De opleiding heeft tot doel studenten op te leiden voor een specifieke maatschappelijke loopbaan in de ziekenhuisfarmacie.

Transcriptie

1 Interuniversitaire opleiding Master in de ziekenhuisfarmacie Academiejaar

2 Inhoud Algemene informatie... 3 Doelstellingen... 3 Eindtermen Master in de Ziekenhuisfarmacie... 4 Samenstelling van de interuniversitaire stuurgroep Ziekenhuisfarmacie... 6 Structuur van de opleiding... 7 Studieprogramma van de academische opleiding... 9 Jaarindeling Jaarindeling van de interuniversitaire Master in de ziekenhuisfarmacie, eerste opleidingsjaar Jaarindeling van de interuniversitaire Master in de ziekenhuisfarmacie, tweede opleidingsjaar Inhoud van de vakken Stage voor het verwerven van de vereiste beroepsbekwaming Financiering tijdens de stage Richtlijnen en aanbevelingen in verband met de masterproef Belangrijke data Coördinaten van de docenten Informatie over de bereikbaarheid van de campussen Faculteit Farmaceutische Wetenschappen UG Farmaceutisch Instituut VUB Departement Farmaceutische Wetenschappen UAntwerpen Faculteit Farmaceutische Wetenschappen KU Leuven

3 Algemene informatie Deze opleiding is een samenwerking tussen KU Leuven, UAntwerpen, UGent en VUB. KU Leuven is de penvoerende universiteit. De interuniversitaire master na masteropleiding is gespreid over drie academiejaren en leidt tot een gezamenlijk diploma. Doelstellingen De opleiding heeft tot doel studenten op te leiden voor een specifieke maatschappelijke loopbaan in de ziekenhuisfarmacie. Op het einde van de opleiding beschikt de student over: - een grondige kennis over de geneesmiddelenproductie in een ziekenhuisapotheek; - een degelijke kennis over de andere aspecten van geneesmiddelen en de ziekenhuisomgeving (wetgeving, toepassing, hygiëne,...); - de vaardigheid om te communiceren rond de eigenschappen van geneesmiddelen, hun aanwending, hun productie, enz.; - de vaardigheid om te functioneren in een wetenschappelijke of geneeskundigondersteunende functie in een ziekenhuis; - de kennis en vaardigheid om te participeren aan onderzoek. 3

4 Eindtermen Master in de Ziekenhuisfarmacie De master in de ziekenhuisfarmacie dient over volgende competenties te beschikken in termen van kennis, vaardigheden en attitudes: a) kennis van de eigenschappen, nevenwerkingen, toedieningswijze en dosering van de geneesmiddelen en hulpmiddelen 1. Een zeer grondige kennis bezitten van de eigenschappen van de geneesmiddelen die specifiek in een ziekenhuis gebruikt worden (werking en werkingsmechanisme, nevenwerkingen, stabiliteit, interacties met voeding en andere geneesmiddelen,...) 2. Het geneesmiddelengebruik bij de individuele patiënt in relatie tot zijn pathologie kunnen evalueren b) kennis van implantaten en medische hulpmiddelen 3. Grondige kennis van de materialen en hun medische toepassing 4. Inzicht in de terugbetalingsmodaliteiten van het RIZIV c) de officinale bereiding en farmaceutische formulering van deze geneesmiddelen 5. De nodige kennis en vaardigheden bezitten om de geneesmiddelen wanneer nodig zelf magistraal of officinaal te bereiden en in de vereiste toedieningsvorm te brengen 6. Bereidingen eigen aan de ziekenhuisapotheek kunnen uitvoeren 7. Grondige kennis hebben van de principes van sterilisatie d) de organisatie en het beheer van de ziekenhuisapotheek 8. Vertrouwd zijn met het financieel beheer van de ziekenhuisapotheek 9. Processen in verband met aankoop, voorraadbeheer en distributie in de ziekenhuisapotheek kunnen beheren 10. Het geneesmiddelenbudget van het ziekenhuis (boordtabellen, jaarverslag, pathologiefinanciering) in relatie tot de verleende zorgen kunnen opvolgen e) de verdeling van de geneesmiddelen naar de verschillende afdelingen in het ziekenhuis 11. Een efficiënt systeem kunnen opzetten en beheren om de geneesmiddelen in het ziekenhuis snel en correct naar de verschillende afdelingen te verdelen f) het correct toepassen van de wetgeving in verband met ziekenhuisapotheken 12. Grondige kennis van de farmaceutische wetgeving en de ziekenhuiswetgeving met betrekking tot de ziekenhuisapotheek kunnen toepassen 13. Kunnen participeren in het beleid van het ziekenhuis met betrekking tot geneesmiddelen, medische hulpmiddelen en implantaten en ziekenhuishygiëne, meer bepaald in het Medisch Farmaceutisch Comité en het Comité voor Medische Materialen g) communicatie met directie, artsen en paramedisch personeel van het ziekenhuis 14. Op een kritische wijze kunnen communiceren met andere zorgverstrekkers en de ziekenhuisdirectie 15. Op deskundige wijze advies kunnen geven aan artsen en verplegend personeel over de eigenschappen, toedieningswijze en dosering van geneesmiddelen h) het gebruik van informatica in de ziekenhuisapotheek 4

5 16. De tarificatie van de ziekenhuisapotheek kunnen uitvoeren i) integrale kwaliteitszorg in de ziekenhuisapotheek 17. De principes van kwaliteitsborging kennen en kunnen toepassen j) Onderzoek 18. Zelfstandig wetenschappelijk onderzoek in teamverband kunnen uitvoeren met betrekking tot de ziekenhuisfarmacie 19. Nieuwe bevindingen van wetenschappelijk onderzoek aangaande geneesmiddelen van nabij opvolgen en deze kennis implementeren in het beroep 5

6 Samenstelling van de interuniversitaire stuurgroep Ziekenhuisfarmacie Guy Bormans, voorzitter en interuniversitair coördinator (KU Leuven) Chris Vervaet, secretaris en coördinator voor UGent Ingrid De Meester, coördinator voor UAntwerpen Stephane Steurbaut, coördinator voor VUB Hilde Collier, hoofdapotheker (VUB) Annemie Somers, hoofdapotheker (UGent) Jo Swartenbroekx, hoofdapotheker (UAntwerpen) Ludo Willems, hoofdapotheker (KU Leuven) Hugo Robays, waarnemer met raadgevende stem, voorzitter van de erkenningscommissie voor ziekenhuisapothekers. Alfons Verbruggen, waarnemer met raadgevende stem, ex-voorzitter stuurgroep 6 studenten, waarvan twee uit het eerste opleidingsjaar, twee uit het tweede opleidingsjaar en twee uit het derde opleidingsjaar, bij voorkeur minstens één student van elke deelnemende universiteit. 6

7 Structuur van de opleiding Vanaf academiejaar werd de opleiding tot Ziekenhuisapotheker opgesplitst in een interuniversitaire academische master-na-masteropleiding van 60 studiepunten en een beroepsbekwaming onder vorm van stage in een ziekenhuisapotheek. De academische opleiding wordt gespreid over drie academiejaren. Tijdens het eerste academiejaar worden 40 studiepunten opgenomen, namelijk voor alle hoorcolleges, seminaries, practica en de daarbij horende examens, behalve voor het opleidingsonderdeel Inleiding tot de klinische farmacie (4 studiepunten) dat geprogrammeerd wordt in het tweede opleidingsjaar. Tijdens het derde academiejaar wordt de masterproef (16 studiepunten) uitgevoerd op de stageplaats en verdedigd. De academische opleiding bevat geen stage, die behoort tot de praktische beroepsopleiding. De stage is noodzakelijk om een erkenning als ziekenhuisapotheker te kunnen verkrijgen. De opleiding staat open voor alle kandidaten met een diploma Apotheker, Master in de Farmaceutische Zorg-Apotheker of Master in de Geneesmiddelenontwikkeling-Apotheker die door hun faculteit werden geselecteerd. Praktische informatie Centrale coördinatie Voor deze interuniversitaire opleiding treedt de faculteit Farmaceutische Wetenschappen van de KU Leuven op als coördinator. Voor iedere praktische informatie kan men zich daarom wenden tot Faculteit Farmaceutische Wetenschappen KU Leuven Mevr. Katia Verheyen, studentensecretaris FFW Onderwijs en Navorsing 2, Bus 420 Herestraat 49, B-3000 Leuven Tel.: Fax: Plaatselijke coördinatie Aan ieder van de deelnemende universiteiten is daarnaast eveneens een plaatselijk coördinator aangeduid. Deze coördinatoren zijn: Aan de UGent Prof. Chris Vervaet Laboratorium Farmaceutische Technologie Ottergemsesteenweg 460, 9000 Gent Tel.: Fax.:

8 Aan de UAntwerpen Prof. Ingrid De Meester Universiteit Antwerpen Campus Drie Eiken gebouw S Departement Farmaceutische Wetenschappen Universiteitsplein 1, 2610 Wilrijk Tel.: Fax: ingrid.demeester@uantwerpen.be Aan de VUB Prof. Stephane Steurbaut UZ Brussel, Farmacotherapiecel Laarbeeklaan Brussel Tel.: Fax: stephane.steurbaut@uzbrussel.be Aan de KU Leuven Prof. Guy Bormans Laboratorium voor Radiofarmacie Onderwijs en Navorsing 2, Bus 821, Herestraat 49, 3000 Leuven Tel. : Fax : guy.bormans@pharm.kuleuven.be 8

9 Studieprogramma van de academische opleiding Opleidingsonderdeel Titularis A B C D E F Jaar 1 1 Ziekenhuishygiëne H. Nelis, J. Verhaegen Farmaceutische technologie voor het R. Kemel, G. Van den Mooter, ziekenhuis C. Vervaet 3 Radiofarmaca en contrastverhogende G. Bormans, V. Caveliers, F. De producten Vos, D. Vanderghinste 4 Medische hulpmiddelen en implantaten S. Craeye, S. De Mûelenaere, N Janssens, T. Leysen, J. Swartenbroekx, B. Thiessen, A. Verbiest 5 Farmacotherapie: Capita Selecta J. Ceuppens, L. De Pourcq, A Dupont, W. Peetermans, S. Steurbaut, G. Verhoef 6 Fysiopathologie: Capita Selecta I. Derdelinckx, J. Wauters Organisatie en beheer van de H. Collier, A. Somers, J ziekenhuisapotheek Swartenbroekx, L. Willems, 8 Wetgeving C. Decoster 22, Inleiding tot management P. Gemmel 22, Jaar 2 10 Inleiding tot de klinische farmacie J. Leys, A. Somers, I. Spriet, S. Steurbaut Jaar 3 11 Masterproef H. Collier, A. Somers, J. Swartenbroekx, L. Willems A= aantal contacturen hoorcollege B= aantal contacturen praktische oefeningen C= aantal contacturen seminarie D= aantal uren besteed aan masterproef E= studiebelasting in uren F = aantal studiepunten de namen van de respectieve coördinatoren zijn onderlijnd De student schrijft ieder jaar in aan één van de deelnemende universiteiten en neemt de opleidingsonderdelen op in zijn individueel studieprogramma in de respectievelijke jaren zoals hoger aangegeven. Volgens de huidige regels (september 2014) bedraagt het inschrijvingsgeld 61,9 vast en 9,3 per opgenomen studiepunt. Deze bedragen worden jaarlijks (licht) aangepast. Het examenreglement ten behoeve van deze interuniversitaire masteropleiding is consulteerbaar op Specifieke aanvullingen bij dit examenreglement zijn: Voor het bepalen van het totale examenresultaat gelden de volgende bindende criteria: - de student die voor een bepaald opleidingsonderdeel ten minste 10 punten op 20 behaalt, voldoet voor dat opleidingsonderdeel; 9

10 - de student die voor alle opleidingsonderdelen ten minste 10 punten op 20 behaalt, slaagt. Credits Een student die voor een opleidingsonderdeel ten minste 10 punten op 20 behaalde, verwerft een credit voor dit opleidingsonderdeel. Voor opleidingsonderdelen bestaande uit deelvakken moet de niet geslaagde student alleen die deelvakken opnieuw examen afleggen waarop hij minder dan 10 punten op 20 behaalde. Voor opleidingsonderdelen bestaande uit meerdere deelvakken wordt het globale resultaat berekend als het gewogen rekenkundig gemiddelde van de punten behaald op de respectievelijke deelvakken, behalve als de student voor één of meerdere van de deelvakken een zwaar tekort heeft (minder dan 8/20, zie volgende punt). De toegepaste wegingscoëfficiënten zijn evenredig met de omvang van de deelvakken, uitgedrukt in studiepunten. Indien een student in een bepaald deelvak van een opleidingsonderdeel een zwaar tekort heeft (minder dan 8 punten op 20) zal het globale resultaat voor dit opleidingsonderdeel niet gelijk zijn aan het rekenkundig gemiddelde maar ten hoogste 9/20 en de student zal niet geslaagd zijn voor het geheel van de opleiding. Indien een student in een bepaald deelvak of over het geheel van meerdere deelvakken van opleidingsonderdelen samen een ernstig tekort heeft maar toch slaagt, heeft dit implicaties op de graad van verdienste die wordt toegekend. De student zakt een graad van verdienste bij een ernstig tekort in deelvakken. Een ernstig tekort betekent dat het totaal van onvoldoende punten drie of meer is (dus bijv. een acht en een negen of drie negens, en uiteraard de nog minder goede scores). Volgende weging tussen opleidingsonderdelen wordt toegepast voor berekening van het globale percentage: Ziekenhuishygiëne: 80 punten; Farmaceutische technologie voor het ziekenhuis: 80 punten; Radiofarmaca en contrastverhogende producten: 80 punten (voor theorie en practicum samen); Medische hulpmiddelen en implantaten: 80 punten; Farmacotherapie: capita selecta 180 punten; Fysiopathologie, capita selecta: 80 punten; Organisatie en beheer van de ziekenhuisapotheek: 100 punten; Wetgeving: 60 punten; Klinische farmacie: 80 punten; Inleiding tot management: 60 punten: Masterproef: 160 punten. (Totaal=1040 punten) In principe worden alle examens schriftelijk afgelegd, behalve de voorstelling en verdediging van de masterproef. De diploma s worden afgeleverd en ondertekend door de rector van de universiteit waar de student ingeschreven is. Op het diploma wordt het interuniversitair karakter van de opleiding aangegeven door het op gelijke wijze vermelden van alle deelnemende universiteiten. Ombudspersoon Overeenkomstig de bepalingen van het door alle deelnemende universiteiten goedgekeurde interuniversitaire examenreglement heeft de interuniversitaire stuurgroep een ombudspersoon aangeduid, namelijk Mevr. Katia Verheyen (tevens coördinerend studentensecretaris). De ombudspersoon treedt op als bemiddelaar tussen examinatoren en studenten. De ombudspersoon woont de beraadslagingen bij. De ombudspersoon kan in een overleg door één of elk van de betrokken partijen gevraagd worden te bemiddelen. 10

11 Jaarindeling Jaarindeling van de interuniversitaire Master in de ziekenhuisfarmacie, eerste opleidingsjaar Data Ma 22/09/2014 t/m vrij 19/12/2014 Ma 22/12/2014 t/m za 03/01/2015 Ma 05/01/2015 t/m za 17/01/2015 Ma 19/01/2015 t/m vrij 06/03/2015 Ma 09/03/2015 t/m za 21/03/2015 Ma 23/03/2015 t/m za 18/04/2015 Ma 20/04/2015 t/m za 19/09/ weken onderwijsactiviteiten 2 weken kerstvakantie 2 weken examenperiode, 5 examens Examens over: Fysiopathologie, Farmacotherapie (in twee delen), Ziekenhuishygiëne, Organisatie en beheer van de ziekenhuisapotheek. 7 weken onderwijsactiviteiten 2 weken voorbereiding op de examens 4 weken examens (5 overige examens van eerste opleidingsjaar) Stage in een ziekenhuisapotheek. Tijdens deze periode kan de student 6 weken verlof nemen. Deze stage behoort niet tot het academisch programma Ma 17/08/2015 t/m za 12/09/ weken herexamens Ma 14/09/2015 t/m vrij 18/09/2015 Nabespreking en feedback over examens Ma 21/09/2015 Start academiejaar Jaarindeling van de interuniversitaire Master in de ziekenhuisfarmacie, tweede opleidingsjaar De student besteedt dit tweede opleidingsjaar aan stage in een ziekenhuisapotheek. De student volgt echter ook de colleges/werkzittingen van het opleidingsonderdeel Inleiding tot de klinische farmacie : Lesdag 1: Interpretatie van biochemische laboparameters (6 uur) - vrijdag 3 oktober Leuven - hematologie, nierfunctie, leverfunctie, infectieparameters Isabel Spriet - elektrolyten Karolien Walgraeve - stolling Lorenz Van der Linden Lesdag 2: transmurale zorg/medication reconciliation en evidence based pharmacy (7 uur) - vrijdag 10 oktober - Brussel - Transmurale zorg opname: Sabrina De Winter - Transmurale zorg ontslag: Stephane Steurbaut - Evidence based pharmacy: Filip Cools - Omgaan met richtlijnen: Ina Van den Borre Lesdag 3: Klinisch farmaceutische evaluatie van de patiënt (medicatie review), documentatie van interventies en veilig toedienen van geneesmiddelen (6 uur) - vrijdag 17 oktober - Gent - Medicatie review: Annemie Somers - Documentatie van interventies: Barbara Claus - Veilig toedienen van geneesmiddelen: Katrien Cosaert 11

12 Lesdag 4: Klinisch apotheker op : (6 uur) - vrijdag 24 oktober Antwerpen - Chirurgische diensten: Inge Sluyts - Oncologie: Tine Hendrickx - Intensieve Zorgen: Isabel Spriet - Multidisciplinair team infectiologie: Franky Buyle Lesdag 5: Toegepaste PK en TDM en interacties: (6 uur) - vrijdag 31 oktober Leuven - Basisbegrippen farmacokinetiek: Pieter De Cock - Therapeutic Drug Monitoring: Pieter De Cock - Farmacogenetica: Pieter De Cock - EUCAST: Isabel Spriet - Geneesmiddeleninteracties: Isabel Spriet - Doseren van antibiotica: Isabel Spriet Lesdag 6: Casuïstiek, zowel voorbereid door lesgevers als door studenten (6 uur) - vrijdag 12 december Brussel Het examen over dit opleidingsonderdeel vindt plaats in de periode 8 tot 26 juni 2015, herexamen in de periode 17 augustus tot 4 september Voor herexamens over opleidingsonderdelen van het eerste opleidingsjaar, zie jaarindeling eerste opleidingsjaar. 12

13 Inhoud van de vakken 1. Ziekenhuishygiëne: 4 studiepunten, 24 contacturen; H. Nelis (coördinator, UGent), J. Verhaegen (KU Leuven) 1.a. Ziekenhuishygiëne: 2 studiepunten, 12 contacturen; H. Nelis, UGent Doelstellingen: Dit vak heeft tot doel de student vertrouwd te maken met het verschijnsel "nosocomiale infecties" en vooral met de preventie ervan. Meer bepaald wordt er aandacht besteed aan het verantwoord gebruik van desinfectiemiddelen en aan de praktische aspecten van ziekenhuishygiëne, zoals handhygiëne, ontsmetting en sterilisatie van medische materialen en isolatie van patiënten. Daarnaast worden kort de principes van arbeidshygiëne toegelicht. Inhoud: De cursus omvat twee delen. Deel 1 heeft betrekking op nosocomiale infecties en de controle (preventie) ervan. In dit deel staat de patiënt centraal. In het tweede deel, dat handelt over arbeidshygiëne, staat de gezondheidswerker centraal. Een eerste hoofdstuk handelt over de algemene aspecten van nosocomiale infecties, met name de oorzaken, de etiologie, de soorten, de epidemiologie en de pathogenese. De voornaamste types van nosocomiale infecties worden één voor één besproken. Een kort tweede hoofdstuk behandelt schoonmaakprocedures. In een derde hoofdstuk wordt uitgebreid ingegaan op desinfectie. De verschillende fysische en chemische technieken en de beïnvloedende factoren ervan worden behandeld. Daarna worden de desinfectantia per klasse besproken met nadruk op hun toepassingen in het hospitaal. Het vierde hoofdstuk handelt over sterilisatietechnieken. In een vijfde hoofdstuk komt de praktijk van de ziekenhuishygiëne aan bod, met achtereenvolgens aandacht voor omgevingsdesinfectie, desinfectie en sterilisatie van medische materialen, handhygiëne, isolatie en aspecten van aseptische techniek. Het zesde hoofdstuk belicht de principes van arbeidshygiëne, meer bepaald de voorzorgen die gezondheidswerkers moeten nemen om infectie (bij zichzelf) te voorkomen. Deel 2. Antibiotica: 2 studiepunten, 12 contacturen; J. Verhaegen, KU Leuven Doelstelling: De student een grondige kennis laten verwerven over de werkingsmechanismen van de verschillende antibioticagroepen, het spectrum, de resistentiemechanismen, de algemene indicaties en de nevenwerkingen van deze medicaties. De student vertrouwd maken met de verschillende laboratoriumtechnieken die gebruikt worden voor het opsporen van resistentie tegen antibiotica en hun interpretatie. De student inzicht laten verwerven in de recente ontwikkelingen van antiparasitaire en antifungale medicaties. Inhoud Antimicrobiële geneesmiddelen interfereren met het metabolisme van micro-organismen met als resultaat groeiremming of de dood van micro-organismen. In de verschillende hoofdstukken zullen voor de verschillende antibioticagroepen worden besproken: spectra, werkings- en resistentiemechanismen. Ook wordt voor iedere groep aandacht besteed aan de farmacokinetische achtergronden en de gevolgen hiervan voor de dosering. Inleiding Beta-lactam antibiotica Macroliden en ketoliden 13

14 Tetracyclinen Aminoglycosiden Glycopeptiden Rifamycinen Fluorochinolones Antifungale medicatie Antiparasitaire medicaties 2. Farmaceutische technologie voor het ziekenhuis: 4 studiepunten, 24 contacturen; R. Kemel (UAntwerpen, 4 contacturen), G. Van den Mooter (KU Leuven, 8 contacturen), C. Vervaet (coördinator, UGent, 8 contacturen) Doelstelling: De cursus beoogt de studenten een inzicht te geven in de technologische vereisten voor de productie van steriele geneesmiddelen. Na het volgen van de cursus moet de student in staat zijn de verschillende eenheidsoperaties binnen de ziekenhuisapotheek te integreren tot een gevalideerd proces met inachtname van Good Manufacturing Practice regels. Inhoud In een eerste meer algemeen deel wordt aandacht besteed aan het belang van GMP (o.a. kwaliteitszorg, kwaliteitscontrole, protocollering) en validatie (kwalificatie van toestellen, validatie van processen) binnen de ziekenhuisapotheek. Het tweede deel spitst zich toe op de problematiek rond het bereiden van steriele geneesmiddelvormen (infuusoplossingen, cytostatica, ). Hierbij worden aspecten zoals het design en de layout van de productie-eenheid behandeld, waarbij ook het belang van waterbehandeling (desionisatie, omgekeerde osmose, ultrafiltratie, destillatie) wordt toegelicht. Gelet op het belang van de afwerking van het lokaal en de aanwezigheid van personeel op de kwaliteit van de omgevingslucht omvat dit deel eveneens een beschrijving van het luchtbehandelingssysteem (filtratie, distributie, LAF-kast, biohazard, ). Een derde deel behandelt de problematiek van parenterale voeding, met specifieke aandacht voor de technische aspecten van deze preparaten (bereiding, toediening, chemische en fysische stabiliteit, compatibiliteit met geneesmiddelen). Als laatste punt worden verschillende aspecten in verband met farmaceutisch verpakkingsmateriaal behandeld, waarbij - naast een overzicht van de types verpakkingen en doseersystemen - ook de regels rond etikettering en de interacties tussen verpakkingsmaterialen en geneesmiddeloplossingen worden besproken. Een laatste deel richt zich op het sterilisatieproces, waarbij naast een overzicht van de verschillende technieken (stoomsterilisatie, droge hitte, gas, steriele filtratie en ioniserende straling) en hun toepassingsgebied ook de mathematische principes van sterilisatie worden uiteengezet. 3. Radiofarmaca en contrastverhogende producten (4 studiepunten, 20 contacturen hoorcollege, 20 uren practicum); G. Bormans (KU Leuven, coördinator); V. Caveliers (VUB, practicum), F. De Vos (UGent), D. Vanderghinste (UAntwerpen, practicum). De practica gaan door aan de 4 universiteiten. Doelstelling De doelstelling van de cursus is de studenten: 14

15 vertrouwd te maken met basisbegrippen in verband met het medisch-diagnostisch gebruik van radioactieve verbindingen; een grondige kennis te verschaffen over de chemische en fysische kenmerken, de bereidingswijze, de analyse en de toepassingen van radiofarmaca voor in vivo diagnostisch en therapeutisch gebruik; inzicht te laten verkrijgen in de farmacokinetiek van de onderscheiden radiofarmaca; een degelijke kennis te verschaffen over de verschillende contrastverhogende producten gebruikt bij radiologische onderzoeken met behulp van röntgenstralen, bij kernspintomografie en bij echografie. De doelstelling van het practicum is: de studenten praktische ervaring laten verwerven in de manipulatie, de bereiding en de analyse van radiofarmaca. de toepassing en het nut van radiofarmaca illustreren aan de hand van bezoek aan de afdeling nucleaire geneeskunde en het bespreken van beelden van patiëntenstudies. 4. Medische hulpmiddelen en implantaten: 4 studiepunten; 37 contacturen hoorcollege, 8 u seminarie; Jo Swartenbroekx (coördinator; UAntwerpen); lesgevers S. Craeye, S. De Mûelenaere, N. Janssens, T. Leysen, B. Thiesen, A. Verbiest Doelstelling De bedoeling van het college is de studenten een grondige kennis bij te brengen van de medische hulpmiddelen en implantaten die specifiek in een ziekenhuis worden aangewend. Tevens moeten zij een inzicht verwerven in de betrokken wetgeving van de ziektekostenverzekering. De seminaries zijn er op gericht de kennis van de student uit te breiden door bedrijfsbezoeken en lezingen. Zo krijgt hij een algemeen overzicht van het materiaal vanaf de productie tot bij de toepassing bij de patiënt Inhoud Per medische discipline worden de implantaten en medische hulpmiddelen in detail besproken. Hierbij wordt bijzondere aandacht geschonken aan het wettelijke kader van de terugbetalingsmodaliteiten. 5. Farmacotherapie: capita selecta: 9 studiepunten, 76 contacturen; J. Ceuppens (KU Leuven), L. De Pourcq (KU Leuven), A. Dupont (coördinator, VUB), W. Peetermans (KU Leuven), S. Steurbaut (VUB), G. Verhoef (KU Leuven) Doelstellingen Dit opleidingsonderdeel beoogt: de student inzicht te verschaffen in het snel evoluerend domein van immuunmodulatie door klassieke immuunsuppressiva, door humane gammaglobulines en door biotechnologische producten zoals monoklonale antistoffen en cytokines. de student vertrouwd te maken met bloedproducten. De bereidingswijze, de veiligheidsaspecten en het gebruik van deze producten worden toegelicht. 15

16 de student een duidelijk inzicht bij te brengen betreffende eigenschappen en gebruik van vaccins: Wat is een vaccin en wat is vaccineren? Welke soorten van vaccins bestaan er? Hoe worden vaccins bereid? Wat is de invloed van farmaceutische biotechnologie op de toekomst van de vaccins? Hoe worden vaccins gebruikt (vaccinatieschema s e.d.)? de student kennis en inzicht te geven in de microbiologische, farmacologische en klinische basisprincipes voor een rationeel gebruik van antimicrobiële geneesmiddelen. Het leren toepassen van deze basisbeginselen in de klinische praktijk zowel op niveau van de individuele patiënt als op het vlak van het ontwikkelen en implementeren van een antibioticabeleid in het ziekenhuis. de student kennis en inzicht te laten verwerven betreffende wettelijke en wetenschappelijke evoluties op het vlak van antimicrobiële therapie met direct gevolg voor de klinische praktijk in het ziekenhuis (bv. forfaitarisering van perioperatief toegediende antibiotica; evaluatie van antibioticagebruik; evidence-based guidelines; ). de student een goede kennis bijbrengen betreffende cytostatica de student een goede kennis bijbrengen aangaande enterale en parenterale voeding de student inzicht verschaffen in de werkingsmechanismen en praktische mogelijkheden van de geneesmiddelen die beschikbaar zijn voor de behandeling van diverse vormen van pijn. Inhoud Deel 1: Pijnbehandeling 1,6 studiepunten, 14 contacturen, A. Dupont, VUB - Inleiding : de fysiologie en fysiopathologie van nociceptie en pijn (receptoren, mediatoren, ascenderende en descenderende zenuwbanen, centrale verwerking) - Classificatie van pijn - Klinische farmacologie (werkingsmechanisme, farmacodynamiek, farmacokinetiek, bijwerkingen, plaats in de therapie) - Rationele farmacotherapie (praktische aanpak) van acute pijn en post-operatieve pijn (welke geneesmiddelen, welke toedieningswegen,...o.a. TTS Fentanyl, "patient-controlled analgesia"..) - Rationele farmacotherapie (praktische aanpak) van chronische pijn (o.a. gebruik van opioïden in kanker- en niet-kankerpijn; de plaats van de COX-2 inhibitoren versus niet-selectieve COXinhibitoren; NSAID s versus paracetamol in de behandeling van bv. arthrosepijn) - Obstetrische analgesie; specifieke pijnproblemen (o.a. trigeminusneuralgie, herpes zoster, jicht, migraine,...) - Medicamenteuze pijncontrole in de palliatieve zorg - Anesthetica - Inleiding: wat houdt anesthesie allemaal in? Anesthetische technieken. - Klinische farmacologie van de voornaamste inhalatie- en intraveneuze anesthetica - Pre-operatieve sedatie - Anesthesie in speciale situaties (bv. kinderen, bejaarden, dagheelkunde, obstetrie,..) - Anesthesie bij concomittante pathologie - Interacties van anesthetica met andere geneesmiddelen, - Toxiciteit van anesthetica Deel 2: Immunofarmacologie 1,6 studiepunten, 14 contacturen, J. Ceuppens, KU Leuven Als inleiding wordt eerst in herinnering gebracht hoe het normale immuunsysteem werkt, en vervolgens hoe afwijkingen van de normale immunologische activiteit aan de basis liggen van 16

17 pathologie (chronische inflammatie, auto-immuniteit, allergie, immuundeficiëntie). Vervolgens worden de geneesmiddelen besproken die de werking van het immuunsysteem beïnvloeden, en dus respectievelijk kunnen gebruikt worden om de immuunfunctie te verbeteren of te remmen (immuunsuppressie). Daarbij wordt aandacht besteed aan 1) corticosteroïden 2) klassieke immuunsuppressiva 3) humane gammaglobulines 4) cytokines en cytokine antagonisten 5) monoklonale antistoffen Voor elk van genoemde producten wordt de nadruk gelegd op: 1) mechanismen van interferentie met het immuunsysteem 2) nevenwerkingen, nadelen,beperkingen. 3) farmacokinetiek en therapeutische monitoring Tijdens de lessen zullen ter illustratie van de toepassingsgebieden een aantal ziekten besproken worden waarbij bovenstaande geneesmiddelen gebruikt worden, zoals reumatoïde arthritis, ziekte van Crohn, orgaantransplantatie, multipele sclerose, astma, anafylactische shock. Deel 3: Bloedproducten en vaccins 1,6 studiepunten, 7,5 u hoorcollege en 9,5 u seminarie; S. Steurbaut, VUB Bloedproducten Bloedproducten kunnen essentieel ingedeeld worden in drie groepen : (i) bloed en bloedconserven; (ii) de steriele bloedproducten en (iii) de plasmavervangende producten of plasmasubstituenten. Bloed en zijn afgeleide instabiele producten (bloedconserven) worden slechts kort besproken (collectie, bereiding, bewaring, gebruik). Bijzondere aandacht wordt besteed aan de stabiele bloedproducten. De bereidingswijze wordt besproken, in het bijzonder wordt gekeken naar de plasmafractioneringsmethodes, de virusinactivatieprocedures en de steriliteitsproblemen. De houdbaarheid van deze producten wordt besproken en de invloed van lyofilisatie van de producten hierop. De controle van de bloedproducten wordt besproken, dit in functie van de farmacopeevoorschriften en richtlijnen van de Europese unie. De alternatieve bereiding van bloedfactoren door farmaceutische biotechnologie wordt toegelicht. Tot slot wordt het oordeelkundig gebruik van de stabiele bloedproducten besproken. De derde groep van de bloedproducten zijn de plasmavervangende producten. De verschillende alternatieven worden hier besproken. Ook hier wordt aandacht besteed aan bereiding, bewaring en gebruik. Vaccins Volgende aspecten worden in het gedeelte Vaccins behandeld : - een korte geschiedenis van vaccins en vaccineren - de verschillende categorieën van vaccins - de bereidingswijze van vaccins - een overzicht van de bestaande vaccins, met bijzondere aandacht voor rdna vaccins - het gebruik van vaccins, aandacht wordt besteed aan vaccinatieschema's, maar ook de vaccinaties voor risicogroepen worden besproken 17

18 Deel 4: Antibiotherapie 1,6 studiepunten, 14 contacturen, W. Peetermans, KU Leuven De student verwerft kennis en inzicht in de basisprincipes van klinische infectiologie en antibiotherapie. De microbiologische basisprincipes (de identificatie van het oorzakelijk microörganisme, in vitro gevoeligheid, resistentiemechanismen) worden toegelicht door middel van Belgische epidemiologische gegevens over de voornaamste pathogenen. De (gekende) farmacologische basisprincipes (farmacokinetiek, farmacodynamica, geneesmiddelen-interacties) worden geïllustreerd voor de voornaamste klassen van antimicrobiële geneesmiddelen. Hun belang voor therapeutisch succes en preventie van resistentieontwikkeling wordt toegelicht aan de hand van klinische indicaties (bv. pneumonie, kathetersepsis, vreemd-lichaaminfecties, meningitis, etc). De klinische basisprincipes van rationele antibiotherapie vertrekken vanuit een correcte diagnose en indicatiestelling. De concrete invulling van empirische therapie, gerichte therapie (na identificatie van het oorzakelijk microörganisme en zijn gevoeligheidsprofiel) en profylaxe (met inbegrip van perioperatieve antibioticaprofylaxe) wordt toegelicht aan de hand van enkele relevante ziektebeelden. De opdracht en de werking van de antibioticabeleidscommissie en de formulariumcommissie worden uitgelegd. De ontwikkeling, lokale implementatie, opvolging en evaluatie van evidencebased guidelines over antimicrobiële therapie worden besproken. De bijdrage van ziekenhuishygiëne-maatregelen aan het infectiologie-beleid in het ziekenhuis wordt benadrukt. Deel 5. Cytostatica 1,6 studiepunten, 14 contacturen, G. Verhoef, KU Leuven Als inleiding wordt het begrip 'kwaadaardige ziekte' uitgelegd, worden relevante epidemiologische gegevens in herinnering gebracht en komt de biologie van kanker ter sprake. Voorts wordt aandacht besteed aan de klinische aanpak van kanker, diagnosestelling, stagering en behandelingsmogelijkheden. De keuze van het cytostaticum, het voorspellen van klinisch antwoord en de rationale van combinatiechemotherapie, inclusief hoge dosischemotherapie, worden besproken. De verschillende groepen van cytostatica worden achtereenvolgens besproken met nadruk op het werkingsmechanisme: - endocriene therapie bij kanker - alkylerende cytostatica - cisplatinum en analogen - antimetabolieten - topo-isomerase interactieve cytostatica - antimicrotubulaire cytostatica - differentiatie-bevorderende agentia - andere cytostatica - biological response modifiers - ongeconjugeerde en geconjugeerde monoklonale antistoffen bij de behandeling van kanker - de nieuwe/experimentele vormen van antikankerbehandeling waaronder de 'signal-tranductioninhibitors. Tevens wordt aandacht besteed aan supportieve zorgen tijdens chemotherapie, aan resistentievorming, verschillende resistentiemechanismen en middelen om resistentie te omzeilen en farmacokinetiek. Ook de laattijdige complicaties van chemotherapie komen ter sprake. 18

19 Deel 6. Enterale en Parenterale voeding 1 studiepunt, 6 contacturen, L. De Pourcq, KU Leuven Voedingsbestanddelen en behoeften Bepalen van de voedingstoestand Hoe een keuze maken tussen enterale en parenterale voeding Enterale voeding Parenterale voeding Enterale en Parenterale voeding voor toediening thuis (Home TEN en Home TPN) Materialen nodig voor de toediening van Enterale en Parenterale voeding 6. Fysiopathologie: capita selecta: 4 studiepunten, 30 contacturen; I. Derdelinckx, coördinator, KU Leuven, 15 u en J. Wauters, KU Leuven, 10 u Doelstelling: Toekomstige ziekenhuisapothekers de nodige geneeskundige wetenschappelijke basis bij te brengen i.v.m. ziektemechanismen en behandelingen van aandoeningen die typisch in het ziekenhuis thuishoren. Inhoud: Ziektebeelden en behandeling die typisch thuishoren in de ziekenhuisgeneeskunde, en als dusdanig zeer weinig of niet aan bod kwamen in de verschillende vakken van de basisopleiding, worden systematisch en gedetailleerd uitgewerkt: gebruik van bloed en bloedderivaten; schimmelinfecties; virale infecties (herpesvirussen, CMV, en vooral HIV); algemene aspecten van transplantatie; intoxicaties; intensieve zorgengeneeskunde: shock, ARDS, multi-orgaanfalen, beademing, nosocomiale infecties. 7. Organisatie en Beheer van de ziekenhuisapotheek: 5 studiepunten, 40 contacturen; H. Collier (VUB, 10 u), A. Somers (UGent, 5 u), J. Swartenbroekx (UAntwerpen, 15 u), L. Willems (coördinator, KU Leuven, 10 u) Doelstellingen: Inzicht verschaffen in de organisatie van de ziekenhuisapotheek nodig om op bedrijfsmatige manier te voldoen aan de wettelijke opdrachten en farmaceutische zorgverlening. Inhoud: 1. Beheer van de ziekenhuisapotheek Module 1: Inleiding (AS) Opdracht van de ziekenhuisapotheek: Plaats van de ziekenhuisapotheek in het organigram De relatie van de ziekenhuisapotheek met de andere ziekenhuisafdelingen Overzicht wetgeving e.a. regelgeving m.b.t. de ziekenhuisapotheek Module 2: Administratief en financieel beheer (JS) 19

20 Het algemeen rekeningstelsel van het ziekenhuis (MARZ) De positionering van de ziekenhuisapotheek binnen het MARZ De financiële exploitatie van de ziekenhuisapotheek De balansrekening van de ziekenhuisapotheek De diverse geldstromen van de ziekenhuisapotheek De verschillende soorten financieringsmechanismen De B5 financiering Tarificatieregels voor de verschillende soorten geneesmiddelen en medisch materiaal Forfaitaire vergoedingssystemen Soorten patiënten RIZIV, RIZIV overeenkomsten, Bijzonder solidariteitsfonds Praktische oefeningen tarificatie Module 3: Aankoop en goederenlogistiek in het ziekenhuis (JS) Het inkoopbeleid Het voorraadbeleid met bespreking van de verschillende modellen Material management Logistieke stromen: pull en pushsystemen De leveranciersevaluatie Module 4: Geneesmiddelenproductie in het ziekenhuis (LW) GMP: aandachtspunten voor het ziekenhuis Specifieke bereidingstechnieken Semi-industriële bereidingen PICS Module 5: Personeelsbeleid (HC) Personeelsmotivatie Personeelsevaluatie Vorming en bijscholing Vergadertechnieken Omgaan met conflicten Module 6: Het jaarverslag en beleidsplan van de ziekenhuisapotheek (HC) Boordtabellen Databeheer in het ziekenhuis Soorten rapporteringen Module 7: Informatica en de ziekenhuisapotheek (HC) 2. Organisatie van de klinische functie van de ziekenhuisapotheker Module 8: Het distributiesysteem voor geneesmiddelen (LW) Soorten distributiesystemen Geautomatiseerde distributiesystemen Module 9: Het formulariumsysteem: MFC, CMM, ABTBG (AS) Het Medisch farmaceutisch comité Het geneesmiddelenformularium Selectie van geneesmiddelen: 20