien vermoeidheid als een complexe individuele toestand waarin zowel emotionele, gedragsmatige en cognitieve componenten kunnen voorkomen (Lewis & Wessely 1992; Beurskens et al. 2000; Van der Linden et al. 2003, 2006). Emotioneel gezien kunnen veranderingen in de stemming van een persoon optreden terwijl cognitieve en gedragsproblemen zich vertalen in termen van verminderde prestaties en moeilijkheden om de aandacht te houden bij het uitvoeren van een taak (Galinsky et al. 1993; Boksem et al. 1995; Van der Linden 2006). Vermoeidheid en antwoordstijlen komen als afzonderlijke begrippen frequent voor in de literatuur (Webster 1996; Van der Linden 2003, 2006, Krosnick 1991, 1999; Baumgartner & Steenkamp 2001, 2006). Eveneens is in de literatuur al meermaals gewezen op de negatieve effecten ten gevolge van antwoordbias. (Cronbach 1949; Osgood et al. 1957). Ondanks dit zijn er weinig onderzoekers die deze beide concepten aan elkaar linken, hoewel er vermoedens voor bestaan. (Weijters et al. 2005; Lau 2007). Shuman en Presser (1996) vermelden vermoeidheidseffecten die optreden naarmate het einde van een lange vragenlijst. Meer bepaald stellen ze dat respondenten waarschijnlijk minder bereid zijn om na te denken nadat voldoende vragen gesteld zijn. Doch stellen ze zich de vraag wat net bedoeld wordt met voldoende vragen en welke concrete effecten er zich zullen voordoen. Clancy & Wachsler (1971) hypothetiseren in hun onderzoek dat respondenten meer geconfronteerd worden met verveling en/of vermoeidheid op het einde van een interview. Als gevolg hiervan zouden respondenten meer geneigd zijn om akkoord te antwoorden. Deze onderzoekers konden echter geen significante resultaten voorleggen waardoor hun hypothese verworpen werd. Nochtans rapporteren Kraut et al. (1975) wel significante bevindingen veroorzaakt door vermoeidheid en verveling. Enerzijds werd het aantal onbeantwoorde vragen groter naarmate de items op het einde van een vragenlijst geplaatst werden. Anderzijds kozen respondenten 2

10 opmerkelijk minder voor de extreme antwoordmogelijkheden nl. de uiterste punten (vb. helemaal niet akkoord en helemaal akkoord) op een schaal met Likert-items. Recent onderzoek van Lau (2007) ging expliciet het effect van een bepaald soort antwoordstijl na nl. Extreme Response Style (ERS). Dit betekent dat respondenten extreem antwoorden vb. de uitersten aanduiden op een Likert-schaal. Toch konden er geen statistisch significante resultaten gevonden worden waardoor de hypothese verworpen werd. De essentie van deze scriptie is dan ook nagaan of er enigszins een effect optreedt omwille van vermoeidheid bij het invullen van vragenlijsten en of er een verband te vinden is met een aantal soorten antwoordstijlen. In het eerste deel van deze scriptie wordt een uitlijning gegeven van de begrippen vermoeidheid en antwoordstijlen, hun effecten en gevolgen en de methoden om de effecten op antwoordstijlen te controleren en te reduceren. Vervolgens komen de specifieke hypothesen aan bod. In deel twee worden deze vooropgestelde hypothesen getest aan de hand van een empirisch onderzoek. Tot slot behandelt het laatste deel de belangrijkste bevindingen, de beperkingen aan dit onderzoek en aanbevelingen voor verder onderzoek. 3

11 2 Vermoeidheid 2.1 Definiëring en situering Onderzoek naar vermoeidheid -in de breedste betekenis van het woord- werd doorheen de vorige eeuw reeds veelvuldig in diverse disciplines onderzocht (Thorndike 1911, Dittner et al. 2004), alsook de zoektocht naar adequate testen hiervoor (Muscio 1921, Chalder et al. 1993, Smets et al. 1995). In het algemeen wordt vermoeidheid veroorzaakt door de accumulatie van verscheidene factoren 1 in het dagelijkse leven (Grandjean 1970). In dit werk werd geopteerd voor de definiëring van Meijman en Schaufeli (1996) omdat deze het dichtst aanleunt bij het empirisch onderzoek dat voor deze scriptie uitgevoerd werd (zie infra, pg. 16). Meijman en Schaufeli (1996) omschrijven vermoeidheid als volgt: de verandering in het psychologisch controlemechanisme dat taakgedrag regelt, als gevolg van eerdere mentale en/of fysieke inspanningen die zodanig lastig geworden zijn dat het individu niet langer in staat is om adequaat aan de eisen van de taak te voldoen of dat het individu slechts aan deze vereisten kan voldoen tegen een verminderende mentale inspanning. Meer bepaald is er interactie tussen vermoeidheid en de controlemechanismen die verantwoordelijk zijn bij het reguleren van taken. Indien het niveau van vermoeidheid wordt verhoogd, zijn individuen niet meer in staat om een taak volwaardig te maken, tenzij tegen een verhoogde inspanning (Meijman & Schaufeli 1996). 2.2 Soorten vermoeidheid Als multi-dimensioneel begrip kan vermoeidheid verder uitgesplitst worden naar mentale en fysieke vermoeidheid en acute of chronische vermoeidheid (Beurskens et al. 2000) en dient het ook afgezonderd worden van het begrip verveling (Grandjean 1970). Acute vermoeidheid, gerelateerd aan specifieke taken, is omkeerbaar na een periode van rust of bij verandering van taken op individueel niveau. Bijkomend bestaan er 1 Factoren zoals de intensiteit en de lengte van manueel en mentaal werk, psychische factoren (verantwoordelijkheid, ongerustheid en conflicten), ziekte, pijn en eetgewoonten, omgeving (klimaat, geluid), monotone taken. 4

12 functionele compensatiemechanismen 2 om deze vermoeidheid te reduceren (Beurskens et al. 2000). Chronische vermoeidheid daarentegen is onomkeerbaar, houdt geen verband met specifieke taken, heeft geen effectieve compensatiemechanismen (Beurskens et al. 2000) en is vaak een indicator van een onderliggende ziekte (Dittner et al. 2004). Onderzoek van Van Duinen (2007) wijst uit dat lichamelijke vermoeidheid onder de noemer van vermoeide spieren (Grandjean 1979)- eveneens invloed heeft op cognitieve prestaties. Op deze soorten vermoeidheid wordt niet verder ingegaan aangezien de focus in dit onderzoek op mentale vermoeidheid 3 ligt. Grandjean (1979, 1988) definieert mentale vermoeidheid als een geleidelijk en cumulatief proces dat geassocieerd wordt met afkeer voor om het even welke inspanning, vermindering in efficiëntie en waakzaamheid en geschade geestelijke prestaties. Tot slot vermelden sommige auteurs nog een opmerkelijk aspect van vermoeidheid nl. verveling. Indien de taak slecht deels aandacht of activiteit vereist kan er verveling optreden waardoor er paradoxaal genoeg eveneens vermoeidheid kan worden waargenomen (Grandjean 1970; Order et al. 1996; Clancy & Wachsler 1971). 2.3 Effecten en gevolgen van vermoeidheid Grandjean (1979) vermeld in zijn onderzoek de belangrijkste symptomen van vermoeidheid nl. subjectieve gevoelens van vermoeidheid, slaperigheid, flauwte, traag nadenken, verminderde aandacht, trage en zwakke perceptie, reductie van lichamelijke en mentale prestaties. Echter in dit werk wordt specifieker ingegaan op mentale vermoeidheid en de relatie met taakprestaties. In de literatuur zijn diverse werken te vinden die hieromtrent allerhande onderzoeken naar gedaan hebben. Boksem et al. (2005) rapporteren aan de hand van een aandachtstaak ( visual attention task ) dat mentaal vermoeide mensen moeilijkheden in concentratie vertonen en sneller afgeleid zijn. De respondenten vertoonden een verhoogde afkeer om de taak verder te zetten. 2 Deze compensatiemechanismen dienen als een soort zelfbescherming tegen verdere psychologische en fysiologische uitputting (vb. werktempo aanpassen). 3 Vanaf dit punt zullen de termen vermoeidheid en mentale vermoeidheid afwisselend gebruikt worden. 5

13 Van der Linden (2006) brengt bewijs naar voor dat mentale vermoeidheid gepaard gaat met achteruitgaande prestaties, cognitieve en aandachtsproblemen, veranderingen in stemming, informatieverwerking en gedrag, verminderde flexibiliteit en minder vermogen om te plannen (Van der Linden 2003). Boksem et al. (2008) stellen dat personen enkel gemotiveerd zullen zijn om zich in te zetten voor of door te gaan met het uitvoeren van taken als er een beloning aan verbonden is. Additioneel dient deze beloning hoger te zijn in vergelijking met de moeite die het kost om aanhoudend taken uit te voeren. Gevoelens van vermoeidheid zijn aldus Boksem et al. (2008) een kosten-baten analyse om enerzijds energie te besparen of anderzijds energie te verbruiken. Doch kunnen personen alternatieve gedragsstrategieën gebruiken die minimale energiekosten vereisen. Lorist et al. (2000) tonen aan via een task switching paradigm dat er cognitieve en gedragscomponenten optreden naarmate de mentale vermoeidheid stijgt. Respondenten moesten meer moeite doen en werden afkerig om de taak verder te zetten. Webster et. al (1996) onderzochten de impact van mentale vermoeidheid via een impression-formation task die werd uitgevoerd door studenten. De respondenten werden onderverdeeld in drie niveaus van vermoeidheid (zwaar vermoeid, matig vermoeid en niet vermoeid). De mate van vermoeidheid werd respectievelijk bepaald aan de hand van een examen met duurtijd van twee uur, een gewone les en voor de aanvang van de les. Aangezien er tussen de matig vermoeide en niet vermoeide respondenten geen significant verschil was hebben deze onderzoekers de drie condities herleid tot twee vermoeidheidsniveaus (vermoeid versus niet vermoeid). De gerapporteerde resultaten tonen aan dat vermoeide respondenten significant een negatievere indruk vormen van anderen dan niet vermoeide personen (Webster et. al 1996). Dirnberger et al. (2004) vonden aan de hand van een simple repetitive motor task geen significante resultaten voor mentale vermoeidheid (Dirnberger et al. 2004). Hierbij kan worden opgemerkt dat sommige auteurs een onderscheid rapporteren tussen het soort taak die uitgevoerd wordt. Meer bepaald stellen ze dat mentale vermoeidheid een invloed heeft op de prestaties van personen tijdens het uitvoeren van complexe taken omdat dergelijke opdracht hoge cognitieve eisen stelt, terwijl er geen merkbaar effect optreedt van mentale vermoeidheid op simpele, automatische of ingestudeerde taken (Lorist et al. 2000; Holding 1993). 6

14 Andere onderzoeken hebben betrekking op de relatie tussen vermoeidheid en rijden op de openbare weg (Lal & Craig 2001) of op vermoeidheid in de arbeidssituatie (Beurskens et al. 2000; Beckers et al. 2004). 2.4 Meten van vermoeidheid Het meten van vermoeidheid is niet evident en is afhankelijk van de soort vermoeidheid. Daarom is het belangrijk om een goede definitie van het begrip te hanteren en dient het instrument om dit concept te meten voorhanden te zijn. Meer bepaald is het dus belangrijk om in vermoeidheidsonderzoek de correcte schaal en de correcte definitie te gebruiken (Smets et al. 1995; Dittner et al. 2004). Grandjean (1979) onderscheid zes groepen om vermoeidheid te meten. Ten eerste kunnen de kwaliteit en kwantiteit van de werkprestaties gemeten worden. Bijkomend kunnen onderzoekers peilen naar subjectieve gevoelens van vermoeidheid via specifieke vragenlijsten (Lee et al. 1991). Het meten van de hersenactiviteit doet men aan de hand van testen met een Elektro-encefalograaf (EEG) of event-related potentials (ERP) (Boksem et al. 2005). Om de vermoeidheidsgraad vast te stellen maakt men soms ook gebruik van het aantal knipperbewegingen van de oogleden die een persoon maakt. Lagere frequenties in knipperen duiden op vermoeidheid (Grandjean 1979). Psychomotorische testen meten functies aangaande de perceptie, de interpretatie en motorische reacties van individuen (Grandjean 1979; Dirnberger et al. 2004). De laatste groep om te meten bestaat uit mentale testen zoals rekenkundige sommen, concentratietesten, geheugentesten en schattingstesten (vb. tijdsintervallen schatten). Mogelijke beperkingen bij mentale testen kunnen voorkomen als de persoon enthousiast is om deze testen te maken of als het individu reeds ervaring en/of training hiermee heeft gehad waardoor de vermoeidheidseffecten zich niet of in mindere mate voordoen. (Grandjean 1979). Aanvullend vermeld Grandjean (1979) dat deze metingen enkel waardevol zijn indien ze vergeleken worden met een niet vermoeide controlegroep. 7

15 3. Antwoordstijlen 3.1 Definiëring en situering Een antwoordstijl is volgens Paulhus (1991, p. 17) de neiging om systematisch op items van vragenlijsten te antwoorden, op andere gronden dan degene waarvoor de items werden ontworpen. In een vragenlijst worden items ontwikkeld om de werkelijke mening van respondenten te meten. Toch zijn de gegeven antwoorden op die vragenlijsten vaak niet een correcte weergave van hun werkelijke mening waardoor er een foutafwijking (error variance) optreedt (Weijters et al. 2004). Derhalve wordt bij de geobserveerde variantie een relevant onderscheid gemaakt tussen de werkelijke variantie (true variance) en de foutafwijking (error variance). Deze foutafwijking bestaat uit twee componenten nl. toevalsmatige en systematische meetfouten (Weijters 2006; Baumgartner & Steenkamp 2006). Figuur 1: Voorstelling van geobserveerde variantie. (Weijters 2006) Vertekeningen van de resultaten die te wijten zijn aan toeval brengen de betrouwbaarheid van het onderzoek (random error) in gedrang. Ze zijn reeds uitgebreid onderzocht en er bestaan corrigerende maatregelen om dit fenomeen te ondermijnen (Weijters et al. 2004). Systematische fouten (bias) daarentegen doen afbreuk aan de validiteit van het onderzoek waardoor men inhoudelijk iets anders meet dan men wou meten. Merk op dat betrouwbaarheid een noodzakelijke voorwaarde is om een valide onderzoek te hebben (De 8

16 Pelsmacker & Van Kenhove 2006). Systematische vertekeningen kunnen verder uitgediept worden naar inhoudsgerelateerde en niet-inhoudsgerelateerde fouten, respectievelijk te wijten aan response sets en antwoordstijlen. (Weijters 2006). Sommige auteurs maken het onderscheid tussen response set en response style (Cronbach 1949; Jackson & Messick 1958; Rorer 1965, Paulus 1991). In concreto duidt de term response set op het verlangen van een persoon om een bepaald beeld over zichzelf te creëren die niet strookt met de werkelijkheid door vb. sociaal wenselijk te antwoorden (Rorer 1965). Dit impliceert dat de gegeven antwoorden afhankelijk zijn van de inhoud van het item (Baumgartner & Steenkamp 2001). Aangezien antwoordstijlen betrekking hebben op niet-inhoudsgerelateerde fouten stelt O Neill (1967) dat deze problematischer zijn dan response sets. Een ander relevant onderscheid tussen beide begrippen is dat response sets tijdelijke reacties zijn op situaties zoals vb. dubbelzinnige antwoorditems, terwijl antwoordstijlen stabiel zijn in de tijd en over situaties (Paulhus 1991). Niettegenstaande het effect van beide begrippen hetzelfde is -nl. method bias 4 in de scores van vragenlijstenwordt het onderscheid tussen beide begrippen niet overal geaccepteerd zodat hier ook geen verdere aandacht aan geschonken wordt (O Neill 1967; Baumgartner & Steenkamp 2001). Merk op dat onderzoekers die antwoordstijlen willen vaststellen gebruik moeten maken van items die verschillen van onderwerp, nl. heterogene items (Bruner et al. 2001). Heterogeniteit verwijst naar het feit dat de set van items waar de meting van antwoordstijlen op gebaseerd is noch belangrijke, noch meningvolle constructen zijn maar over uiteenlopende onderwerpen handelt. In de praktijk worden heterogene items geselecteerd uit verschillende schalen die weinig gemeen hebben met elkaar. (Couch & Keniston 1960; Baumgartner & Steenkamp 2001). 3.2 Soorten antwoordstijlen Hoewel er een scala aan antwoordstijlen bestaat beperken Baumgartner en Steenkamp (2001) zich tot de bespreking van de zeven meest besproken responsstijlen in de literatuur nl. ARS, DARS, NARS, RR, ERS, MPR, NCR. 4 Method bias duidt op de discrepantie tussen de waargenomen en werkelijke relatie tussen constructen (Podsakoff et al. 2003) 9

17 De Acquiescence Response Style (ARS) is de tendens om akkoord te gaan met heterogene items, ongeacht de inhoud van deze items (vb 5, 6, 7 aanduiden op een zevenpuntenschaal) (Paulhus 1991). Dit wordt ook wel yeasaying genoemd (Couch & Keniston 1960). Een Disacquiescence Response Style (DARS) daarentegen is de neiging om niet akkoord te gaan met heterogene items, ongeacht de inhoud van deze items. Vb. 1, 2, 3 aanduiden op een zevenpuntenschaal. In tegenstelling tot ARS wordt dit ook naysaying genoemd (Couch & Keniston 1960). De Net Acquiescence Response Style (NARS) wordt gewoonlijk gemeten als het gemiddelde over de heterogene items en is een samensmelting van ARS en DARS (Greanleaf 1992a). In dit sluitstuk wordt daarom aan NARS geen verdere aandacht geschonken aangezien er uitvoerig onderzoek gedaan wordt met ARS en DARS. Volledigheidshalve vermeldden Baumgartner en Steenkamp 2001 deze antwoordstijl in hun werk aangezien sommige auteurs zoals Hui & Triandis (1985) dit als een afzonderlijke antwoordstijl in hun werk gebruikten. Extreme Response Style (ERS) omvat de tendens om de meest extreme antwoordmogelijkheden op een schaal aan te stippen, ongeacht de inhoud van de items. (vb. 1 en 7 aanduiden op een zevenpuntenschaal) (Bachman & O Malley 1984, Greenleaf 1992b). Response Range (RR) is de neiging om een smalle of brede waaier van antwoordcategorieën rond het gemiddelde antwoord te gebruiken. (Greenleaf 1992a). Dit wordt gemeten door de standaardafwijking van de antwoorden over een set van heterogene items in acht te nemen. Indien respondenten vb. enkel extreem negatief antwoorden dan zou de response range zeer klein zijn maar onderzoek toonde aan dat mensen die vaak extreem positief antwoorden veelal ook extreem negatieve antwoorden blijken te geven (Bachman & O Malley 1984, Hamilton 1968). Vandaar dat de respons range nauw gerelateerd is aan het gebruik van extremen in antwoordstijlen. Daar de extreme antwoordstijl nader onderzocht wordt, zal de response range niet verder uitgediept worden in deze scriptie. Heeft een respondent de neiging om het midden van de schaal aan te kruisen ongeacht de inhoud dan is er sprake van Midpoint Response Style (MPR) (vb. noch akkoord, noch niet akkoord) (Messick 1968). Tot slot kenmerkt de Non-contingent Response Style (NCR) zich als de neiging van de respondent om onverschillig en willekeurig de items te beantwoorden (Watksin & 10

18 Cheung 1995). Jackson (1967) wijt dit aan een gebrekkige motivatie zodat het lezen van de instructies en/of het interpreteren van de items niet of niet adequaat gedaan wordt. Het doel van deze scriptie kan aldus beter gedefinieerd worden. Meer bepaald ligt de focus op het nagaan van mentale vermoeidheidseffecten op de antwoordstijlen ARS, DARS, ERS, MPR. 3.3 Oorzaken en gevolgen van antwoordstijlen Oorzaken van antwoordstijlen De oorzaak van ARS is volgens Couch & Keninston (1960) te wijten aan persoonlijkheidskenmerken wat gerelateerd is aan nog andere persoonlijkheidsvariabelen. Schuman & Presser (1981) schrijven de tendens om in te stemmen met items toe aan lage cognitieve capaciteiten van de respondenten. Bijkomend kan ARS eveneens veroorzaakt worden door situationele factoren zoals vb. tijdsdruk (Mc Gee 1967) of afleiding (Baumgartner & Steenkamp 2006). Couch & Keninston (1960) geven een verklarende factor voor DARS door te stellen dat introverte persoonlijkheden proberen controle te behouden door externe stimuli te ontwijken en bijgevolg negatief te antwoorden. Shuman & Presser (1981) verklaren MPR als gevolg van ontwijking, besluiteloosheid en onverschilligheid. Ontwijkend gedrag houdt in dat personen hun ware mening niet kwijt willen. Met besluiteloosheid bedoelen ze dat personen niet zeker zijn van hun mening. Onverschilligheid ten slotte verwijst naar de desinteresse voor het onderwerp (Messick 1968). Intolerantie ten aanzien van dubbelzinnigheid, dogmatisme en rigiditeit zijn verklaringen voor ERS. De extreme antwoordstijl wordt eveneens geassocieerd met ongerustheid. (Hamilton 1968). Faseur & Geuens (2006) stellen dat extreem hoge opwinding gepaard gaat met stress waardoor vermoeidheid kan optreden bij de respondent. Bijgevolg doet dit ERS stijgen. ERS heeft enerzijds effect op de gemiddelden van antwoorden en anderzijds op de correlatie tussen constructen (Greenleaf et al. 1992a; De Jong et al. 2008). Het gebruik van extreme antwoorden in vragenlijsten kan verschillen tussen landen en tussen personen (Baumgartner & Steenkamp 2001; Johnson et al. 2005). 11

19 3.3.2 Gevolgen van antwoordstijlen Er bestaan volgens Bagozzi (1994) twee relevante consequenties van antwoordstijlen. Enerzijds is er een vervormd beeld op te merken doordat de geobserveerde scores op de meetinstrumenten hoger of lager zijn dan de werkelijke opinie van de respondenten. Anderzijds treedt er een vertekening op bij de relaties van twee schalen omdat correlaties tussen de variabelen aangetast worden door antwoordstijlen. Antwoordstijlen zijn een bron van systematische meetfouten waardoor onderzoeksresultaten enorm kunnen vertekend worden. Daar dit soort fouten bij antwoorden in vragenlijsten vaak genegeerd wordt in onderzoek, stellen Baumgartner & Steenkamp (2006) -in navolging van Bagozzi (1994)- dat het belangrijk is om dit in te calculeren. Ten eerste kunnen schattingen van de gemiddelden van geobserveerde variabelen in een steekproef of vergelijkingen van de gemiddelden tussen verschillende steekproeven of over de tijd heen, misleidend zijn als onderzoekers systematische meetfouten negeren. Daarnaast kunnen schattingen tussen geobserveerde variabelen of vergelijkingen van de relaties tussen verschillende steekproeven of op verschillende tijdstippen eveneens misleiden. (Baumgartner & Steenkamp 2006) 3.4 Oplossingen om te corrigeren voor antwoordstijlen Hoewel het in de literatuur ondertussen geweten is dat antwoorden op vragenlijsten vaak beïnvloed worden door antwoordstijlen, wordt systematische error nog te vaak genegeerd (De Jong et al. 2008). Niettemin bestaan er oplossingen om deze fouten te corrigeren. Baumgartner en Steenkamp (2001) ontwikkelden twee corrigerende methoden om de invloed van ARS en DARS te reduceren. Enerzijds werkt men door middel van een ex ante oplossing (nl. op het moment dat de schalen worden opgesteld) om ARS en DARS te reduceren. Hierbij zal men items die eenzelfde construct meten, formuleren in de tegengestelde richting. Zo is vb. Medicijnen zijn bijna altijd nuttig. het tegenovergestelde van Medicijnen doen vaak meer kwaad dan goed. Dit heet volgens Winkler et al. (1982) balanced worded items. Door evenveel items in tegengestelde richting te formuleren ontstaat aldus een gebalanceerde schaal. De geobserveerde scores zouden hierdoor dus groter zijn (kleiner zijn) voor positief verwoorde items en kleiner zijn (groter zijn) voor negatief verwoorde items bij respectievelijk ARS en DARS. Gebalanceerde schalen kunnen grotendeels -maar niet volledig- de variantie veroorzaakt door ARS en DARS elimineren maar ze controleren wel bias voor dit soort respons. (Messick 1991; Baumgartner & Steenkamp 2001). 12