Ruim baan voor vis in Rivierenland. Vismigratieplan Waterschap Rivierenland

Transcriptie

1 Ruim baan voor vis in Rivierenland Vismigratieplan Waterschap Rivierenland februari 2009

2

3 Verantwoording Titel Ruim baan voor vis in Rivierenland Opdrachtgever Waterschap Rivierenland Projectleider Remco Schreuders Auteur(s) Jasper Arntz, Remco Schreuders en Bas Bakker Projectnummer Aantal pagina's 78 (exclusief bijlagen) Datum 10 februari 2009 Handtekening Colofon Tauw bv Vestiging Utrecht Australiëlaan 5 Postbus GA Utrecht Telefoon (030) Fax (030) Dit document is eigendom van de opdrachtgever en mag door hem worden gebruikt voor het doel waarvoor het is vervaardigd met inachtneming van de rechten die voortvloeien uit de wetgeving op het gebied van het intellectuele eigendom. De auteursrechten van dit document blijven berusten bij Tauw. Kwaliteit en verbetering van product en proces hebben bij Tauw hoge prioriteit. Tauw hanteert daartoe een managementsysteem dat is gecertificeerd dan wel geaccrediteerd volgens: - NEN-EN-ISO Ruim baan voor vis in Rivierenland 3\78

4 4\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

5 Inhoud Verantwoording en colofon Inleiding Aanleiding Doelstelling project Leeswijzer Kader voor het werken aan vismigratie Inleiding Watersystemen en waterhuishouding Kaderrichtlijn Water M-watertypen R-watertypen Natuurbeleid en vismigratie Natura EHS en ecologische verbindingszones Waardevolle waternatuur Functie viswater Overig beleid gericht op vismigratie Aalverordening en Nationaal Beheerplan Aal Benelux-beschikking Visstanden en beschermde vissoorten Visstanden Beschermde vissoorten Bestaande plannen voor vismigratie Bestaande plannen voor vismigratie en gerealiseerde vispassages Plannen en maatregelen van Rijkswaterstaat Samenvatting Waterschapsbrede visie op vismigratie Inleiding Werkwijze Viswatersystemen Beleidsmatige bouwstenen Omvang en kwaliteit van watersystemen Afstemming sport- en beroepsvisserij Ruim baan voor vis in Rivierenland 5\78

6 3.3 Prioritaire vismigratieroutes per stroomgebied Alblasserwaard Alm en Biesbosch Beneden-Linge Betuwe Bommelerwaard Land van Maas en Waal Groesbeek-Ooijpolder Overzicht van prioritaire vismigratieroutes Knelpunten en mogelijke maatregelen Vismigratieknelpunten Wat beschouwen we als een knelpunt? Vismigratieknelpunten binnen prioritaire routes Vismigratieknelpunten buiten prioritaire routes Beleidslijn vismigratie Mogelijke oplossingen Gemalen Stuwen Sluizen Uitvoeringsprogramma vismigratie Fasering en prioritering van vismigratieknelpunten Werkwijze prioritering Werkwijze fasering Uitvoeringsprogramma 2009 t/m Aan de slag met het uitvoeringsprogramma Monitoring van vismigratie Inleiding Monitoring Nut en noodzaak van een vismigratievoorziening Effectiviteit van vismigratievoorzieningen Begrippenlijst Literatuur en geraadpleegde bronnen \78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

7 Bijlage(n) 1. Kaarten 2. KRW waterlichamen met bijbehorende vis (deel)maatlatten 3. Overzicht HEN- en SED-wateren 4. Beschrijving Natura 2000-gebieden 5. Visstand van onderzochte KRW-waterlichamen 6. Prioritering en fasering van knelpunten 7. Beschrijvingen van vismigratievoorzieningen Ruim baan voor vis in Rivierenland 7\78

8 8\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

9 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Waterschap Rivierenland heeft in haar beheersgebied circa 2000 stuwen en 200 gemalen. Deze kunstwerken zijn belangrijk voor de gewenste waterhuishouding in het Rivierengebied. Kunstwerken zorgen echter ook voor ecologische versnippering. De watersystemen worden door de aanwezige kunstwerken opgedeeld in een groot aantal kleinere watersystemen. Door de aanwezigheid van kunstwerken kunnen vissen niet vrij tussen (deel)watersystemen migreren en kunnen vissen slachtoffer worden bij bemaling van gebieden door gemalen. Kunstwerken vormen hierdoor in veel gevallen barrières voor vrije vismigratie. Naast waterkwaliteit en inrichting van waterlopen zijn vismigratiemogelijkheden van belang voor vissoorten en visstanden. In het kader op de volgende pagina worden het begrip vispasseerbaarheid en het belang van vrije vismigratiemogelijkheden nader toegelicht. Vanuit verschillende beleidsontwikkelingen is het herstellen van vrije vismigratiemogelijkheden als doelstelling in de waterschapstaken verwerkt. Als belangrijkste drijfveer fungeert hierbij: De Kaderrichtlijn Water (KRW): gericht op vrije vismigratie Waterschap Rivierenland heeft in de (concept-)maatregelenpakketten voor de KRW de aanleg van vismigratievoorzieningen in een aantal waterlichamen tot en met 2027 opgenomen. Bij het opstellen van de KRW-gebiedsplannen was echter onvoldoende kennis beschikbaar om vismigratieknelpunten te prioriteren. Het ontbrak aan een heldere visie op de noodzaak tot het verbinden van wateren. In de KRW-gebiedsplannen zijn vismigratiemaatregelen dan ook taakstellend opgenomen. Dit betekent dat een aantal passages is genoemd, dat de locatie indicatief is aangeduid en dat financiële middelen voor de uitvoering op basis van kentallen zijn gereserveerd. Flora- en faunawet (soortbescherming/zorgplicht): Werken aan verminderen van negatieve invloeden van gemalen (beschadiging vis), door gemalen visveilig in te richten wanneer geen vismigratievoorziening mogelijk is Het Waterschap Rivierenland streeft naar het benoemen van concrete vismigratieknelpunten en een programmering van de aanpak. Om op een kosteneffectieve wijze vismigratieknelpunten op te lossen, dienen de knelpunten te worden geprioriteerd en de uitvoering te worden gefaseerd in de tijd. Hiervoor is van belang een heldere visie op vismigratie te hebben. Op basis van deze visie kunnen de belangrijke vismigratieroutes worden aangewezen, de prioritaire vismigratieknelpunten daarin worden gelokaliseerd en principeoplossingen worden geformuleerd. Ruim baan voor vis in Rivierenland 9\78

10 Ook het combineren van het opheffen van barrières met de uitvoering van het meerjarenprogramma renovatie kunstwerken bepaalt voor een deel de prioritering ( werk met werk combineren). Dit alles dient tevens verwerkt te worden in een concreet uitvoeringsprogramma voor de periode tot en met Visvriendelijke gemalen De problemen rond gemalen zijn als tweeledig te beschouwen. Enerzijds vormen ze een barrière voor migrerende vissen (zowel in stroomopwaartse als stroomafwaartse richting), anderzijds worden vissen door gemalen beschadigd (wat regelmatig leidt tot vissterfte). De problematiek kan worden aangepakt door gemalen vispasseerbaar te maken. Een vispasseerbaar gemaal is in twee richtingen te passeren voor vissen. Doordat vispasseerbaarheid in stroomafwaartse richting wordt bewerkstelligd, wordt tevens voorkomen dat vissen beschadigd raken. Echter om een gemaal vispasseerbaar te maken, zijn vaak dure aanpassingen noodzakelijk. Het is in relatie tot visbeschadiging vanuit financieel oogpunt dan ook niet redelijk om ieder gemaal vispasseerbaar te maken. Volstaan kan worden met een visveilig gemaal. Dit gemaal is niet vispasseerbaar, maar door viswerende maatregelen wordt voorkomen dat vissen in de pompen terecht komen. 1.2 Doelstelling project Het project Visie op vismigratie en prioritering en uitwerking van vismigratieknelpunten heeft als doel te komen tot een onderbouwd vismigratieplan, waarin alle prioritaire knelpunten en mogelijke oplossingen voor vismigratie zijn opgenomen. De doelgroep van dit plan is met name de interne organisatie van het Waterschap Rivierenland. Het is bedoeld om richting te geven aan het werken aan vismigratiemogelijkheden. Daarnaast geeft dit plan externe belanghebbenden inzicht in de waterschapsplannen op het gebied van vismigratie. Op basis van het te vormen overzicht van knelpunten en principeoplossingen wordt een uitvoeringsplan opgesteld, uitgaande van: Een kostenindicatie van de oplossingen per knelpunt Afstemming op het meerjarenprogramma renovatie stuwen en gemalen van Waterschap Rivierenland Afstemming met aangrenzende waterbeheerders (Rijkswaterstaat) Mogelijke medefinanciering en subsidies De binnen Waterschap Rivierenland beschikbare financiële middelen tot en met 2015 en 2027 Tot slot gelden nog twee aparte doelstellingen: Het formuleren van een beleidslijn voor het visvriendelijk maken van kunstwerken (onder andere viswering/-geleiding) die niet als prioritair op te heffen worden aangemerkt Aanbevelingen voor monitoring van vismigratievoorzieningen 10\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

11 Vismigratie is geen doel op zich, maar een middel voor het verkrijgen van duurzame vispopulaties en viswatersystemen. De problematiek van vismigratie hangt samen met versnippering van leefgebieden van vissen. Deze versnippering valt uiteen in twee componenten, die in samenhang moeten worden bekeken (zie onderstaande figuur): 1. De aanwezigheid van (deel)leefgebieden van vissoorten naar kwaliteit en omvang; 2. De bereikbaarheid van deze (deel)leefgebieden voor vissoorten. In dit vismigratieplan wordt gefocust op de bereikbaarheid van leefgebieden voor vissen, waarbij het aspect barrières centraal staat. Versnippering van watersystemen Aanwezigheid habitats Bereikbaarheid habitats Omvang Kwaliteit Afstand Barrières Verschillende vissoorten stellen uiteenlopende eisen aan vismigratiemogelijkheden. Vissen van stromende wateren als beken en rivieren, zogeheten rheofiele vissoorten, leggen vaak relatief grote afstanden af tussen verschillende deel leefgebieden. Meer algemene soorten, ook wel eurytope soorten genoemd, zijn minder willekeurig qua deel leefgebieden, maar kunnen eveneens over grote afstanden migreren. Vissoorten van plantenrijke, ondiepe wateren, de limnofiele vissoorten, voltooien hun hele levenscyclus meestal in hetzelfde watersysteem en zijn daardoor niet direct afhankelijk van migratiemogelijkheden. Voor het behoud of het versterken van populaties van limnofiele soorten is vrije vismigratie echter wel een belangrijk aspect. Migratie van vissen vindt plaats in stroomopwaartse en stroomafwaartse richting. Hieronder wordt in dit vismigratieplan het volgende verstaan, ongeacht de werkelijke stromingsrichting in de praktijk: Stroomopwaarts: van groot naar kleiner watersysteem (van de rivieren richting binnenwater, van wetering naar polder etc.) Stroomafwaarts:van klein naar groter watersysteem (van binnenwateren richting rivieren, van polder naar wetering etc.) Er wordt bij het hanteren van deze begrippen dus uitgegaan van een natuurlijke afvoersituatie van water, waarbij water stroomt van hoger naar lager gelegen gebieden. Ruim baan voor vis in Rivierenland 11\78

12 1.3 Leeswijzer Dit rapport gaat allereerst in op het kader van het werken aan vismigratiemogelijkheden voor vissen. Dit is gebaseerd op de bestaande situatie qua visstanden en waterhuishouding, maar is anderzijds ook mede afhankelijk van verschillende waterhuishoudkundige en ecologische beleidsdoelstellingen. Dit wordt uitgebreid behandeld in hoofdstuk 2. Op basis daarvan wordt in hoofdstuk 3 de waterschapsbrede visie op vismigratie behandeld en toegelicht, die leidt tot het aanwijzen van een aantal prioritair vispasseerbaar te maken watergangen(stelsels). De kunstwerken die in deze watergangen aanwezig zijn, zijn potentiële knelpunten voor vrije vismigratie. Hierop wordt ingegaan in hoofdstuk 4. In dit hoofdstuk worden ook de mogelijke oplossingen en kosten voor de knelpunten bij stuwen, gemalen en sluizen behandeld. In hoofdstuk 5 worden de werkwijze en resultaten van de prioritering en fasering van de aanpak van knelpunten behandeld, om zodoende te komen tot een uitvoeringsprogramma voor de periode In hoofdstuk 6 wordt tot slot stilgestaan bij het belang van monitoring bij het werken aan vrije vismigratie in het beheersgebied van Waterschap Rivierenland. In hoofdstuk 7 is een begrippenlijst opgenomen. 12\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

13 2 Kader voor het werken aan vismigratie 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de huidige situatie, functies, plannen en doelen ten aanzien van visstanden en vismigratie. Ook relevante zaken als waterkwaliteit, inrichting e.d. worden hierin meegenomen, aangezien deze zaken medebepalend kunnen zijn voor visstand en vismigratie. Dit bepaalt daarom mede het nut en de noodzaak van het werken aan vismigratiemogelijkheden. Relevante aspecten voor de visie en het uitvoeringsprogramma voor vismigratie zijn: Watersystemen en waterhuishouding (onder andere de geografische ligging van Waterschap Rivierenland) van belang voor het in beeld brengen van het leefgebied ( huis van de vis ) en de daarin aanwezige barrières voor vismigratie De KRW-planvorming van Waterschap Rivierenland voor vis en vismigratie de KRW bepaalt voor een deel van de watersystemen het toekomstige viswaterbeheer en stelt eisen aan ecologische continuïteit (vispasseerbaarheid) van waterlopen. Met name voor vissoorten van stromende wateren (rheofiele vissoorten) is dit van groot belang Natuurbeleid vanuit het Europese, nationale en regionale natuurbeleid zijn ecologische doelstellingen gekoppeld aan waterlopen en gebieden. Daarbij gaat het onder andere om bescherming van natuurgebieden en (onder andere) vissoorten. Invulling geven aan deze beleidsaspecten is van belang voor visievorming voor vismigratie Beleid specifiek gericht op vismigratie in Europees en nationaal verband zijn en worden er afspraken gemaakt over verbetering vismigratiemogelijkheden in binnenwateren. Dit dient verder geconcretiseerd te worden in beleid en planvorming van Waterschap Rivierenland Visstanden en beschermde vissoorten inzicht in de huidige visstanden en populaties van beschermde vissoorten draagt bij aan het bepalen van de noodzaak van vismigratie en aan bepaling van gebieden/watersystemen waar bescherming van populaties gewenst is Bestaande plannen voor vismigratie en reeds gerealiseerde vismigratievoorzieningen dit draagt bij aan het bepalen van watersystemen/waterlopen waar vismigratie al mogelijk is en/of waar aangehaakt kan worden op bestaande plannen De visie van de visrechthebbende op visserijbeheer en in het bijzonder vismigratie Deze aspecten samen vormen de basis voor de visie op vismigratie (hoofdstuk 3). Hieronder worden de aspecten nader toegelicht en wordt aangegeven welke elementen daaruit concreet van belang zijn voor de visie. Ruim baan voor vis in Rivierenland 13\78

14 2.2 Watersystemen en waterhuishouding Het beheersgebied van Waterschap Rivierenland loopt globaal van de Duitse grens (oost) tot Kinderdijk (west) en tussen de Nederrijn/Lek (Noord) en Maas (zuid). Het beheersgebied van Waterschap Rivierenland was vroeger een overstromingsvlakte van het rivierensysteem. Door het aanleggen van dijken en de vele waterhuishoudkundige kunstwerken is dit nu niet meer het geval. Stuwen en gemalen zijn de middelen om het waterpeil kunstmatig te verhogen of te verlagen, waarmee verdroging en/of vernatting wordt voorkomen. Waterschap Rivierenland heeft ongeveer 4000 kilometer aan A-watergangen, 2000 stuwen en 200 gemalen in beheer. De vele kunstwerken zorgen uit visecologisch oogpunt voor versnippering van de watersystemen en voor beperkte vrije vismigratiemogelijkheden. Binnen het beheersgebied zijn verschillende stroomgebieden te onderscheiden (zie figuur 3.1), die als afzonderlijke hydrologische systemen fungeren: Alblasserwaard Alm en Biesbosch Beneden-Linge Betuwe Bommelerwaard Land van Maas en Waal Groesbeek en Ooijpolder Figuur 2.1 Indeling van het waterschapsgebied in zeven stroomgebieden De gradiënt in hoogteligging en de vroegere relatie met de grote rivieren zijn terug te vinden in de bodemopbouw en de waterhuishouding in het beheersgebied. Het gebied bestaat grotendeels uit rivierkleigronden, doorsneden met oude rivierduinen/strandwallen. Zo wordt het oostelijke deel van het beheersgebied gekenmerkt door zandgronden en is zonder waterhuishoudkundig ingrijpen relatief droog. 14\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

15 Het westelijke deel van het beheersgebied bestaat daarentegen uit rivierkleigronden (Alm en Biesbosch, Beneden-Linge, Bommelerwaard) en veengronden (Alblasserwaard en Vijfherenlanden) met relatief hoge grondwaterstanden. Doordat het gehele beheersgebied wordt omgeven en doorkruist door rivieren, worden de grondwaterstanden sterk beïnvloed door de rivierwaterstanden. De waterhuishouding (waterpeil, aan- en afvoer van water) is gericht op het realiseren van de gewenste condities voor de verschillende landgebruiksvormen (veelal agrarisch). Alblasserwaard De Alblasserwaard en de Vijfherenlanden zijn laagveengebieden met veel landschappelijke, cultuurhistorische en ecologische waarden. Het gebied kenmerkt zich door fijnmazige netwerken van sloten in relatief kleine poldergebieden die via gemalen afwateren op een aantal grote boezemstelsels. De boezemstelsels wateren via boezemgemalen af op de Merwede en de Lek. In de boezemstelsels zijn oude veenriviertjes als de Alblas en de Giessen opgenomen. Vrij afstromend water komt echter niet voor; alle wateren in het gebied zijn te omschrijven als stagnante laagveenwateren. De boezemgemalen zorgen ervoor dat migratie van vis tussen de rivieren en de boezemstelsels wordt belemmerd. De boezemstelsels zelf zijn relatief grote aaneengesloten watersystemen, waarin nauwelijks kunstwerken aanwezig zijn. Op de overgangen van de boezems naar polders zijn de poldergemalen barrières voor vismigratie. Datzelfde geldt voor de in polders aanwezige stuwen en de kunstwerken benodigd voor onderbemaling. Alm en Biesbosch Het gebied Alm en Biesbosch is grotendeels een rivierkleigebied dat wordt gekenmerkt door kreekrestanten, weteringstelsel en het (voormalige) riviertje de Alm. Kreken zijn gelegen in de Biesbosch en maken deel uit van het stelsel van hoofdwatergangen binnen het beheersgebied. Vanuit de Afgedamde Maas, de Biesbosch, de Bersche Maas en de Merwede kan water worden ingelaten. Uitlaatpunten van de relatief grote bemalinggebieden zijn de gemalen langs de Merwede en de Maas. De afgedamde Biesboschkreken zijn te beschouwen als semi-stagnante wateren. In het oostelijke gedeelte van het gebied (Land van Heusden en Altena) komen restanten van rivieren (zoals de Alm) voor die ook tot stagnante kreken kunnen worden gerekend. Binnen het gebied Alm en Biesbosch ligt ook een aantal wateren met belangrijke natuurwaarden, te weten Kornse boezem, Pompveld, Uitwijkse Veld en Zevenbansche boezem. De afgedamde Biesboschkreken zijn voor vissen niet optrekbaar vanaf de Amer/Maas en zijn visecologisch gezien geïsoleerde watersystemen. Voor het Land van Heusden en Altena geldt dat het watersysteem met stuwen is opgedeeld in een groot aantal peilvakken. Binnen het gebied is vismigratie tussen peilvakken daardoor niet goed mogelijk. De gemalen langs de Merwede en de Maas zijn voor vis eveneens niet passeerbaar. Ruim baan voor vis in Rivierenland 15\78

16 Beneden Linge De Linge, het Merwedekanaal en het Kanaal van de Steenenhoek zijn belangrijke watergangen voor aan- en afvoer van water in het stroomgebied Beneden-Linge. De Beneden-Linge is een stromend riviertje. Vanuit het Amsterdam-Rijnkanaal (Betuwepand) en de Lek wordt water ingelaten voor het gebied ten noorden van de Linge. Via op de Linge aansluitende weteringen kan in droge perioden water worden aangevoerd vanuit de grote rivieren en kan water worden verspreid en worden ingelaten in polders. Via gemalen kan het waterbezwaar worden afgevoerd naar de Linge, de Boven-Merwede of de Nederrijn/Lek. In het oostelijke deel van de Betuwe vindt aan- en afvoer onder vrij verval plaats. De Linge en het Kanaal van de Steenenhoek staan in verbinding met het Merwedekanaal. Via sluizen in die kanalen kunnen vissen in theorie van en naar de Linge migreren, al is het niet bekend of die mogelijkheden optimaal zijn. De Beneden- Linge is vanaf de Merwede optrekbaar tot de meest benedenstroomse stuw. Verbindingen voor vissen naar het achterland zijn afgesloten door gemalen en stuwen die vrije vismigratie belemmeren. Datzelfde geldt voor vismigratie tussen watersystemen in de poldergebieden. Bommelerwaard Het gebied bestaat uit slechts enkele, relatief grote bemalingsgebieden, waarvan het gebied van De Baanbreker en het H.C. de Jong-gemaal het grootst zijn. Waterinlaat vindt plaats vanuit de Maas in het oosten en zuidoosten van het gebied. Afvoer van water vindt plaats via enkele grote weteringen plaats richting en via gemalen aan de Afgedamde Maas. Het gebied van De Baanbreker is sterk verstuwd; in de overige bemalingsgebieden is de verstuwing minder prominent. Onder normale omstandigheden lozen de genoemde gemalen onder vrij verval op het buitenwater. Alleen bij hoge rivierwaterstanden wordt bemalen. De gemalen zijn niet passeerbaar voor vis die vanaf de rivieren het binnenwater wil optrekken. In de tegenovergestelde richting is dit door de mogelijkheden voor vrije lozing in principe wel mogelijk, al hangt dat sterk af van de constructies. Binnen en tussen de peilvakken in het gebied is vrije vismigratie niet goed mogelijk door de aanwezige stuwen en poldergemalen. Betuwe Dit gebied kent een gradiënt in hoogteligging en bodemopbouw van oost naar west. In het oosten is sprake van relatief hooggelegen zandgronden, in het westen is de riviereninvloed duidelijk zichtbaar in het landschap door oude riviertakken en kommen, zoals de Oude Rijn en omgeving. Het stroomgebied van de Betuwe wordt doorsneden door de Boven-Linge, de slagader van dit gebied. Water kan worden ingelaten in het oosten (Doornenburg), maar ook vanuit het Amsterdam-Rijnkanaal en de Nederrijn. Waterafvoer en -aanvoer vindt in een groot deel van het gebied grotendeels plaats onder vrij verval. In droge perioden vindt in het oostelijke deel van het gebied soms droogval van watergangen plaats. Water uit de Betuwe wordt afgevoerd naar het Amsterdam-Rijnkanaal en, via een sifon onder dit kanaal door, naar de Beneden-Linge. Het westelijke deel van de Betuwe is aanzienlijk sterker verstuwd dan het oostelijke deel. 16\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

17 Door de aanwezigheid van de vele kunstwerken is vrije vismigratie in grote delen van het gebied niet goed mogelijk. In de Oude Rijn en de verbindingen daarvan met de Nederrijn en de Boven- Linge zijn verschillende kunstwerken reeds vispasseerbaar gemaakt. Land van Maas en Waal In dit gebied is in het oostelijke deel (Citters) sprake van relatief hoog gelegen zandgronden die, afhankelijk van rivierwaterstanden, via grote weteringen (Balgooijse Wetering, Nieuwe Wetering) en twee gemalen vrij afwateren op de Maas. In dit gebied is geen wateraanvoer mogelijk. Dit gebied kent in droge perioden soms droogval van watergangen. Voor de overige delen van het gebied kan water worden aangevoerd uit het Maas-Waalkanaal en/of de Maas en vindt geen droogval van waterlopen plaats. Afwatering vindt hier plaats via weteringen van oost naar west, en via de gemalen Bloemers en Quarles van Ufford uiteindelijk op de Maas. De Grote Wetering met vertakking naar het achterland is hier de belangrijkste afvoerroute voor water. Bij normale, lage rivierwaterstanden wordt het waterbezwaar via stuwen (in/bij de gemalen) onder vrij verval geloosd. Dit betreft het grootste gedeelte van het jaar. Visintrek vanaf de Maas is hier echter niet mogelijk door de aanwezige gemalen/stuwen. In het binnenwater zorgen stuwen ervoor dat ook de migratie van vis in de weteringen en achterliggende gebieden wordt belemmerd. Groesbeek-Ooijpolder Dit gebied bestaat eigenlijk uit twee typen watersystemen. Enerzijds is dat een ingepolderde overstromingsvlakte van de Waal, met oude rivierstrangen en afzettingen (Ooijpolder). Anderzijds bestaat het gebied uit een bronnen en bekensysteem, afwaterend in oostelijke richting. Vanaf de stuwwal bij Nijmegen vindt de belangrijkste waterafvoer plaats via bronnen en beken bij Beek- Ubbergen en het bekken van Groesbeek, gevoed door kwel- en regenwater van de stuwwal van Nijmegen. Bovenlopen van deze beken vallen periodiek droog. De bronnen en beken bij Beek- Ubbergen wateren via het Wylermeer af op de Waal. Het bekken van Groesbeek watert via een sterk genormaliseerd afwateringsstelsel af via de Leygraaf en de Groesbeek naar Duitsland, en uiteindelijk via het Meertje op de Waal. Hier is via het Hollands-Duits gemaal vismigratie mogelijk door de hier aanwezige vispassage en mogelijkheden voor vrije lozing. In de watergangen naar het achterland zijn reeds 3 stuwen vispasseerbaar gemaakt en zijn op Duits grondgebied stuwen aanwezig die vismigratie belemmeren. Hetzelfde geldt voor de beken bij Groesbeek; ook daar zijn in de beken al enkele stuwen vispasseerbaar gemaakt en zijn ook nog nietvispasseerbare stuwen aanwezig. Ruim baan voor vis in Rivierenland 17\78

18 In het stroomgebied Groesbeek-Ooijpolder zijn vispassages aangelegd bij onder andere het Hollands-Duits gemaal (links) en in beken rondom Groesbeek (onder andere Drulsebeek, rechts). 2.3 Kaderrichtlijn Water Vanuit de Kaderrichtlijn Water (KRW) worden eisen gesteld aan de ecologische waterkwaliteit. Uiterlijk in 2027 dient de ecologische waterkwaliteit te voldoen aan de gestelde doelen, het Goed Ecologisch Potentieel (GEP) of de Goede Ecologische Toestand (GET). Vissen worden als één van de biologische kwaliteitselementen meegenomen in de doelstellingen en worden afzonderlijk beoordeeld aan de hand van een maatlat. Om de KRW-doelen te bereiken worden tot 2027 maatregelen getroffen, startend in Een belangrijke maatregel voor het biologische kwaliteitselement vis is het opheffen van migratiebarrières voor vissen. Dit hangt samen met de KRW-eisen aan de ecologische continuïteit van waterlichamen. Binnen het beheersgebied van Waterschap Rivierenland zijn 31 waterlichamen aangewezen. In onderstaande tabel (tabel 2.1) is aangegeven welke wateren dit betreft en hoe deze zijn getypeerd volgens de KRW-watertypering. 18\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

19 Tabel 2.1: Waterlichamen en watertypen in het beheergebied Waterschap Rivierenland Waterlichaam Watertype Belang van vismigratie Deelgebied Alblasserwaard Hoge Boezem van de Overwaard M25 Alblas M10 X Giessen M10 X Overwaard M10 X Veenvaarten Nederwaard M10 X Deelgebied Beneden-Linge Merwedekanaal / Kanaal van Stenenhoek M7 Zouweboezem M10 X Kanalen Vijfheerenlanden M3 Kanalen Lek en Linge M3 Sloten Lek en Linge M1 Kanalen Tielerwaard M3 Sloten Tielerwaard M1 Beneden-Linge R6 X Deelgebied Betuwe Sloten Neder-Betuwe M1 Oude Rijn M5 Betuwse deel Beneden-Linge R6 X Sloten Over-Betwue M1 Linge & Kanalen Over-Betuwe M6 Linge & Kanalen Neder-Betuwe M6 Deelgebied Alm en Biesbosch Kanalen Land van Heusden en Altena M3 Alm M3 Kreekrestanten Alm en Biesbosch R8 X Deelgebied Groesbeek-Ooijpolder Weteringen Ooijpolder R5 X Beken Groesbeek R4 X Deelgebied Land van Maas en Waal Sloot Bloemers M2 Kanalen Bloemers M3 Sloten Citters M2 Quarles van Ufford M3 Deelgebied Bommelerwaard Ruim baan voor vis in Rivierenland 19\78

20 Kanalen Bommelerwaard-west Kanalen Bommelerwaard-oost Sloten Bommelerwaard-west M3 M3 M1 De gewenste vissoorten en visstanden voor deze waterlichamen worden bepaald aan de hand van de voor de bij het watertype bijbehorende maatlat. Een belangrijke schifting hierin is de scheiding in M- en R-watertypen, aangezien soorten en visstanden in M-typen ( meren, stagnante wateren) andere eisen stellen aan de leefomgeving dan soorten en visstanden in R- typen (rivieren en beken) M-watertypen Voor de M-typen zijn geen karakteristieke (migrerende) soorten beschreven. De soorten die van belang zijn kunnen echter wel afgeleid worden van de maatlatten. Voor de M-watertypen geldt dat de visstand beoordeeld wordt aan de hand van drie deelmaatlatten (Evers et al., 2007): Aandeel brasem + karper (%) Aandeel plantminnende vis (%) Aantal soorten plantminnende (en voor type M10 tevens migrerende 1 ) vissen In tabel 3.1 en bijlage 2 is aangegeven hoe vissoorten en visbestanden een rol spelen in de maatlatten per watertype. Voor uitsluitend het watertype M10 is het aantal migrerende soorten direct van belang voor de maatlatscore (zie ook tabel 3.1). Het gaat hier om paling en driedoornige stekelbaars. Voor de waterlichamen van de andere M-typen is vismigratie in beginsel een minder prominente eis voor voltooiing van de levenscyclus dan voor rheofiele vissoorten in de R-watertypen. De KRW-gedachte is echter breder dan beoordeling van de visstand aan de hand van maatlatten. De KRW stelt ook voorwaarden aan de ecologische continuïteit van wateren; een directe link naar vismigratiemogelijkheden. Daarnaast zijn goede vismigratiemogelijkheden in alle wateren van belang vanwege duurzaamheid van vispopulaties en visstanden, één van de hoofddoelstellingen van de KRW. Grotere viswatersystemen zijn bovendien ecologisch robuuster en duurzamer R-watertypen In het document Referenties en maatlatten voor natuurlijke watertypen voor de Kaderrichtlijn water (Stowa, 2007) zijn de karakteristieke soorten aangegeven voor de natuurlijke R-typen (kleine en grote rivieren). Aanwezigheid en abundantie van deze soorten leiden tot een goede score op de maatlatten voor de R-typen. 1 Rheofiele soorten als winde, die mogelijk wat vaker in kanalen worden aangetroffen en duiden op stromende stromende condities. 20\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

21 In het algemeen geldt voor de aanwezige R-typen dat de score op de maatlat sterk afhankelijk is van beoordeling volgens drie deelmaatlatten: Aantal en aandeel rheofiele soorten (alver, beekprik, bermpje, kopvoorn, riviergrondel, rivierdonderpad, serpeling, winde, etc.) Aantal en aandeel migrerende soorten (bijvoorbeeld aal, winde, rivierdonderpad, riviergrondel etc.) Aantal en aandeel habitat gevoelige soorten (aal, beekprik, bermpje, kleine en grote modderkruiper, kopvoorn, riviergrondel, rivierprik, serpeling, vetje, etc.) Voor de waterlichamen met R-watertypen geldt dus een directe link met het belang van vismigratiemogelijkheden (zie ook tabel 3.1). De deelmaatlatten zijn, evenals de maatlatten voor de M-typen, weergegeven in bijlage 2. Een overzicht van de karakteristieke soorten voor de verschillende R-typen is weergegeven in tabel B van bijlage 2. Ook voor R-watertypen geldt dat vismigratie vanuit de KRW meer belangen heeft dan het voldoen aan maatlatscores en ecologische continuïteit; zie ook paragraaf Natuurbeleid en vismigratie Er zijn Europese, Nederlandse en provinciale beleidsplannen en wet- en regelgeving waarbij doelstellingen zijn geformuleerd voor natuurgebieden en/of specifieke vissoorten. De doelstellingrealisatie kan daarbij medeafhankelijk zijn van vrije vismigratiemogelijkheden of juist beperking daarvan (isolatie). Hieronder wordt hier nader op ingegaan Natura2000 Door de Rijksoverheid zijn gebieden aangewezen met grote biologische, esthetische en ecologische waarden die een samenhangend netwerk vormen binnen geheel Europa. Deze gebieden komen voort uit de Vogel- en Habitatrichtlijn en vormen de Natura2000-gebieden Behoud en herstel van de ruimtelijke samenhang en van de natuurlijke kenmerken zal plaatsvinden ten behoeve van de habitattypen en soorten in deze gebieden. In het beheersgebied van Waterschap Rivierenland bevinden zich acht gebieden die zijn aangewezen als Natura2000 gebieden: Boezem bij Kinderdijk Biesbosch Zouweboezem Zuider Lingedijk & Diefdijk-Zuid Loevestein, Pompveld & Kornsche Boezem Gelderse Poort De Bruuk Ruim baan voor vis in Rivierenland 21\78

22 Voor een beknopte beschrijving van bovenstaande gebieden wordt verwezen naar bijlage 4. Het gebied De Bruuk wordt verder buiten beschouwing gelaten, omdat voor dit gebied uitsluitend terrestische habitattypen zijn benoemd en geen vissoorten als doelsoort. De Gelderse Poort is voor het overgrote deel buitendijks gelegen. Voor de overige gebieden, overigens in de meeste gevallen ook deels buitendijks gelegen, zijn doelsoorten benoemd; zie tabel 2.2. Geheel buitendijkse gebieden (uiterwaarden) zijn niet meegenomen. Tabel 2.2 Doelvissoorten van de Natura 2000 gebieden. Met buitendijkse soort is aangegeven welke vissoorten niet relevant zijn voor de wateren binnen Waterschap Rivierenland, maar uitsluitend voor de buitendijkse delen van de betreffende N2000-gebieden. Gebied Zeeprik Rivierprik Elft Fint Zalm Bittervoorn Grote modderkruiper Kleine modderkruiper Rivierdonderpad Biesbosch x x x x x x x x x Zouweboezem x x x Zuider Lingedijk & Diefdijk Zuid x x x Loevestein, Pompveld & Kornsche Boezem x x x x Gelderse Poort x x x x x x x x Buitendijkse soort x x x x Zalm, fint, elft, zeeprik en rivierprik zijn vissoorten van de grote rivieren (buitendijks) met sterke migratiebehoefte, maar met weinig tot geen belang bij migratie van en naar wateren in het beheersgebied van het Waterschap Rivierenland (met uitzondering van rivierprik). Voor veel gebieden geldt dat de doelvissoorten vooral kenmerkend zijn voor stagnante polder- en laagveenwateren, die in de huidige situatie geïsoleerd liggen ten opzichte van omringende watersystemen. Voor onderhavig vismigratieplan spelen deze gegevens een rol bij de afweging van het al dan niet vismigreerbaar maken van watergangen in en tussen (natuur)gebieden. De betreffende gebieden zijn aangewezen vanwege hun bijzondere karakter en ecologische waarden. Het openstellen van deze gebieden voor vismigratie kan introductie van andere (vis)soorten in het gebied ten gevolg hebben. Voorliggend vismigratieplan gaat dan ook uit van bescherming van de N2000-gebieden en daarin voorkomende vispopulaties. Uitzonderingen hierop vormen de afgesloten Biesboschkreken. 22\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

23 2.4.2 EHS en ecologische verbindingszones De Ecologische hoofdstructuur (EHS) is een netwerk van de meest waardevolle natuurgebieden in Nederland. De gebieden en verbindingen in de EHS zijn deels afhankelijk van een juiste waterkwaliteit en waterkwantiteit. De EHS geniet een beschermde status. De zogenaamde robuuste ecologische verbindingzones (REVZ s) verbinden de meest belangrijke natuurgebieden in Nederland. Voor een deel zijn deze verbindingen gekoppeld aan watergangen. Het natte deel dient door het Waterschap Rivierenland gerealiseerd te worden. Nederland kent twee REVZ s: Nieuwe Hollandse Waterlinie (Gelderland en Noord-Brabant), relevant voor gebied van Alm en Biesbosch Natte as (Zuid-Holland); relevant voor de Alblasserwaard en de Vijherenlanden Aan deze verbindingen zijn geen specifieke doelstellingen gekoppeld voor vissoorten en/of vismigratie. Uiteraard kunnen visecologische aspecten wel meeliften met de planvorming en realisatie van deze verbindingen. Afgezien van de provincie Gelderland zijn er door de provincies in het waterschapsgebied aan de EVZ s geen directe, expliciete eisen gesteld met betrekking tot vis of vismigratie. De provincie Gelderland heeft deze eisen wel gesteld voor de Beneden-Linge door de watergang te koppelen aan het model winde. In deze waterloop zal derhalve zeker rekening moeten worden gehouden met vismigratie (Tauw, 2002b). In Noord-Brabant wordt er van uitgegaan dat vis meelift de modellen moeraszone en nat kralensnoer. Resumerend kan gesteld worden dat de EHS en het provinciale beleid geen directe link hebben met vismigratie, met uitzondering van de Beneden-Linge. Werken aan vismigratie is daarmee in dit beleid geen belangrijk thema. Voor het gebied van Alm en Biesbosch (provincie Noord- Brabant) geldt dat vis en vismigratie wel kunnen meeliften in inrichtingsplannen Waardevolle waternatuur In de provincies Zuid-Holland, Noord-Brabant en Gelderland is de functie Waardevolle Waternatuur (waterparels, natte natuurparel e.d.) toegekend aan wateren met hoge ecologische waarden of potenties. In Gelderland is hierin verder onderscheid gemaakt in HEN- en SEDwateren. In Gelderland heeft een aantal wateren een zeer hoge ecologische waarde. Deze wateren stellen hoge eisen aan met name morfologie, kwaliteit, watervoerendheid en doorstroming (provincie Gelderland, 2004). De provincie Gelderland heeft deze wateren aangeduid als HEN- en SEDwateren. Ruim baan voor vis in Rivierenland 23\78

24 HEN-water ( waterparels ): water van het Hoogste Ecologische Niveau. Deze functie benadert het meest een natuurlijke situatie. Wateren met deze functie zijn nu ecologjsch al zeer waardevol of hebben potentie met betrekking tot het halen van een zeer hoge ecologische waarde. De functietoekenning voor deze wateren is er vooral opgericht om die ecologische waarde te beschermen, eventuele negatieve beïnvloeding terug te dringen en natuurwaarden te herstellen SED-water (water met specifiek natuurdoel): water met een Specifiek Ecologische Doelstelling. Deze wateren kennen enige menselijke beïnvloeding, maar hebben een zekere ecologische waarde, of kunnen dit door een relatief geringe inspanning krijgen. De meest natuurlijke situatie ligt voor deze wateren echter niet in het verschiet. De opgave voor deze wateren is vooral het herstel van de natuurwaarden, maar ook de bescherming daarvan. De wateren met overige natuurfuncties hebben een lagere ecologische doelstelling dan de waterparels, maar een hogere dan de algemene basiskwaliteit. Binnen het beheersgebied bevinden zich 47 waterparels en watergangen met overige natuurfuncties. Per watergang/waterstelsel zijn doelsoorten benoemd. Met uitzondering van de beken rond Groesbeek zijn de doelsoorten stilstaand-water soorten als grote modderkruiper, kleine modderkruiper, bittervoorn, vetje, snoek en zeelt; soorten die weinig eisen stellen aan migratiemogelijkheden. Als deze soorten al migreren dan is dat over kleine afstanden (bijvoorbeeld tussen paai- en overwinteringplaats). Desondanks is er voor een aantal van deze watergangen in het uitvoeringsprogramma een maatregel opgenomen voor het realiseren van vismigratie. De beken rond Groesbeek en de Beneden-Linge hebben de winde als doelsoort en dienen vanuit die optiek volledig vispasseerbaar te worden gemaakt. In onderstaand overzicht (tabel 2.2) zijn de HEN- SED-wateren opgenomen waar vismigratie in het uitvoeringsprogramma expliciet genoemd is, inclusief de aanduiding voor prioriteit zoals die in het uitvoeringsprogramma is opgenomen. 24\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

25 Tabel 2.2 HEN- en SED-wateren en vismigratie Stroomgebied Code Naam Knelpunt (kunstwerk) Prioriteit volgens uitvoeringsprogramma Alm en Biesbosch K2 Bevert Gronddam(men) Laag i.v.m. RvdR* Alm en Biesbosch K3 Bruine Kil Gemaal Middelhoog Alm en Biesbosch K4 Bakkerskil Inlaat/stuwen Middelhoog Alm en Biesbosch K5 Boomgatcomplex Gemaal Laag i.v.m. RvdR* Alm en Biesbosch K6 Oostkil-Bleeke kil Gemaal Middelhoog Alm en Biesbosch K7 Bleeke kil-kornse Gemaal Middelhoog Boezem Betuwe L147 Oude Rijn Stuw Middelhoog Beneden-Linge L148 Benedenloop Linge Stuwen (3x) Middelhoog Groesbeek- L141 Beken Groesbeek Overkluizingen Laag/middelhoog Ooijpolder *RvdR = Ruimte voor de Rivier-project Functie viswater De provincie Noord-Brabant heeft in haar vigerende waterhuishoudingplan aan een aantal wateren een functie viswater toegekend. Deze functie heeft een aantal doelstellingen met betrekking tot de biologische kwaliteit, de fysisch-chemische water(bodem)kwaliteit en beheer en inrichting, ten behoeve van het creëren van goede leefomstandigheden voor vissen. Daarnaast dienen alle watergangen met een viswaterfunctie volledig optrekbaar te zijn voor vis. In het gebied van Alm en Biesbosch is deze functie aan een groot aantal wateren toegekend (zie kaart 1). In 2013 vervalt de Europese Viswaterrichtlijn. In het nieuwe Brabantse Waterplan borgen de functies waternatuur en verweven samen de doelstellingen voor vis. 2.5 Overig beleid gericht op vismigratie Aalverordening en Nationaal Beheerplan Aal In 2008 wordt door of in opdracht van de minister van LNV een Aalbeheerplan opgesteld, voortkomend uit de Europese Aalverordening. Deze verordening is erop gericht de dalende trend in de aalstand een halt toe te roepen. Volgens de Aalverordening dienen alle lidstaten eind 2008 een beheerplan gereed te hebben met maatregelen. Deze maatregelen zouden zich (voor de Nederlandse situatie) met name moeten richten op 40% uittrek van de oorspronkelijke hoeveelheid schieraal naar zee, uitgaande van een natuurlijke populatie. Om dit te realiseren, zijn zowel visserijbeperkingen als verbetering van vismigratiemogelijkheden als maatregelen aan de orde. Ruim baan voor vis in Rivierenland 25\78

26 Verwacht wordt dat in het Aalbeheerplan de volgende maatregelen aan bod zullen komen om te voldoen aan de door de EU gestelde normen en doelen (bron: Sportvisserij Nederland): Het beperken van visserij op glasaal en schieraal door beroeps- en sportvisserij Het verbeteren van migratiemogelijkheden voor alle levensstadia van de aal Het verminderen van sterfte van (schier)aal in waterkrachtcentrales en gemalen Het onderzoeken van de invloed van microverontreinigingen op het voortplantingssucces van de aal en het waar nodig treffen van maatregelen daarvoor Mogelijk zal het opheffen van stroomopwaartse en stroomafwaartse migratiebarrières ten behoeve van aal vanaf 2008/2009 steviger worden verankerd in regelgeving. Uiteraard kan dit (deels) worden ingevuld met de KRW-maatregelen. De migratie van aal speelt zich echter af over alle wateren en schaalniveaus, dus ook buiten de KRW-waterlichamen, en is daardoor van groot belang voor onderhavig vismigratieplan Benelux-beschikking Deze afkorting staat voor de Beschikking van het Comité van ministers van de Benelux Economische Unie inzake de vrije migratie van vissoorten in de hydrografische stroomgebieden van de Beneluxlanden van 26 april In artikel 2 van die beschikking staat vermeld dat de betrokken regeringen (dus ook de Nederlandse) de vrije migratie van de vissoorten in alle hydrografische stroomgebieden moet verzekeren. Dat zal bij voorrang gebeuren om de migratie van de grote anadrome en katadrome trekvissoorten van en naar de paai- en opgroeigebieden mogelijk te maken. Bovendien zullen voor 1 januari 2010 die trekbewegingen mogelijk gemaakt moeten worden voor alle soorten vis in alle hydrografische stroomgebieden, ongeacht de beheerder. In de beschikking wordt extra aandacht gevraagd voor het verzekeren van de vrije stroomafwaartse vismigratie van trekvissoorten. De Benelux-beschikking heeft in Nederland nooit een voorname rol gespeeld bij het water- en natuurbeleid van de Rijksoverheid en waterbeheerders. Met de inwerkingtreding van de KRW wordt de Benelux-beschikking geacht minder van belang te zijn, al is het nog steeds vigerend beleid. Onderhavig vismigratieplan sluit aan bij de Beneluxbeschikking en kan daarmee worden gezien als regionale uitwerking ervan. Invulling geven aan de wens om alle wateren vispasseerbaar/visoptrekbaar te maken is maatschappelijk gezien niet haalbaar. Dit vismigratieplan maakt hierin afgewogen keuzes. 2.6 Visstanden en beschermde vissoorten Inzicht in de huidige visstanden en het voorkomen van beschermde vissoorten is belangrijk om het belang van vismigratiemogelijkheden te kunnen onderbouwen of ontkrachten. Daarom zijn visstandgegevens verzameld en geanalyseerd. 26\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

27 2.6.1 Visstanden In het kader van de toestand- en trendmonitoring vanuit de KRW heeft zowel in 2006 als in 2007 in het beheersgebied van Waterschap Rivierenland een visstandonderzoek en visstandbeoordeling plaatsgevonden (Natuurbalans, 2007; Aquaterra 2008). In totaal zijn er 13 KRW-waterlichamen onderzocht, waarvan één zowel in 2006 als in Een overzicht van de daarbij aangetroffen vissoorten is weergegeven in bijlage 5. Het verbeteren van vismigratiemogelijkheden is één van de aanbevelingen die uit verschillende visstandonderzoeken volgen. Naast de uitgevoerde KRW-bemonstering heeft in de jaren 2006 en 2007 ook een zogenaamde routinebemonstering plaatsgevonden in het waterschapsgebied. Naast de KRW-bemonsteringen hebben in het kader van andere projecten visonderzoeken plaatsgevonden. De oudste gegevens dateren van Verspreid over alle onderzochte gebieden en watergangen zijn er 28 vissoorten aangetroffen. Daarbij zijn vijf soorten uit de Flora- en faunawet en zeven Rode lijst-soorten aangetroffen. Opmerkelijk was zeer beperkte aanwezigheid (of zelfs afwezigheid) van aal bij alle bemonsteringen. Daar kan aan worden toegevoegd dat het aandeel van de aal in de bemonsteringen in het westen groter was dan in de bemonsteringen in het oosten. Soorten met relatief veel migratiedrang, zoals winde en riviergrondel, zijn in veel wateren aangetroffen. In de kaarten van bijlage 1 zijn de beschikbare verspreidinggegevens van de vissoorten met belang bij migratiemogelijkheden tussen de rivieren en het waterschapsgebied (aal, winde en driedoornige stekelbaars) opgenomen. Deze gegevens geven een eerste beeld van het gebied dat geschikt is als leefgebied. Daarmee is dit een belangrijke basis om verder te werken aan vismigratie van en naar deze wateren/gebieden Beschermde vissoorten De Flora- en faunawet voorziet in soortbescherming. De soorten zijn onderverdeeld in drie tabellen, waarbij de soorten in tabel 3 (waaronder de grote modderkruiper) de hoogste bescherming genieten. Deze soorten zijn vaak concurrentie- of systeemgevoelig en dienen om die redenen geïsoleerd te blijven. Uitsluitend weloverwogen uitbreidingen/vergrotingen van geschikte leefgebieden zijn voor deze soorten gewenst met het oog op het versterken van populaties. In die zin zijn verspreidingsgegevens van beschermde vissoorten van belang voor de afweging om watersystemen en kunstwerken al dan niet vispasseerbaar te maken. Ruim baan voor vis in Rivierenland 27\78

28 Tijdens de in genoemde visstandbemonsteringen zijn verschillende beschermde soorten gevangen (tussen haakjes is weergegeven in welke tabel van de Flora- en Faunawet de soort is opgenomen): Kleine modderkruiper (tabel 2) Bermpje (tabel 2) Bittervoorn (tabel 3, concurrentiegevoelig) Grote modderkruiper (tabel 3, concurrentiegevoelig) (Gestippelde alver (tabel 3)) 2 De verspreiding van de vijf beschermde vissoorten (voor zover bekend) over het beheersgebied is verwerkt in de kaarten in bijlage 1. Helaas waren niet alle bekende gegevens beschikbaar ten tijde van deze studie. De gegevens in de kaarten van bijlage 1 geven aan waar belangrijke leefgebieden voor beschermde vissoorten aanwezig zijn. Voor de gestippelde alver, bermpje en in mindere mate kleine modderkruiper geldt dat verbeteren van vismigratiemogelijkheden bij kan dragen aan duurzamere populaties. Voor de overige hierboven genoemde soorten geldt juist dat bescherming door isolatie gewenst is, met name voor de grote modderkruiper. Naast verbinding en isolatie ten bate van de soortbescherming, is het ook zaak dat vissen niet beschadigd worden door gemalen. De toepassing van de FF-wet is als volgt (Hoogheemraadschap van Delfland, 2008): Voor de bouw van gemalen is ontheffing van de verbodsbepalingen van de Flora- en faunawet nodig als de bouwactiviteiten (los van het gebruik) schadelijk kunnen zijn voor wettelijk strikt beschermde soorten (tabel 3). Voor tabel 2-soorten kan met de gedragscode worden gewerkt Voor het gebruik van het gemalen is de gedragscode niet van toepassing. Gebruik is ontheffingsplichtig, voor tabel 2 en 3 (vis)soorten (tenzij gemaal al visvriendelijk is. Als het negatieve effect op de populatie niet verwaarloosbaar is, dan zullen gemalen waarschijnlijk visveilig gemaakt moeten worden Visveilig betekent dat vissen niet worden beschadigd of gedood door het gebruik van het gemaal. Dit kan worden bereikt door gemalen vispasseerbaar te maken, of door te voorkomen dat vissen gemalen kunnen passeren (afzetten instroommogelijkheid van vissen naar gemaal) Daarnaast kent de FF-wet voor alle dier- en plantensoorten een algemene zorgplicht. Met andere woorden, als redelijkerwijs gevergd kan worden dat gemalen visveilig zijn, dan kan uit de algemene zorgplicht een verplichting worden afgeleid om gemalen visveilig te maken 2 Dit betrof de waarneming van één enkele individu buiten het verspreidingsgebied en wordt derhalve met betreking tot vismigratie verder buiten beschouwing gelaten. 28\78 Ruim baan voor vis in Rivierenland

29 2.7 Bestaande plannen voor vismigratie Bestaande plannen voor vismigratie en gerealiseerde vispassages In het beheersgebied van Waterschap Rivierenland is al een aantal vismigratievoorzieningen aangelegd. Wateren of gebieden aansluitend op deze reeds bestaande voorzieningen zijn in dit vismigratieplan meegenomen als mogelijke kansrijke routes, niet als vaststaande gegevens. Het gaat hierbij om: Het Hollands-Duits gemaal (in stroomopwaartse richting) stuwen bij Beek-Ubbergen: In de watergang gelegen in de ecologische verbindingszone t Zwanenbroekje. In de polder, in de natuurvriendelijk aangelegde A-watergang aan de noordzijde van de N325. In de Walburchbeek. 2 stuwen in beken Groesbeek 1 stuw bij Horssen stuwen in EVZ Oude Rijn: Bonte Morgen De Waai Provinciale Weg N320 Panderweg Ook zijn er al concrete, gebiedsspecifieke studies (buiten de KRW) geweest naar gewenste verbetering van vismigratiemogelijkheden, zoals in het gebied van de Alblasserwaard (Leijzer et al., 2006), Alm en Biesbosch (Bureau Waardenburg, 2003) en de Bommelerwaard (Breugel & Van Meeteren, 2002). Dit wordt hieronder nader beschreven. Alblasserwaard In het Visstandsbeheerplan voor het Boezemstelsel van de Overwaard (Leijzer et al., 2006) wordt gesteld dat er beperkte migratiemogelijkheden zijn tussen boezem en polderwateren enerzijds en boezem en rivierwater anderzijds. Door de isolatie van de beschermde gebieden (Hoge Boezem) en de scheiding tussen polder en boezem bestaan er kleinere, van elkaar gescheiden vispopulaties. Met name voor de aal, maar ook voor soorten als de winde en de driedoornige stekelbaars is het van belang dat er verbindingen zijn tussen de Lek, de boezems en de polders. In het streefbeeld voor vismigratie is in het Visstandbeheerplan daarom opgenomen dat vismigratie gewenst is tussen de Lek en de boezem van de Overwaard, tussen de hoge en de lage boezem onderling en tussen de boezem en de polder. Aangegeven wordt dat onderzoek dient plaats te vinden naar de meest effectieve maatregelen om migratie te bevorderen tussen rivier en boezem enerzijds en boezem en polder anderzijds. Ruim baan voor vis in Rivierenland 29\78