cultuur en media #08, september 2011 Na de bezuinigingen: Op zoek naar nieuwe ideeën voor kunst en omroep Een war game voor de NPO

Transcriptie

1 cultuur en media #08, september 2011 Na de bezuinigingen: Op zoek naar nieuwe ideeën voor kunst en omroep Een war game voor de NPO Waar blijft de jeugd? Peter Delpeut en Thijs Lijster over Hollandse Meesters Columns: Gustaaf Peek, Niek Barendsen, Heleen Verburg

2 Colofon Een uitgave van het Mediafonds Stimuleringsfonds Nederlandse Culturele Mediaproducties Herengracht CE Amsterdam T F info@mediafonds.nl ISSN-nummer Jaargang 3 nummer 8, september 2011 Samenstelling en redactie: Koen Kleijn en Titia Vuyk Beeldresearch: Richard de Boer Ontwerp: Mannschaft Drukwerk: Calff & Meischke, Amsterdam Disclaimer: De uitgever van 609 heeft zijn best gedaan alle rechthebbenden op hier gepubliceerd beeldmateriaal te achterhalen. Alle in dit blad gepubliceerde artikelen zijn geschreven op persoonlijke titel. Zij zijn niet de weerslag van de opvattingen van bestuur, staf of adviseurs van het Mediafonds. Dit tijdschrift wordt u op verzoek kostenloos toegestuurd. Gelieve daartoe een te sturen aan: 609@mediafonds.nl Omslag: Still uit de Oscarwinnende animatiefilm Father and Daughter (2000) van Michael Dudok de Wit Deze pagina: Doctor Cheezy, nieuwe jeugdserie bij kinderzender Z@PP (Nederland 3). Foto: Anouk Wolf Wat te doen? Nieuwe ideeën De cultuursector en de omroep weten inmiddels zo ongeveer waar men aan toe is. Stofwolken zijn neergedaald. Tijd om verder te kijken. Hoe zou de publieke omroep kunnen worden ingericht? Hoe zou de cultuursector zijn innovatieve kant kunnen laten zien? En wat bepaalt eigenlijk de aandacht van de moderne mediagebruiker? Jeugd, cultuur en media De entertainmentindustrie zet de nieuwe media al lang in om de jeugd te bereiken. De kunstsector blijft daarbij achter. Hoe bereik je jongeren? Wat doet de omroep? Is animatie een bruikbaar middel? En hoe denken schrijvers voor televisie en theater over het jonge publiek? Redactie 609

3 Inhoudsopgave Wat te doen? Nieuwe ideeën voor media en cultuur: Hans Maarten van den Brink Publieke waarden op de huwelijksmarkt 2 Joost Ramaer Een war game voor de publieke omroep 4 Wiepko Oosterhuis Het orkest en het bejaardentehuis 7 Dick Tuinder Final Frontier Revisited 10 Rudi Laermans Het aandachtsregime 12 Jeugd, cultuur en media: Anita Twaalfhoven Een virtuele bril 15 Heleen Verburg Gamen en ganzenborden. Column 17 Suzanne Kunzeler Hoe overleef ik 18 Niek Barendsen Tempo, tempo, tempo. Column 20 Bruno Felix Publiek geheim. Jeugd en animatie 21 Gustaaf Peek Mijn jaar in de beeldhandel. Column 23 Hollandse Meesters: Peter Delpeut Het verborgene 24 Thijs Lijster De ziel en het werk 26 Mediafonds Mededelingen 28 Bekroonde programma s 29 Reacties naar: Op De Nieuwe Reporter is stevig en uitgebreid gereageerd op het artikel van Jo Bardoel (At Your Service: de toekomst van publieke omroepen tussen populisme en postmoderniteit) uit 609 #7. Bijvoorbeeld door Eric van Stade, directeur van SBS, Tom Nauta, directeur NDP Nieuwsmedia en Arendo Joustra, hoofdredacteur van Elsevier ( De overheid moet omroepen geen geld meer geven ). Gerard Timmer, directeur TV Programmering van de NPO nam met verve de wapens op tegen de aanval vanuit de onderbuik. Hij onderbouwde met klinkende onderzoekscijfers de essentiële en breed herkende waarden van de publieke omroep. Daartegenover stond de mismoedige verzuchting van Nico Haasbroek, oud-hoofdredacteur van het NOS-journaal ( De publieke omroep moet moderniseren, maar alles zal bij het oude blijven ): Haasbroek wijst daarin op de lamlendigheid van de drie belangrijkste partijen. De omroepen: De omroepen zullen hun verzuilde verworvenheden tot Sint Juttemis willen behoeden, daarbij geholpen door afgedankte politici. De strategie in Hilversum is: zo min mogelijk bewegen en hopen op kentering van het economische tij. De politiek: Die zal nooit met een echt nieuw beleid durven te komen. Een omroepminister [zal] een paar wetswijzigingen doorvoeren en zo nodig weer een nieuw omroepje tot het bestel toelaten, maar meer niet: Daarvoor is de afhankelijkheid van Hilversum en de schrijvende pers te groot. Iedere politicus heeft de media nodig voor zijn eigen herverkiezing. Tenslotte karakteriseert Haasbroek ook de bijdrage van de academische wereld als weinig revolutionair en weinig concreet. Haasbroek: Ik vrees daarom dat de verzuiling gewoon zal blijven door etteren, de kijkcijfers leidraad blijven in de onnodige concurrentie met RTL en SBS en dat het huidige media- en omroepbeleid langer in tact zal blijven dan de gemiddelde Arabische dictator in het zadel zit. Mediafonds september cultuur en media 1

4 NA DE BEZUINIGINGEN Nieuwe ideeën voor media en cultuur Publieke waarden op de huwelijksmarkt De bezuinigingen op de publieke media en op de kunsten gaan door. Daar wordt in beide sectoren heel verschillend op gereageerd. Ook het Mediafonds levert in, en moet over een fusie gaan nadenken. Door Hans Maarten van den Brink De regering en de Kamer hebben gesproken. Op een hete dag in juni werd in Den Haag aan de hand van twee nota s het beleid voor de Media en de Kunsten behandeld en afgehamerd. Maandenlang hadden kunstenaars en kunstliefhebbers gediscussieerd en geprotesteerd, wat uitmondde in een nachtelijke mars van Rotterdam naar Den Haag en een demonstratie die uiteindelijk door de Mobiele Eenheid bij het parlementsgebouw op fotogenieke wijze uiteen werd geslagen. Bezorgde omroepmedewerkers waren er niet, op die dag in Den Haag, behalve van de Wereldomroep (die zo goed als geheel verdwijnt). Actiebereidheid Toch wordt op de Publieke Omroep en op de bijdrage van de Rijksoverheid aan cultuur hetzelfde bedrag bezuinigd: op elk 200 miljoen. Ook de gevolgen zijn vergelijkbaar, al zullen ze pas over twee tot drie jaar in volle omvang te merken zijn: minder geld voor talentontwikkeling en experiment, een minder gevarieerd aanbod voor het publiek, minder werk voor zelfstandige makers en ontslag voor honderden medewerkers in vaste dienst, zowel bij de Publieke Omroep als bij kunstinstellingen. Het verschil in actiebereidheid laat zich lastig verklaren. In de discussie over de bezuinigingen op de kunsten trokken de belangenbehartigers voor een groot deel gezamenlijk op en verzonnen alternatieven, die overigens soms wel tegenstrijdig waren. Maar het ging daarbij niet alleen over de makers en wat zij wilden, ook het belang van het publiek kwam steeds aan de orde. In het debat over de publieke omroep stond traditiegetrouw de organisatievorm van Wereldomroep zet etalagepoppen in bij een protestactie in Den Haag, 27 juni Foto: Marcel Scheffers het Hilversumse bestel op de voorgrond en niet zozeer de aard van de programmering of de betrokkenheid van de luisteraars en de kijkers. Behalve dan wanneer die betrokkenheid te maken had met het lidmaatschap van een omroepvereniging. Terwijl er in de kunstenwereld geen principiële bezwaren bestaan tegen de gedachte dat bezoekers aan een concert of toneelvoorstelling een behoorlijke eigen bijdrage moeten betalen voor elk kaartje en er alom werd gepleit voor het oprichten van vriendenverenigingen en crowdfunders werden gezocht, bracht het voornemen van minister Van Bijsterveldt om de minimumprijs voor het lidmaatschap van een omroepvereniging te verhogen in Hilversum een storm van verontwaardiging teweeg. TROS-directeur Peter Kuijpers verwoordde het aldus: Door 15 euro per jaar te vragen is lid worden van een publieke omroep alleen nog maar weggelegd voor mensen met een dikke portemonnee. En ledenaantallen zullen volgens het kabinet ook in de toekomst bepalend zijn voor de verdeling van zendtijd en overheidsgeld. Huwelijksmarkt Al eerder had de minister bekend gemaakt dat zij het aantal omroeporganisaties terug wil brengen van eenen cultuur en media september 2011 Mediafonds

5 twintig tot maximaal acht. Vóór het debat in de kamercommissie leken de omroepen daar ook door middel van een reeks van fusies toe bereid. Die bereidheid verdween zodra duidelijk was geworden dat de minister daartegenover geen financiële bonus wilde stellen van de door de betrokken omroepen gewenste hoogte, en ook de bevoegdheden van de zendercoördinatoren niet wilde inperken. De fusiegesprekken zijn inmiddels stopgezet, maar de minister heeft aangekondigd goedschiks of kwaadschiks te zullen doorzetten. De huwelijksmarkt in Hilversum gaat deze herfst dus zijn tweede ronde in. Als dat geen bevredigend resultaat oplevert en er geen juridische middelen blijken te zijn om fusies af te dwingen, zou de minister met ingang van de nieuwe concessieperiode bijvoorbeeld ook, naast de twee taakomroepen NTR en NOS, eenvoudigweg de zes omroepverenigingen zendtijd kunnen toebedelen met het grootste ledenaantal. De ledenwervingscampagnes die inmiddels alweer zijn begonnen hebben daarom soms een apocalyptische toon. Wordt het dan toch nog een hete herfst in Hilversum? Besparingen Het zijn intussen niet die fusies zelf die veel geld opleveren. Volgens de onderzoekers van de Boston Consultancy Group, die dit voorjaar onderzoek deden naar mogelijke besparingen bij de Publieke Omroep, worden daardoor de kosten slechts met enkele miljoenen gereduceerd (zie kader). Minder programma s maken en binnen die programma s meer samenwerken levert een veelvoud op. Langere afleveringen van programma s, minder drama en documentaire van eigen bodem en meer in het buitenland aankopen. Dat zijn de belangrijkste maatregelen die BCG voorstelt. En daarover lijkt dus in het geheel nog geen discussie te zijn ontbrand, terwijl de forse bezuinigingen op de Wereldomroep en het Muziekcentrum van de Omroep, behalve door de betrokkenen zelf, door iedereen lijken te worden geaccepteerd. Nieuwe media Inhoudelijk is er nog een andere maatregel die, zij het vooral achter de schermen, veel discussie heeft losgemaakt. Die betreft niet zozeer het huidige programma-aanbod en de te bezuinigen miljoenen, maar de toekomst van de publieke omroep. Digitale verspreiding van programma s en steeds meer on demand functies zijn het voorland voor alle media. Daarover is iedereen het eens. Maar juist de nieuwe mediadiensten van de omroep zouden volgens het kabinet sterk moeten worden ingeperkt. Een gezamenlijke lobby van onder meer de commerciële zenders, de vereniging van kabelbedrijven en de dagbladuitgevers heeft daar sterk voor gepleit en, deels, zijn zin gekregen. Het is duidelijk dat dit verbond een financieel belang heeft bij het kortwieken van nieuwe activiteiten: consumenten brengen steeds meer tijd door op internet en daar vallen dan ook steeds meer advertentie-inkomsten te verkrijgen. Maar ook hier mag de vraag gesteld worden of het publieke belang, de kwaliteit en het bereik van programma s, van een onafhankelijke nieuwsvoorziening of artistiek hoogwaardige producties, wel gediend is met deze maatregel. Mediafonds Ook het Mediafonds, tenslotte, ontkomt niet aan bezuinigingen die oplopen tot bijna twee miljoen in Dit najaar al moeten de regelingen voor games en videoclips, die tot dusver werden uitgevoerd met het Fonds BKVB, samen met een nieuw op te richten fonds voor de creatieve industrie worden voortgezet. Daarnaast wil de minister op termijn een fusie van de twee stimuleringsfondsen binnen haar mediabegroting, het Fonds voor de Pers en het Mediafonds. Al eerder werd het voornemen bekend om een onderzoek te doen naar de vooren nadelen van zo n samengaan. Beide fondsen geven subsidies aan mediaorganisaties voor projecten van maatschappelijk belang. Het Persfonds doet dat echter vooral aan private ondernemingen met als doel hun exploitatie te verbeteren en de journalistieke pluriformiteit te bevorderen; het Mediafonds ondersteunt in de eerste plaats publieke organisaties met het oog op de culturele waarde van hun programma s. Er zijn dus flinke verschillen in doel en werkwijze van beide fondsen, zij het dat beider werkterreinen door de al genoemde nieuwe media-ontwikkelingen wel dichter bij elkaar zijn gekomen en soms zelfs overlappen. De aangekondigde studie bleek in juni door de minister heel kordaat te zijn omgezet in een opdracht. Ook voor het Mediafonds kwam dit als een verrassing. Het heeft de wens tot een fusie nooit gekoesterd en zelf ook geen initiatieven in die richting genomen. Maar gezien de vele pijnlijke processen (waaronder ook vele gedwongen huwelijken) die zich in de wereld van cultuur en media afspelen, zou het van een enigszins wereldvreemde en zelfs arrogante houding getuigen wanneer het fonds het gesprek met de beoogde partner dit najaar niet open zou aangaan. Het zal niemand verbazen dat daarbij niet bestuurlijke structuren en historische posities maar het belang van publieke waarden in de media, de inhoud dus, het uitgangspunt zal zijn. Hans Maarten van den Brink is directeur van het Mediafonds. Bezuinigingen: de Cijfers Minister van Bijsterveldt (OCW) presenteerde in juni haar voorstel voor de bezuiniging van 200 miljoen op de mediabegroting. Het leeuwendeel daarvan moet in 2015 komen van de landelijke publieke omroep: 127,3 miljoen op een totaal kostenbedrag (in 2010) van 848 miljoen. De rest wordt opgebracht door de Wereldomroep, het Muziekcentrum van de Omroep en andere organisaties, waaronder ook het Mediafonds. Als de bezuiniging niet kan worden gerealiseerd zonder kwaliteitsverlies, dan zal er een net moeten verdwijnen. Binnen de Mediabegroting is een indirecte financiële stroom via het Mediafonds en het CoBO-fonds (in 2010: 31 miljoen) voor het maken van specifieke programma s. De bezuiniging op het Mediafonds loopt op tot 1,96 miljoen in Door de fusie van omroepen - van 21 naar 8 zullen 600 banen verdwijnen. De besparing op overhead maakt maar 34 miljoen van de 127 uit. De meeste winst komt van het primaire proces, het maken van programma s. Daar gaat 88,7 miljoen vanaf; de omroepverenigingen verliezen samen 61,2 miljoen. Opmerkelijk is dat het bedrag voor nieuws- en sportrechten van 72 miljoen (WK, OS, Champions League, Eredivisie) onveranderd blijft. Besparingen zijn vooral te boeken in het aankopen van meer buitenlands materiaal. De Nederlandse PO zendt daar veel minder van uit dan andere West-Europese landen (12% resp. 23%) terwijl een uur aankoop gemiddeld 65% goedkoper is dan een uur eigen productie. Verdere besparingen: minder kort lopende titels, langere series, redacties langer aan het werk, beperking van de opnametijd (camera-uren) per programma, werk met kleinere ploegen, meer voormontage (zonder editor), het uitstellen van nieuwe technologieën. Minder titels betekent tevens minder administratie, minder personeelsmutaties en minder PR. De bezuinigingen moeten leiden tot meer continuïteit in de programmering ( Rust op schema ), betere herkenning van programma s door de kijker, en verhoogde efficiëntie (huisvesting, ICT, communicatie). Mediafonds september cultuur en media 3

6 DE MEDIABRIEF Nieuwe ideeën voor media en cultuur Een war game voor de publieke omroep In het vorige nummer van 609 presenteerde zich Koers Kunst, een landelijke brainstorm, op zoek naar 20 werkelijk nieuwe ideeën voor een cultureler Nederland. Inmiddels is de campagne op weg naar een afsluitend statement, Koers voor Kunst, dat in september zal verschijnen. Wat is de oogst? Een greep: De Mediabrief van minister Van Bijsterveldt presenteert de verkeerde oplossingen op basis van verkeerde analyses. Kortwieken van de omroepen op het internet is wel het allerslechtste idee. Dat schaadt de publieke omroep maar ook de commerciële mediabedrijven. Door Joost Ramaer Een bonusfonds voor cultuurmarketing (Paul Stork): Creëer een fonds dat instellingen stimuleert om ondernemender en innovatiever marketing te voeren. Als voorwaarde stelt Stork dat dit fonds geen plannen vooraf beoordeelt, maar juist resultaten achteraf beloont. De basisverzekering cultuur (Fons Dejong): Modelleer de cultuur naar de gezondheidszorg: de toegang tot alle soorten cultuur is gratis, maar voor bepaalde diensten moet je extra betalen. In samenwerking tussen overheid en private partijen wordt zo de collectieve zaak gefinancierd. En kunstinstellingen die klantvriendelijk opereren kunnen goed gaan verdienen. Kortom: terug naar de collectieve verantwoordelijkheid. Schaf de vrijkaartjes af (Gerben Dovemanns): In de podiumkunsten en de muziek betalen pers, programmeurs, collega s en vrienden van de uitvoerenden in principe nooit voor hun kaartje. Maak daar een einde aan. In dezelfde geest: schaf het 65+ voordeel af (Ronald Breteler): 65-plussers zijn over het algemeen hoog opgeleid, cultureel onderlegd en financieel in goeden doen. Die groep heeft helemaal geen korting nodig. Ontwikkel in plaats daarvan een kortingskaart voor mensen met een laag inkomen, of die nu jonger of ouder dan 65 zijn. koerskunst.nl Illustratie: Ruben L. Oppenheimer Stel, je bent Marja van Bijsterveldt- Vliegenthart, en die Mediabrief moet eruit. Het is een nieuw dossier, waar je nog onbevangen tegenover staat je eerdere staatssecretariaat bij OCW betrof louter de onderwijskant van het ministerie. In een vlaag van creativiteit en innovatiedrift hebben de ambtenaren van OCW de briefing voor de brief, zogezegd, gegoten in de vorm van een war game, gevoed met alle cijfers, nota s, rapporten en lijken die ze in de kasten van het ministerie over de Nederlandse publieke omroep hebben kunnen vinden. Zwaaiend met je Wii-controller ga je op virtuele ontdekkingsreis. Als decor fungeren de slagvelden tussen overheden en mediaconcerns waar het huidige medialandschap vorm heeft gekregen. De BBC zoeft langs. Eén publieke omroep zonder reclame, al vanaf 1955 commerciële zenders mét. Helder systeem eigenlijk die Britten waren er vroeg bij. Even kijken wanneer die commerciëlen in Nederland Wát? Vier-en-der-tig jaar later pas? Tegelijk met de Belgen?! Hoofdschuddend Wii je verder. Twintig zendgemachtigden komen voorbij mijn hemel, zijn het er zoveel. AVRO, VARA, VPRO, KRO, NRCV, cultuur en media september 2011 Mediafonds

7 Veronica, eerst d r buiten, dan d r in, dan d r weer uit die laten zich nog historisch verklaren, al moet je wel bijna een eeuw terug. Maar wat zijn toch die taakorganisaties? NTS, NOS, NPS, NTR: voortdurend raak je de weg kwijt in de steeds veranderende logo s en huisstijlen. En in de interne logica van het systeem. Als het doel ooit was een afspiegeling van de samenleving te bieden, waar is dan de eigen omroep voor de bijna één miljoen Nederlandse moslims? Tegen het einde van deze game neemt de verwarring alleen maar toe. Wakker Nederland en PowNed betreden het bestel. Nóg twee erbij! Geert heeft gelijk, het moet niet gekker worden. Twee klonen van de Telegraaf bovendien, de krant die al minstens veertig jaar aan de poten van de publieke omroep loopt te zagen. En waarvan er één komt uit een nest met als motto: Tendentieus, Ongefundeerd & Nodeloos Kwetsend. Met open armen binnengehaald door een socialistische minister. Ongelooflijk. De Wii gaat op Pause. Even nadenken. Je hebt de opdracht tweehonderd miljoen euro op deze Bonte Dinsdagavondtrein te bezuinigen geen ontkomen aan. Maar er klopt iets niet. Het debat gaat al dertig, veertig jaar lang voornamelijk over structuren en geld, zonder dat je talloze voorgangers het bestel een spat transparanter, efficiënter of inhoudelijk beter hebben weten te maken. Nog een wonder dat er relatief zoveel goede programma s op de Nederlandse buis te zien zijn. Waar halen de makers de energie vandaan? De Nederlandse publieke omroep kost de burger 116 euro per jaar. Niet slecht, vergeleken met de 158 euro die de gemiddelde Brit aan de BBC bijdraagt. Ho, wacht even. Die 158 euro gaat naar één zendgemachtigde. Brainwave! De Wii gaat op Stop. In je hoofd rijst een geniaal plan. De Brief Was het maar zo gegaan. De echte Van Bijsterveldt komt in haar Mediabrief met de verkeerde oplossingen, op basis van een verkeerde analyse van het overvloedige feiten- en onderzoeksmateriaal. Ze begint goed. Het kabinet kiest op grond van het regeerakkoord voor een publieke omroep die garant staat voor een gevarieerd en kwalitatief hoogstaand programma-aanbod voor een breed publiek. En verderop heet het: De publieke omroep behoudt een brede taakopdracht. Lees: inclusief sport en entertainment. Want alleen een brede NPO staat garant voor zijn kernfuncties: onafhankelijk nieuws, boeiende actualiteiten en serieuze informatie, en een hoog en vast aandeel kwetsbare genres. Verbod op nieuwe media verlamt de publieke omroep en verarmt de markt Door Syb Groeneveld Staatssecretaris Zijlstra bepleitte in zijn cultuurbrief Meer dan Kwaliteit dat de culturele sector ondernemender moet worden en zich moet aansluiten bij de creatieve industrie. De mediabrief van minister Bijsterveldt verkondigt juist het omgekeerde: de omroep mag zich met nieuwe diensten niet richting de markt bewegen. En waar de WRR in 2004 (Focus op Functies) stelde dat de overheid een technologie-neutraal mediabeleid zou moeten voeren, wordt in het voorgestelde beleid een expliciet verschil gemaakt tussen diensten voor radio, tv en internet. Dat is een stap terug. Het publieke mediabestel speelt een cruciale rol in de ontwikkeling van ondernemerschap binnen het medialandschap. Op de financieringsstructuur van de publieke omroep hebben bedrijven als Endemol, IDTV, CCCP en Eyeworks en vele onafhankelijke film- en televisiemakers een belangrijk deel van hun bedrijfsmodel gebouwd. Velen behoren tot de internationale top. Datzelfde klimaat zorgt ervoor dat Nederland rijk is aan toonaangevende software- en applicatie-ontwerpers en designers bij organisaties als IJsfontein, RANJ, Lost Boys, Waag Society, V2, Submarine, Apps for Amsterdam, Woedend, Hack-deoverheid en Mediamatic. Het voorgestelde kabinetsbeleid dwingt makers, ontwerpers en designers om bij opdrachten voor de publieke omroep een digitale dienst te verbinden met lineaire radio- of televisieproducties. Dat is een stap achteruit, omdat vernieuwende digitale diensten per definitie een non-lineaire structuur hebben die uitgaat van interactie en participatie met het publiek. Door dit beleid is Zoals kunst-, kinder- en geschiedenisprogramma s, documentaires en kostbare dramaseries, die private mediabedrijven nu eenmaal veel minder kunnen aanbieden omdat ze meer op winst en verlies moeten letten. Voor die private partijen is de publieke omroep er ook, schrijft de minister. Als kraamkamer van innovatieve ideeën en nieuwe technologische ontwikkelingen, als stuwende kracht achter de audiovisuele markt en als aanjager van creatieve competitie. De NPO maakt die rol ook waar. Kijk de kans klein dat er uit het publieke bestel hoogwaardige en vernieuwende diensten voortkomen. Terwijl het juist dat soort diensten zijn die ondernemerschap bevorderen en werkgelegenheid creëren. Door de publieke omroep ruimte te bieden te experimenteren op het internet kan beter op kwaliteit en de duiding van informatie en vernieuwing van diensten gestuurd worden. Specifiek voor het internet bedoelde producties (games, minimovies, mash-ups, transmedia producties, thematische kanalen en burgerjournalistiek) zijn onderdeel van de informerende, culturele en creatieve taak van de publieke omroep. Als zij zichzelf met nieuwe-mediadiensten niet kan en mag positioneren, dreigt de publieke omroep te verlammen. Door het niet formuleren van een technologie-neutraal beleid, het vergroten van de kloof tussen publieke en private media en het ontwerpen van financiële en regulerende obstakels bij de publieke omroep dreigt het kabinet de markt voor nieuwe-mediadiensten te verstoren. Dat is vanuit cultureel, journalistiek en economisch perspectief onwenselijk. In 2016, zo schrijft het kabinet, moet het publieke mediabestel er definitief anders uitzien. Dat zal zo zijn. Maar dan wel graag met meer oog voor de dynamiek en het belang van nieuwe digitale diensten door publieke en private partijen. Syb Groeneveld werkt bij het Mediafonds, waar hij verantwoordelijk is voor subsidieaanvragen en projecten op het gebied van nieuwe media. Dit is een verkorte versie van een artikel op DeNieuweReporter.nl. maar naar NOS.nl, inmiddels de nummer twee op de markt voor nieuws en achtergronden via het internet. En naar de VPRO, die zich manifesteert als laboratorium voor games en interactiviteit, gekoppeld aan publieke programma s. Met de kennelijke instemming van de minister: De publieke omroep is er in de uitvoering van zijn publieke taakopdracht eerst en vooral voor zijn publiek, en is dus daar waar dat publiek is. Zoals op het web en in games, twee terreinen waar het publiek massaal naartoe migreert. Mediafonds september cultuur en media 5

8 Maar dan trekt zij plotseling een aap uit de mouw. Het webaanbod van de publieke omroep moet drastisch verminderd worden, minimaal met 35 procent. Iedere nieuwe webdienst die de publieke omroep bedenkt, wordt voortaan onderwerp van een strenge en zorgvuldige goedkeuringsprocedure. Per nieuwe dienst gaat de minister toetsen of de publieke omroep de publieke waarde voldoende heeft aangetoond. Daarnaast gaat de minister de nieuwe diensten afrekenen op mogelijke schadelijke markteffecten. Voor het bewijs van die effecten gaat zij te rade bij commerciële mediabedrijven. Hier lijkt de Mediabrief haast gedicteerd door het Telegraaf-concern, dankzij de vorige minister toch al moeder van een nieuwe publieke zendgemachtigde die de publieke waarden openlijk aan zijn laars lapt. Breidel De dagbladuitgevers tonen zich al ruim veertig jaar lang slechte vernieuwers, en slechte verliezers. Al die tijd zoeken zij het voornamelijk in de verdediging van hun afbrokkelende marktposities, en proberen zij de overheid te bombarderen tot veldheer in die strijd. Eerst door beschermende wetgeving voor henzelf te bepleiten, en nu via regels die hun concurrenten aan banden leggen. Geen minister komt hen daarin zo ver tegemoet als de huidige, door de wél succesvol innoverende publieke omroep zulke zware beperkingen op te leggen op het internet. En het wrange is: daarmee schaadt zij niet alleen de NPO, maar ook de krantenbedrijven en commerciële omroepen die zij kennelijk in bescherming wil nemen. Want het web functioneert anders dan traditionele hoogdrempelige markten als printmedia, of radio en tv. Talloze onderzoeken in binnen- en buitenland hebben aangetoond dat nieuwe media in al hun gedaanten de oude media veel meer verrijken dan verarmen. Jonge en oude Nederlanders blijven onverminderd enthousiaste consumenten van nieuws en achtergronden zoals de NPO die biedt niet ondanks, maar juist dankzij de nieuwe media. Dat blijkt bijvoorbeeld uit Alle kanalen staan open, een onderzoek van het Sociaal-Cultureel Planbureau dat nota bene in de Mediabrief wordt aangehaald. En uit Het nieuwe media-aanbod een gevaar voor de democratie?, een bewust provocerend getiteld rapport van de mediawetenschappers Klaus Schönbach en Ester de Waal, gemaakt in opdracht van het Stimuleringsfonds voor de Pers en dus gefinancierd door minister Van Bijsterveldt. In plaats van die lessen ter harte te nemen, zoekt zij haar heil in de breidel van een bewezen innovator. En in bundeling van bestaande krachten, het eufemisme in de Mediabrief voor een efficiency-dictaat dat het aantal publieke zendgemachtigden moet reduceren van twintig tot acht. Afgedwongen fusies kosten alleen maar méér tijd, geld en maagzweren de geschiedenis van de NPO is bezaaid met voorbeelden. Zo moet het dus niet. Maar hoe dan wel? Simpel: stuur op de inhoud, niet op de structuur van de NPO. De minister, de Tweede Kamer en de makers en bestuurders van de publieke omroep moeten eindelijk eens weg uit het moeras van reorganisaties en herschikkingen waarin hun voorgangers al zo vaak vastliepen. Net als de nieuwe-mediarapporten hebben zij die oplossing al aangereikt gekregen. De BBC functioneert al jaren zo, en voormalig netmanager Ton F. van Dijk bepleit hem ook voor Nederland, waar, wanneer en bij wie hij maar de gelegenheid krijgt. Een Plan De huidige stichting NPO moet worden vervangen door, of omgevormd tot, een Publieke Media Autoriteit. Die spreekt met politiek en samenleving af wat voor categorieën programma s de publieke omroep moet maken. Nieuws en actualiteiten, drama, sport, entertainment, auteursdocumentaires, kunst-, kinder- en geschiedenisprogramma s, maar ook games en webformats. Deze categorieën worden periodiek geveild als kavels, onder leiding van commissioning editors, een soort intendanten die alle vrijheid genieten gedurende de looptijd van hun contract, en binnen de omschrijving van hun categorie. Op die kavels kan iedereen intekenen die denkt een geschikt programma te hebben, uit eigen keuken of gekocht van een ander: de historisch gegroeide omroepverenigingen, maar ook de commerciële omroepen, de onafhankelijke producenten zoals Endemol en Eyeworks, en de dagbladuitgevers. De intendanten pikken daar de beste aanbiedingen uit, en de netmanagers verwerken die tot een werkbaar en rechtvaardig uitzendschema. Selecteert zo n intendant een mol als PowNed? Laat hem zijn gang gaan. Als politiek en samenleving niet tevreden zijn over zijn keuzes, dan verlengen zij zijn contract niet en benoemen een ander. Zo n systeem biedt ook ruimte voor een zekere inspraak in de selectie van kijkers en luisteraars, vergelijkbaar met de publieksstemmingen bij Idols en So You Think You Can Dance. Alleen nieuws en actualiteiten moeten wellicht van de veilingprocedure worden uitgezonderd. Programma s als het NOS Journaal en Nieuwsuur zijn gebaat bij continuïteit, en kunnen het beste worden overgelaten aan één taakorganisatie. De minister hoeft maakorganisaties niet langer te dwingen tot fusies die zij niet willen, of voor te schrijven hoeveel websites zij erop na willen houden. Moet de minister bezuinigen? Dan valt er voor één of meer periodes vijftig, honderd of tweehonderd miljoen euro minder te besteden. De intendanten en de bieders op de kavels kunnen dan zelf kiezen voor minder programma s van dezelfde hoge kwaliteit, of voor evenveel die goedkoper worden gemaakt. De Publieke Media Autoriteit scheelt sowieso een berg overhead, en de heisa er omheen. Een club als de NCRV hoeft zich niet langer aan de Balkenendenorm te houden, en kan voortaan zelf bepalen of hij zijn directeur twee of drie ton waard vindt. Ook de honorering van de ster-presentatoren valt buiten de publieke sfeer. Die komt immers voor rekening van het kavelbudget waarop kan worden ingetekend. De huidige, falende Mediabrief staat de invoering van de Publieke Media Autoriteit niet in de weg. De concessies van de huidige zendgemachtigden lopen pas af in Politiek en samenleving hebben nog ruim drie riante jaren om ten halve te keren. Desgewenst lassen zij een overgangsperiode in, om de huidige zendgemachtigden een faire kans te geven zich aan het nieuwe stelsel aan te passen. Vanaf dat moment zal het debat rond de NPO alleen nog maar over de inhoud gaan, zoals het hoort. Nooit meer gedoe over structuren en geld. Zie daar het geniale plan van de fictieve minister uit het begin van dit verhaal. De echte bewindsvrouw hoeft deze war game alleen maar te omarmen. In het belang van haar eigen gemoedsrust, en van een dijk van een publieke omroep. Joost Ramaer is journalist en redacteur van DeNieuweReporter.nl cultuur en media september 2011 Mediafonds

9 DIVERSITEIT EN INNOVATIE Nieuwe ideeën voor media en cultuur Het orkest en het bejaardentehuis Het vrijemarktdenken zit in zijn eindfase. Tijd voor bezinning op de basis. Waarin verschilt een orkest eigenlijk van een bejaardentehuis? Door Wiepko Oosterhuis Toen het huidige kabinet zijn bezuinigingen aankondigde werd er iets vreemds merkbaar. Wat met veel liefde en passie was opgebouwd zou nu deels weer worden afgebroken. Een drama lag in het verschiet. Ik verwachtte een gloedvolle verdediging. De beoefenaars van de kunsten zijn mensen die in contact staan met hun emoties, en die gevoelens goed onder woorden kunnen brengen. Zij zijn het die aanklagen, oproepen, verbeelden en verwoorden. Zij waren de aangewezenen om het verweer te voeren. Zij zouden ons gaan vertellen wat de waarde is van een levendige en bloeiende kunst en cultuur, wat hun bijdrage is aan het welzijn van mens en maatschappij, maar bovenal: wat zij willen bereiken, wat hun dromen zijn, hun passies, hun drijfveren, hun bezieling. Waarom ze doen wat ze doen, waarom het essentieel is. Opdat iedereen en zeker de andere bedreigde sectoren inspiratie kon halen uit hoe juist deze niet noodzakelijke sector zijn eigen belang naar voren brengt en verantwoordt en verdedigt, met hetzelfde elan en vuur waarmee de sector in al zijn diversiteit ooit is opgebouwd. Maar dat gebeurde nauwelijks. Het passievolle verdedigen deden de bezoekers, de lezers en de kijkers. De mensen werkzaam in de sector bleven veelal steken in het soort algemene argumenten die we kennen uit de bedrijfseconomie en de marketing. Men begreep de noodzaak van bezuinigingen. De sector was in zichzelf gekeerd, niet publieksgericht genoeg. Ze vond overheidssubsidie te vanzelfsprekend en haar eigen kwaliteitsnormen te belangrijk. Men had daardoor teveel afstand tot de samenleving genomen. Het kon überhaupt wel Experimentele televisie in de studio van het Philips Natlab, Foto: Philips Company Archives wat efficiënter. Er was teveel aanbod waar geen vraag naar was. De bezuinigingen vielen weliswaar nogal groot uit, maar konden ook gezien worden als een broodnodige impuls voor een vastgelopen sector, die zakelijker en ondernemender zou bloeien en groeien en weer een gewaardeerde plaats in onze samenleving innemen. Uitwisselbaar Dat klonk redelijk en het maakte een professionele indruk. Al riep al deze zelfkritiek ook wel herinneringen op aan volkstribunalen uit vervlogen tijden. Kritiek die zo verinnerlijkt is is niet helemaal normaal. Geloofde men nog wel in zichzelf? Zag men nog wel het belang van wat men deed? Dit klonk als standaard consulentenpraat, toepasbaar op willekeurig welke sector dan ook. Daarmee onderscheid je jezelf niet. Sterker nog, je versterkt het beeld van uitwisselbaarheid. Waarin verschilt een orkest van een bejaardenhuis? Dat lijkt een idiote, want te simpele vraag, maar kijk naar de antwoorden van de cultuurprofessionals en zie hoe ze hem niet (kunnen) beantwoorden. En dat is vreemd. Wat is hier aan de hand? Was het doel en belang van de kunsten zo vanzelfsprekend dat er niet meer over Mediafonds september cultuur en media 7

10 nagedacht hoefde te worden? Was men dat domweg vergeten? De terminologie waarmee het bestaansrecht en de doelstellingen van publieke instellingen en private bedrijven worden verdedigd lijkt steeds meer op elkaar. Efficiëntie, klantgerichtheid, inspelen op de veranderingen in de samenleving, publieksparticipatie, allemaal logische, terechte en waardevolle zaken, maar ook allemaal gericht op de uitvoering en niet op de kern. Blijkbaar zijn we tegenwoordig meer bezig met hoe iets te realiseren, dan met waarom we dat eigenlijk willen. De eigen kring Dat is heel anders dan in de naoorlogse decennia waarin men zich zeer bewust was van het waarom, het bestaansrecht van woningcorporaties, filmhuizen, politieke partijen, noem maar op. In die jaren lag het beginpunt van een enorme diversiteit aan initiatieven, waar wij tot op de dag van vandaag van profiteren. Men was zich zeer bewust van de noodzaak van wat men deed en vaak minder van hoe dat aan de man te brengen. Dat laatste was niet echt een probleem, omdat er een grote hoeveelheid hokjes was, in alle soorten en maten. Je had de verschillende geloven en politieke overtuigingen, maar ook vakbonden, de academische wereld, de kraakbeweging, publieke omroepen, bedrijven, et cetera. Ieder initiatief stond garant voor afname binnen eigen kring, in ruimtes waarin die initiatieven elk op hun eigen wijze tot bloei konden komen, als de vinken van Darwin, die elk op een ander eilandje zich in een geheel eigen richting ontwikkelden. Een bioloog noemt zo n hokje een niche. In het algemeen geldt hoe meer niches, hoe meer soorten, hoe groter de diversiteit. De sneeuwvlakte van de Noordpool heeft alleen de ijsbeer; het Victoriameer met haar grote verschillen in stromingen en waterlagen met verschillende temperatuur, lichtinval en voedsel heeft meer dan 2500 verschillende soorten vis. Onze wereld was gesegmenteerd en beschermd. Dat bood individuen, bedrijven, researchafdelingen en dergelijke veel mogelijkheden tot out of the box ontwikkelingen. Denk bijvoorbeeld aan de stroom van bijzondere uitvindingen die uit het Natlab van Philips kwamen, of aan de revolutionaire en regelmatig volkomen waanzinnige films uit de jaren 60 en 70. Op zijn best leken in deze tijd de twee basisprincipes van ontwikkeling perfect in evenwicht. Diversiteit ontwikkelt zich dankzij vele niches, en inspiratie en innovatie komen voort uit de confrontatie met nieuwe ideeën. Maar de hokjes waren gedoemd om afgebroken te worden. De bloeiende economie liep vast. Nieuwe ontwikkelingen, begonnen met een open mind, eindigden in verstarring. De markt Een reactie volgde, waarin een herwaardering van de wetten van vraag en aanbod centraal stond. Als je als mens maar geen kunstmatige constructies gaat verzinnen, dan zouden die wetten vanzelf het optimale (economische) leven organiseren, het leven waarin de mens het meest tot zijn recht komt. Het idee van de maatschappelijke maakbaarheid ging de prullenbak in en daarvoor in de plaats kwam een andere opvatting over een ideale samenleving, maar dan één met zo min mogelijk bescherming, begeleiding en sturing. Als de uitvoering maar goed was, kwam de noodzaak vanzelf aan het licht. Dat was een fascinerende gedachte. Ontdaan van alle constructies en ballast zou dankzij de ordenende principes van vraag en aanbod, de mens in al zijn naaktheid tevoorschijn komen. Niet religie, ideologie of een of andere opgelegde wijsheid, maar een natuurlijke, seculiere ordening zou de moraal bepalen. Dit ging veel mensen te ver, maar na al die ideologische discussies waren velen wel toe aan wat praktische oplossingsgerichtheid. Minder regels en meer concurrentie: het klonk als een goed idee. Nieuwkomers kregen een kans op voorheen afgesloten markten en zetten bestaande bedrijven onder druk. Dienstverlening en servicegerichtheid werden gevleugelde woorden en de klant werd weer verleid. Daarmee brak een nieuwe bloeiperiode aan. De bezoeker, de burger en de patiënt werden klant en dus het middelpunt van een permanente strijd om aandacht. Het verleiden werd essentieel voor het voortbestaan. Of je nou een elektronicamultinational was die videoapparatuur aan de man moest brengen of een school die leerlingen moest lokken, je ontdekte al snel dat beeldvorming minstens zo belangrijk was als je kwaliteit. Vorm begon aan een schitterende opmars ten koste van de inhoud. Het hoe had het overgenomen van het waarom. Dat domeinen als de gezondheidszorg of universiteiten toch hele andere uitgangspunten hadden dan een Ikea, dat de eed van Hippocrates en de zoektocht naar kennis niet per se gebaat zijn bij de concurrerende principes van de vrije markt, werd terzijde geschoven. Het ging om de uitvoering. Wat was begonnen met een afzetten tegen ideologische betweterij en hokjesgeest ontaardde in een fixatie op praktische oplossingen en buitenkant. Domeinen als onderwijs, politiek en publieke omroep begonnen een richtingloze indruk te maken. Diversiteit Een ander kenmerk van deze ontwikkelingen was het verlies aan diversiteit. Met het afbreken van de beschermende schotten tussen de niches waren zowel de consument als de producent in een groot level playing field terecht gekomen. Daar was de concurrentie weliswaar gigantisch, met heel veel spelers en een enorm aanbod, maar dat concentreerde zich wel steeds meer op het midden, de mainstream. Experimenten konden zich niet meer ontwikkelen in de beschermde omgeving. Wat niet meteen paste of klopte met de gangbare ideeën van het grote publiek kreeg geen kans meer. Iedereen die de tien Nederlandse tv-kanalen op primetime afgaat, of in een winkelcentrum zoekt naar een winkel die niet van een grote keten is, zal dat zien. Geen wonder dat de term out of the box denken opgang doet: dat wordt namelijk steeds moeilijker. Inspiratie en innovatie hebben immers nieuwe ideeën en zienswijzen nodig en die ontwikkelen zich nou eenmaal niet binnen de mainstream. De financiële speelruimte van bedrijven om iets anders te doen dan zo concurrerend mogelijk te produceren werd kleiner. Shell was na de oorlog een belangrijke (anonieme) financier voor documentaires en denkexercities waar onwaarschijnlijke toekomstscenario s als een olieboycot werden doorgerekend. Dat kon niet meer. Philips maakte een einde aan het fundamenteel onderzoek in zijn Natlab. Het bedrijfsleven werd afgerekend op elke activiteit die niet direct ten goede kwam aan de winst. Toekomstvisies werden per definitie kortetermijnvisies. Tegen de huidige retorische trend in heeft de private wereld steeds minder mogelijkheden om een maatschappelijke functie te vervullen. Aldus kan het gebeuren dat een kabinet als het huidige elke publieke dienst beoordeelt op zijn economisch nut. En dat domeinen als de kunsten en de wetenschappen, met een eigen ontstaansgeschiedenis, eigen werkmethoden, eigen intrinsieke motivaties en duidelijke doelstellingen, zich proberen te verdedigen met oneigenlijke argumenten. Deels omdat men niet meer beter weet, deels omdat men het gevoel heeft dat het niet meer anders kan. Er is immers nog maar één waarheid waarnaar geluisterd wordt. We zijn met zijn allen in de val van de liberaliseringstheorieën gestapt. Wij lijden met zijn allen aan dezelfde denkraamvernauwing. Waarmee het moeilijk wordt om met een open blik naar de huidige situatie te kijken en daar nieuwe ideeën over te ontwikkelen cultuur en media september 2011 Mediafonds

11 Het futuristische Philipspaviljoen op de Wereldtentoonstelling in Brussel, 1958 Systeem na systeem Maar dat blijft natuurlijk niet zo. Het is goed om te beseffen dat de geschiedenis gezien kan worden als een opeenvolging van ideeënsystemen. Na de crisisjaren en de oorlog volgden de decennia van gereguleerde opbouw en de zoektocht naar ontwikkeling en ontplooiing, waar deze periode van economische liberalisering weer een reactie op is. Een systeem loopt vast. Een nieuw systeem volgt. Tot dat weer zelf vastloopt. Systemen proberen namelijk de problemen die zij zelf genereren op te lossen met hun eigen succesformules en luiden daarmee hun einde in. Zoals nu de problemen van de liberalisering worden opgelost met nog meer liberalisering. Daarom lijkt het erop dat de huidige periode in zijn eindfase zit. De grote successen zijn voorbij. En met de kredietcrisis werd ook de onderliggende theorie definitief ontkracht. De financiële sector was op dat moment de enige plek waar een echt vrije markt was gerealiseerd. Dankzij supersnelle computertechniek en het opheffen van allerlei wetten en regels was er vrijwel geen belemmering meer. Eindelijk kon de theorie in een perfect uitgevoerde praktijk getoetst worden. Het resultaat bleek een monsterlijk gedrocht. Alle diversiteit werd het systeem uitgeperst. De uitvoering was zo perfect dat alleen de hebzucht als doelstelling er nog in overeind kon blijven. Daarmee was het inherent instabiel geworden. Het kon nog maar één kant op en dat deed het ook, met alle gevolgen van dien. De kredietcrisis openbaarde de tekortkomingen van het vrijemarktdenken. Het streven naar efficiëntie heeft wel degelijk grote gevolgen. Doelstellingen veranderen en worden beperkt. Eenvormigheid en kortetermijndenken worden bevorderd en (misschien wel het allerbelangrijkste) de vrije markt heeft geen corrigerend mechanisme in zich. Zonder tegenkrachten zal die uiteindelijk altijd imploderen. Nieuwe ideeën Die gedachte kan de basis vormen van een nieuw ideeënsysteem. Een systeem waarin de herwaardering van de publieke ruimte en diensten centraal staan, zodat zij kunnen uitgroeien tot volwaardige en waardevolle tegenkrachten in de vrije markt. Daarvoor is het zaak de publieke domeinen te vrijwaren van de organiserende principes van de markt. Het wordt dan weer belangrijk om na te denken over de bestaansgrond. Wat zijn de onveranderde - doelstellingen van de gezondheidszorg, de wetenschappen, de kunsten? De ultieme bestaansgrond van de kunsten bestaat sinds mensenheugenis uit de creatieve passie van makers die zich willen uiten, en uit de behoefte aan schoonheid, zingeving, inzicht, confrontatie, verwondering en betovering van de gebruikers. Met die uitgangspunten moet het mogelijk zijn om nieuwe ideeën te ontwikkelen over hoe de kunsten te organiseren. Voor de toekomst, voor onszelf. Omdat we een menswaardige samenleving belangrijk vinden. En omdat de markt niet kan bepalen wat het betekent om mens te zijn. Wiepko Oosterhuis was tot voor kort hoofd film bij Plaza Futura in Eindhoven. Van 2005 tot 2009 was hij commissielid Film bij de Raad voor Cultuur. Hij is adviseur bij het Mediafonds. Mediafonds september cultuur en media 9

12 MAANLUCHT Nieuwe ideeën voor media en cultuur Final Frontier Revisited Door Dick Tuinder Van de toekomst kun je alleen maar weten hoe het afloopt. Maar ooit leek het begin ervan heel dichtbij. Tussen 1966 en Niet toevallig mijn jeugdjaren. In 1966 werd de eerste aflevering van Star Trek uitgezonden. In de titelsequentie noemde kapitein James T. Kirk de ruimte The Final Frontier. De laatste, eindeloze horde in de grote trek westwaarts die ooit door de Founding Fathers was aangevangen. De toekomst was begonnen. Werd in ieder geval betoverend voorstelbaar toen tussen 1969 en 1972 twaalf astronauten op de maan liepen. In 1980 zou daar een stad zijn verrezen en in het jaar 2000 zou de eerste bemande vlucht naar Mars plaatsvinden. Groot was de deceptie toen de Amerikaanse regering het maanprogramma stopzette. Officieel ingegeven door budgettaire motieven, de oorlogskosten, de oliecrisis, de inflatie enzovoorts, maar inhoudelijk ondersteund door de conclusie dat we daar op de maan eigenlijk helemaal niets te zoeken hebben. En daar kon zelfs de meest vurige maan-enthousiast niets zinnigs tegenin brengen. De laatste missie die op 7 december 1972 vertrok was derhalve niet alleen het einde van een wetenschappelijk programma, het was het einde van een vijf eeuwen durende vlucht voorwaarts die plotseling haar echte final frontier had bereikt: stationair rondjes draaiend in Skylab. Sky. Niet eens Space. Dit was het. Hier was het. Met dit wat we hebben en kennen moeten we het doen. Teruggeworpen op onszelf. Alle betrokkenen waren zich bewust van het gewicht van het moment. En de lancering en vlucht van Apollo 17 was, na een steeds maar neergaande lijn, eindelijk weer een kijkcijferkanon. Vanaf een cruiseschip op de Atlantische Oceaan, 40 kilometer uit de kust, was een select gezelschap van wetenschappers, schrijvers en journalisten getuige van de lancering die gelukkig nogal wat vertraging opliep zodat die pas kort na middernacht plaatsvond. Het moment van de lancering was magisch en onheilspellend. Isaac Asimov, aanwezig op het cruiseschip, schreef: De hemel werd van horizon tot horizon verlicht, waardoor de oceaan oranjegrijs werd en de hemel als een omgekeerde koperen kom, waarin de sterren werden verhuld. Daarna duurde het veertig seconden tot het geluid van de lancering het schip had bereikt. Asimov schrijft dat het voelde als een aardbeving cultuur en media september 2011 Mediafonds

13 De existentiele crisis die volgde, althans in dat deel van de wereld dat zich met die toekomst had geïdentificeerd, was grauw en vol van tekenen. Watergate. Onvoorspelbare oliesheiks. Werkeloosheid. Cynische popmuziek. Paranoia en polarisatie. Waar waren we in godsnaam in terecht gekomen? En hoe kwamen we hier ooit weer uit? Volgens sommigen was die weg weg. Vluchten kon niet meer. En amper tien jaar nadat de toekomst met de eerste maanlanding leek te zijn begonnen zong een nieuwe generatie dat er helemaal geen future meer was. Nooit geweest ook trouwens. De toekomst was dood. Tot de personal computer kwam en alles anders werd. Het duurde even voordat zichtbaar werd wat we er allemaal mee konden, maar inmiddels is wel duidelijk geworden dat dit het ding was waar we al die jaren op hadden gewacht. Plotseling is de ruimte overal. Grenzenloos in alle richtingen, vanuit je stoel. De virtualiteit van deze sensatie is relatief. Er is immers ook geen één van die twaalf astronauten die de maanlucht heeft opgesnoven, of het fijne poederzand tussen zijn tenen heeft voelen kriebelen. Sinds de opkomst van het massatoerisme worden er meer boeken geschreven over thuisblijvers dan vroeger. De modernistische avonturier van Beckett of Jean Philippe Toussaint komt zelfs zijn slaap- of badkamer niet meer uit. Bij de meeste klassieke verhalen zoals Gilgamesh, de Odyssee, Aeneis of De Goddelijke Komedie, is de vertelling daarentegen onlosmakelijk verbonden met een reis. Vertellen is reizen. Vooral ook omdat in eerste instantie de meeste lezers en luisteraars thuisblijvers waren. Nu de wereld ontdekt en in kaart is gebracht en verdwalen, op een enkele vallei in Zuid-Spanje na, zo goed als onmogelijk is geworden en de uiterste grenzen van wat bereisbaar is zijn vastgesteld, is het opvallend dat veel van de populaire computergames zich afspelen in het verleden. De technologie die gemaakt leek voor de toekomst functioneert blijkbaar het best als herschepper van historische episodes Rome, de Renaissance, de Tweede Wereldoorlog etc. of als machinale god van een complete wereld die niets met de klassieke tijd en ruimte te maken heeft. Het virtuele landschap fungeert steeds vaker als reële dramatische arena. Deze nieuwe oneindigheid en de brede maatschappelijke acceptatie van dat begrip, heeft vergaande gevolgen voor de manier waarop we verhalen vertellen en tot ons nemen. De meest succesvolle filmseries van het laatste decennium vertellen niet alleen een verhaal, maar lijken als voornaamste doel te hebben een complete wereld te creëren, die ook na afloop van het verhaal blijft bestaan in spin-offs van Lego en games en in de menselijke verbeelding. De verhalen van de toekomst eindigen nooit. Ik had deze woorden nog maar net geschreven toen ik de krant opensloeg en las dat op een gedenkwaardige dag in 2011 twee zendmasten in Nederland bijna tegelijkertijd in brand waren gevlogen. De oorzaken zijn vermoedelijk overbelasting en doorgeslagen deregulering. Zo curieus als de simultane ongelukken ook waren, nog vreemder was het om te merken dat we nog steeds ten dele afhankelijk zijn van deze zendmasten. De zendmast doet immers niet alleen door zijn naam denken aan de zeevarende ontdekkingsreizigers van ooit. Hij is ook een herinnering aan de tijd dat men hoog moest klimmen om ver te zien. Ver te zenden. Met zijn kwetsbare lengte maakte hij een paradoxale buiging voor het steeds maar uitdijende landschap. Het is bijna onmogelijk om de gelijktijdige ineenstorting van beide masten niet symbolisch te zien. Een evolutionaire aanpassing van de architectuur aan een veranderende werkelijkheid. Dick Tuinder is beeldend kunstenaar, essayist en filmmaker. Illustraties: Dick Tuinder Mediafonds september cultuur en media 11

14 HET AANDACHTSREGIME Nieuwe ideeën voor media en cultuur Lees mij! Bekijk mij! Hoor mij! In de informatiesamenleving is aandacht een schaars goed. Kunnen massamedia al die anonieme individuen nog wel verbinden, als sociale synthesizers? Door Rudi Laermans De meest gehoorde klacht in de informatiesamenleving luidt dat we continu worden overspoeld door interessante informatie. We lijden allemaal aan acute informatiestress: te veel (virtuele) informatie en te weinig tijd om die actief te sorteren en te verwerken. We ervaren het teveel aan informatie als een tekort aan tijd, maar doorslaggevender is het (kunnen) geven van de gepaste aandacht. Het gaat niet zozeer om uren of minuten in absolute zin, wel om de specifieke tijdsduur die nodig is om verstrooid een film te bekijken, geconcentreerd een tekst te lezen of mentaal afwezig door een site te scrollen. Zonder aandacht is er gewoonweg geen informatieoverdracht: zonder een minimum aan opmerkzaamheid blijven ook digitale data dode letters of levenloze beelden. Aan dat onontbeerlijke ingrediënt mankeert het steeds meer. De informatiesamenleving versie 2.1, dat is een almaar groeiende wanverhouding tussen potentiële informatie en het individuele of collectieve vermogen om al die mogelijkheden effectief te behappen. Een rijkdom van informatie creëert een armoede van aandacht en een behoefte om die attentie efficiënt te verdelen over de overvloed aan informatiebronnen die haar kunnen verbruiken, zo schreef de sociale wetenschapper Herbert Simon al in 1971, lang voor de digitale revolutie inzette. Het gedurig fluctuerende geheel van informatiemogelijkheden vormt uiteraard geen homogeen blok. Het aanbod oogt sterk gesegmenteerd, vaak zelfs volledig verkokerd. Het is toegesneden op specifieke groepen, zoals hardrockof theaterliefhebbers, radioluisteraars en tv-kijkers, subculturen en leefstijlgroepen, Facebookers en twitteraars. Die fijnmazige segmentering verzacht enigszins de algemene disproportie tussen potentiële informatie en aandachtspotentieel, maar de remedie komt neer op symptoombestrijding. Binnen iedere doelgroep overtreft de opstelsom van informatiemogelijkheden immers steevast de beschikbare hoeveelheid collectieve aandacht. Zelfs als, bijvoorbeeld, alle Nederlandstalige kunstliefhebbers zich op dit eigenste ogenblik zouden willen verdiepen in de finesses van de conceptuele kunst, wat nogal onwaarschijnlijk lijkt, hebben ze nog altijd legio keuzes. De informatiesamenleving valt uiteen in ontelbare grote en kleine markten waarop talloze aanbieders en producten actief naar aandacht hengelen. De meeste potentiële informatie is dan ook dubbel gecodeerd. Er is de virtuele informatie als zodanig, en er is haar vormgeving die zegt dat de informatie wil worden gezien, gehoord, gelezen, kortom: opgemerkt. Informatie is thans veelal voorzien van een uitroepteken: Lees mij!, Bekijk mij!, Hoor mij!. Aandachtseconomie Aandacht is een schaars goed, vandaar de uitdrukking aandachtseconomie. In een informatiesamenleving geschoeid op markteconomische leest zijn er almaar meer aanbieders die de krappe aandacht actief proberen te capteren. Mijn gebruik van het neologisme capteren wordt ingegeven door de tweeledige betekenis van het Franse woordje capter. Dat betekent zowel opvangen als inpalmen of door list verkrijgen. Juist deze dubbelzinnigheid kenmerkt de hoofdactiviteit binnen de huidige aandachtseconomie. Aandacht krijg je door de aandacht te trekken, en je trekt aandacht door de potentiële aandacht binnen de beoogde groep gericht en doordacht te prikkelen. Iedere markt is een arena waarbinnen informatieaanbieders strategisch aandacht werven. Dat gebeurt binnen commerciële markten net zo goed als in kunstkringen. In de strijd om aandacht lopen de massamedia voorop: het (re)produceren van collectieve aandacht is hun voornaamste reden van bestaan. Een communicatiemedium verandert in een massamedium vanaf het ogenblik dat het doelbewust informatie aanbiedt met het oog op het capteren en moduleren van aandacht. Kranten en magazines, radiostations en televisiekanalen of recenter commerciële internetsites, is het primair te doen om de aanmaak van een bepaald volume aan collectieve opmerkzaamheid. Een lees-, luister- of kijkpubliek valt net als trouwens een theater- of een tentoonstellingspubliek gewoonweg samen met een zekere hoeveelheid geaggregeerde attentie. Publieksvriendelijkheid Massamediamieke organisaties genereren een collectieve aandacht en verkopen dat in de vorm van publiekscijfers door aan reclameaanbieders. Dankzij de reclame-inkomsten kan men potentiële informatie gratis of onder de kostprijs aanbieden, met of zonder overheidstoelagen. De financiering wordt indirect natuurlijk bepaald door de verspreide informatiemogelijkheden. Zij moeten een voldoende hoeveelheid aandacht weten te mobiliseren, zo niet, dan drogen de reclame-inkomsten op. Vandaar de gerichte productie van cultuur en media september 2011 Mediafonds

15 informatie die potentieel attractief is voor de doelgroep. Dat heet publieksvriendelijkheid, maar deze uitdrukking verbergt feitelijk een misvatting: ze suggereert dat er al een publiek bestaat voor de effectieve aggregatie van een hoeveelheid aandacht, terwijl het daar juist mee samenvalt. Een publiek is kortom geen vooraf gegeven groep mensen die op hun wensen worden bediend. Integendeel: massamedia offreren informatiemogelijkheden aan Zichzelf voedend Voorbij een zekere drempel, die we nu al een tijdje hebben overschreden, wordt een aandachtseconomie zelfreflexief. Zowel binnen als buiten de massamedia gaat er dan aandacht naar wat al veel aandacht krijgt. Deze tweede orde aandacht structureert de werking van zoekmachines als Google (bij het ingeven van een zoekterm staan de meest bekeken sites bovenaan) en is ook maatgevend voor het verkeer op YouTube. Er speelt uiteraard nog een meer algemeen maatschappelijk effect. Of het nu om hoog- dan wel laagculturele informatie gaat, wij informatiegebruikers zijn zélf gespitst op wat op dit moment in het brandpunt van de collectieve belangstelling staat. De collectieve aandacht voor bijvoorbeeld Lady Gaga neemt zo natuurlijk nog verder toe. Net als modes, die er eigenlijk een subcategorie van zijn, lijkt collectieve aandacht een zichzelf voedend fenomeen. Dat is niet het hele verhaal, want er is een noodzakelijke tussenschakel: geen aandacht voor aandacht zonder de Opwindingsgemeenschappen De onderlinge koppeling van individuele aandacht genereert een nogal aparte vorm van gemeenschappelijkheid. Met onbekende anderen delen we misschien een beetje subcultuur of een flard levensstijl, maar zeker de aandacht van het moment voor hetzelfde tv-programma, overeenkomstige muziekjes of identieke dvd s. De massamedia danken hun centrale positie binnen de informatiemaatschappij aan het vermogen om Persconferentie van Lady Gaga in Singapore, juli Foto: Wong Maye-E allerhande doelgroepen vanuit een logica van aandachtsmaximalisering. Ze construeren zo actief een eerder vast of wisselend publiek. informatie over wat de aandacht trekt. Die rapportage kent vele gedaantes, gaande van hitparades en naakte verkoopcijfers over modeberichten tot de verslaggeving over succesvolle personen en producten. De informatie werkt als een selectiemechanisme in een informatierijke omgeving, ook voor wie vooral géén aandacht wil geven aan de collectieve waan van de dag. Zowel de aandachtsconformist als de aandachtssnob is gespitst op informatie die de temperatuur van de geaggregeerde aandacht meet. Dat verklaart mede de snelle inburgering van het lifestyle-genre binnen de massamedia: het grossiert in berichten over wat in, wat out is. Het voorspelbare effect is, opnieuw, een onverteerbare stroom aan potentiële informatie over iets wat veel collectieve aandacht krijgt. de waarnemingsactiviteit van ontelbare individuen gelijktijdig te koppelen aan dezelfde informatie en zo seconde na seconde een bepaald massieve sociabiliteit te creëren. Of zoals de Duitse socioloog Niklas Luhmann nu alweer meer dan dertig jaar geleden opmerkte: De wereldmaatschappij behoeft en bezit in de massamedia een instrument voor instant-integratie, de productie van een gemeenschappelijke actualiteit. De uitspraak slaat in de eerste plaats op de mondiale nieuwsproductie, maar de pointe ervan laat zich veralgemeniseren voor nationale of regionale massamedia. Steevast synchroniseren ze de individuele opmerkzaamheid van talloze individuen. Dat resulteert in een collectief attentieobject en een zeer tijdelijke, labiele sociabiliteit. Wie s avonds regelmatig het tv-nieuws Mediafonds september cultuur en media 13

16 bekijkt, is lid van een groep die bij het einde van de uitzending alweer uiteenvalt en de volgende dag in een andere samenstelling opnieuw existeert. Misschien past het zwaarbeladen woordje integratie niet bij dit soort van losse sociabiliteit, al is de cohesie soms behoorlijk sterk binnen bijvoorbeeld game gemeenschappen. De synchronisatie van de aandacht van talloze individuen is een zelfstandige sociale synthese die legio onbekenden een tijdlang verenigt binnen een naamloos collectief. Emotionele band Onder sociale wetenschappers en politici leeft nog steeds sterk het idee dat sociale ordening en gemeenschapsvorming niet kunnen zonder een minimum aan gedeelde culturele waarden en normen. Die visie negeert de sociale impact van de massamedia, hun vermogen om gemeenschappelijkheid te creëren door het synchroon genereren en connecteren van individuele aandacht. Als sociale synthesizers werken de media niet zozeer cognitief als wel affectief. Niet objectief informeren maar het opwekken van een liefst diepgaande affectieve betrokkenheid is het primaire doel van de gedurig hernieuwde stroom aan nieuwsitems, kleine en grote beroemdheden, modes en trends. De emotionele band varieert van afgunst of schuldgevoelens bij het bekijken van modelschoonheden tot woede en morele verontwaardiging bij politieke en andere schandalen. De reacties worden gedeeld binnen opwindingsgemeenschappen (aldus de filosoof Peter Sloterdijk) met een vaak transnationaal bereik. Zie bijvoorbeeld de recente verbolgenheid over de riante bonussen voor inhalige managers en financiële brokers die gokken met ons geld. Zelfgeschapen stress Massamediamieke communicatie excelleert dus in opwindingsvoorstellen, gericht op de aanmaak van collectieve aandacht. Ze creëert een permanente agitatie door te focussen op schandalen, roddels over beroemdheden, slecht nieuws en culturele trends. Synchroniserende hysterieën en homogeniserende paniekaanvallen zijn het gewilde effect, aldus Sloterdijk, die verder gewaagt van zelfgeschapen stress en een door en door hysterisch bouwsel. Ooit zorgde de Koude Oorlog voor een stroom van alarmerende berichten, thans munt vooral de economische verslaggeving uit in stress-verhogende informatie. Berichten over bijna failliete landen en een nakende eurocrisis, onbetaalbare pensioenen en de groeiende concurrentie met China zetten de toon. Sinds 9/11 is daar nog de hijgerige rapportage over religieus terrorisme en islamfundamentalisme bijgekomen. Populistische politici buiten deze nieuwe dreiging handig uit en verbinden ze doelbewust met de idee dat wij worden belaagd door zij. Mediapopulisme en politiek populisme zijn communicerende vaten: het eerste produceert een affectieve betrokkenheid waarop het tweede een nationalistische inhoud ent. Aandachtskunst Aandacht is niet een- maar veelzijdig. Zo ijkte de cultuurcriticus Walter Benjamin al in de jaren 1930 het verschil tussen kunst en massacultuur aan de hand van het onderscheid tussen concentratie en verstrooiing. Degene die zich ten overstaan van het kunstwerk concentreert, verzinkt daarin, schreef Benjamin. Daarentegen laat de verstrooide massa van haar kant het kunstwerk in zich verzinken. Diezelfde Benjamin wist ook dat de avant-garde deze tegenstelling liet imploderen. Een kubistisch schilderij of een dadaïstische collage valt immers uitsluitend op een verstrooide manier te genieten: een geconcentreerde waarneming bezorgt geen belangeloos welbehagen (Kant) maar schele hoofdpijn. In de geschiedenis van de aandachtseconomie liep de avant-garde inderdaad voorop. Lang voor het binnen de massamedia gebruikelijk werd, koos ze voor de retoriek van de provocatie in de strijd om aandacht. Kortom, de avant-garde was behalve een artistieke stoottroep ook een voorhoede in de geschiedenis van de informatiesamenleving. Maar welke rol speelt de kunst daarbinnen nog vandaag de dag? De aandachtseconomie kleurt nogal wat hedendaagse kunst. Het duidelijkst gebeurt dat in de vele kunstwerken die zich massamedia-genres, zoals de documentaire, kritisch toe-eigenen of becommentariëren. Kunst die kritisch wil zijn, kan gewoonweg niet om de massamedia heen. Het dominante aandachtsregime doordesemt evenwel nog op een andere manier de hedendaagse kunstproductie. Kunst kan de aandachtsstrategieën van de massamedia deconstrueren of parodiëren, maar nogal wat hedendaagse artefacten die als kunst worden gepresenteerd verkennen gewoonweg de manier waarop aandacht wérkt. Ze bespelen het vermogen om bewust te beleven en keren terug, los van het verschil tussen concentratie en verstrooiing, naar de oorspronkelijke betekenis van de uitdrukking esthetiek : het Griekse aisthesis betekent zintuiglijke waarneming. Doorgaans impliceert dat de constructie van een minimale afstand tussen de informatie en haar perceptie. Door bijvoorbeeld vertraagde beelden, uitgelichte details of een gefragmenteerde montage wordt de pointe van de waargenomen informatie in suspense gehouden en uitgesteld. De bewuste beleving ervan krijgt zo al snel een zélfbewust karakter: geen directe affectieve betrokkenheid, maar een afwisseling van sterke en zwakke aandachtsmomenten. Veel hedendaagse kunst speelt kortom met het verschil tussen een verstrooide en een geconcentreerde oplettendheid; het risico van aandachtsverlies wordt daarbij bewust op de koop toe genomen. Eind jaren 1990 muntte de Franse curator en kunsttheoreticus Nicolas Bourriaud de uitdrukking relationele esthetiek ter omschrijving van de wending richting toeschouwer binnen de hedendaagse beeldende kunsten. De sindsdien nog toegenomen belangstelling voor het spelen met aandacht en waarneming staat echter niet los van de directe omgeving waarbinnen kunstenaars opereren. Veel kunstenaars thematiseren in hun werk het geven of krijgen van zintuiglijke aandacht vanuit de vaststelling dat het om een letterlijk kapitale activiteit gaat. De opgeleverde beelden of voorstellingen zijn maatschappelijk relevant omdat ze de werking en effectiviteit van het dominante aandachtsregime direct of indirect onderzoeken, vaak ook kritisch bevragen. Ze behandelen hun publiek niet als een gegeven, maar deconstrueren heel behoedzaam, of juist met opvallende branie, de relatie met de toeschouwer. Kijk toch hoe ik je laat kijken, zo zeggen ze, met als onderliggende boodschap: en vergeet dat ook niet te doen wanneer je vanavond voor een scherm zit. Zie hier de aandachtskunst van tegenwoordig: kunstwerken die uitnodigen om meer aandacht te geven aan de manieren waarop het aandachtsregime de individuele attentie capteert en moduleert. Rudi Laermans is socioloog en hoogleraar aan de Sociologisch Onderzoek van de Katholieke Universiteit Leuven, waar hij theoretische sociologie en kritische maatschappijtheorie doceert cultuur en media september 2011 Mediafonds

17 JEUGD, CULTUUR, MEDIA JEUGD, cultuur en media Een virtuele bril Wie jongeren wil interesseren voor kunst en cultuur zal moderne media moeten inzetten. Cultuurinstellingen lopen daarin niet voorop maar er zijn veelbelovende uitzonderingen. Door Anita Twaalfhoven Sander (10) en Lucas (12) zitten al twee uur te gamen op de Playstation en ruziën over de vraag wie er aan de beurt is om de gewapende vechtjas in het spel naar een volgend level te sturen. Als hun vader het apparaat uitzet en zijn zoons aanspoort buiten te spelen, loopt de een naar de computer en pakt de ander zijn Gameboy. Een ander voorbeeld: een lacherig groepje tieners verdringt zich tijdens een verjaardag rond één computer om elkaar ludieke filmpjes op YouTube te laten zien. Daarbij gooien comedy, satire en cabaret hoge ogen. Jongeren behoren tot de voorlopers in het gebruik van moderne informatie- en communicatietechnologieën, staat te lezen in het voorwoord bij het onlangs verschenen onderzoek Hoe cultureel is de digitale generatie? van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Ze zijn er vaak als eersten bij om nieuwe apparatuur aan te schaffen, weten moderne technologieën te integreren in hun overige mediagebruik en gelden als bijzonder handig in de omgang met de nieuwe mogelijkheden. Het gebruik van internet is onderdeel van hun dagelijks leven. Maar in hoeverre benutten schoolgaande tieners van 12 tot 18 jaar deze online mogelijkheden voor culturele doeleinden? De conclusies zijn dat tieners cultureel actief zijn op internet en zich daarbij vooral richten op populaire cultuur. Ze zoeken informatie over muziek, televisie, games en films of amuseren zich met filmpjes en muziekclips op YouTube. De websites van culturele instellingen krijgen weinig aandacht en zijn in de ogen van de jongeren niet echt belangrijk. Maar áls ze informatie zoeken over musea, theaters en bioscopen doen ze dat meestal via internet. Zo heeft dans en toneel de aandacht van bijna een kwart van de doelgroep. Internetsoap Het is geen verbazende conclusie dat populaire cultuur het ook op internet wint van traditionele cultuur. Maar de onderzoekers zien het als een probleem, omdat het voor ouders, scholen en beleidsmakers vooral van belang is dat jongeren kennismaken met traditionele cultuur. Het idee dat de culturele smaak van jongeren op een hoger plan gebracht moet worden, is hardnekkig. Maar zouden culturele instellingen niet meer succes hebben als ze met hun websites juist aansluiten bij de smaak en sociale media van jongeren? De populaire cultuur van jongeren heeft vaak meer te bieden dan je zou denken. Volgens de Vlaamse hoogleraar mediacultuur Gust De Meyer worden videogames, televisie, film en internet te makkelijk weggezet als oppervlakkig of zelfs schadelijk. Terwijl populaire cultuur juist dermate complex is dat ons brein er beter van wordt: het verhoogt het gemiddelde intelligentieniveau van de kijkers. Ook soaps en real-life soaps als Big Brother of De Gouden Kooi ziet de hoogleraar als leerzaam. Ze leren de kijker bijvoorbeeld hoe mensen met elkaar omgaan, hoe we problemen oplossen en hoe we zelf in elkaar zitten en ons willen gedragen. Ook Amerikaans onderzoek, beschreven in de reeks Cultuur + Educatie 15 De beeldcultuur van kinderen. Internationale kinderkunst na het modernisme belicht positieve kanten van populaire cultuur. De onderzoekers verklaren waarom kinderen en jongeren thuis en in hun vrije tijd voor heel andere cultuur kiezen dan die op school de nadruk krijgt. Ze kiezen voor games, stripboeken, reclame, muziekclips, tekenfilms. Daarmee profileren zij zich als leden van een eigen jeugdcultuur en zetten zij zich af tegen de wereld van volwassenen. Steekhoudende argumenten voor culturele instellingen om jongeren daarin tegemoet te komen en aan te haken bij die populaire cultuur. Onderzoek van het lectoraat cultuureducatie van Folkert Haanstra bij de Hogeschool van Amsterdam (HVA) komt tot een vergelijkbare conclusie. Een van de onderzoeken heeft als titel De thuiskunst van scholieren. Daarover zegt Haanstra in het zomernummer 2011 van het Bulletin Cultuur en School: Het is belangrijk dat leerkrachten daarover meer te weten komen. Niet om dat allemaal precies zo in school te doen, maar wel om er een relatie mee te leggen. Meestal gaat het dan om populaire cultuur: games, popmuziek, clips. Dat vinden leerkrachten vaak clichématig. Dit is een dilemma: de smaak van kinderen en jongeren is in de ogen van volwassenen niet altijd artistiek verantwoord. Maar onderzoek laat zien dat het werkt om in te spelen op populaire cultuur, zegt Haanstra. Zoals het onderzoek van zijn lectoraat naar het project MediaCultuur, waarin lessenseries voor het voortgezet onderwijs worden ontwikkeld over mediaeducatie. Dit project laat zien hoe je een link legt tussen ICT, nieuwe mediakunst in musea en de beeldende kunstvakken. Hedendaagse beeldende kunst en fotografie zijn voor buitenstaanders vaak moeilijk te begrijpen, zegt Haanstra. Maar jongeren spreekt het juist aan: als je op de juiste manier een link legt, herkennen zij daarin een kritische blik op hun eigen beeldcultuur. Paola246 Cultuurinstellingen kunnen veel beter en aantrekkelijker gebruik maken van de mogelijkheden van nieuwe media om jongeren te bereiken. Ze moeten niet wachten tot jongeren toevallig op hun website stuiten maar aansluiten bij de sociale media waar jongeren zich thuis voelen. Zoals het Vlaamse jeugdtheaterhuis Het Paleis enkele jaren geleden deed met een internetvoorstelling, die door slimme publiciteit onder bloggers ongelofelijk veel jongeren trok. Wie op YouTube op zoek gaat naar Paola246, komt terecht bij een serie filmpjes met een tienermeisje in de Mediafonds september cultuur en media 15

18 hoofdrol. Ze zit in haar kamer en vertrouwt de virtuele bezoeker haar gedachten toe: ze is op zoek naar haar verdwenen moeder. Zo op het oog lijken het alledaagse opnamen met de webcam van een computer. Maar Paola246 is een zorgvuldig geënsceneerde internetsoap, al in 2007 gemaakt door Het Paleis. Bij de lancering van het eerste filmpje werden twee invloedrijke bloggers op de hoogte gesteld, die reclame maakten voor Paola246. Ook verschenen er foto s van het meisje op sites als flickr. com en twitter.com. Daarbij werd in het midden gelaten of het om fictie of realiteit ging. Dit wakkerde de nieuwsgierigheid flink aan. Het initiatief trok steeds meer belangstelling, met als hoogtepunten bezoekers op YouTube en en bezoekers op respectievelijk 123video.nl en een skynet weblog rond Paola. De slotfase was een real-life ontmoeting met de makers in het theatergebouw van het gezelschap. YouTube wedstrijd Met de juiste digitale ingang zijn jongeren dus te enthousiasmeren voor de kunstwereld. Een voor de hand liggende ingang is YouTube. Op deze site kijken jongeren graag naar filmpjes met cabaret en satire: Najib Amhali, Hans Teeuwen, Koefnoen of Jiskefet. De stap naar de websites van cabaretiers of de theaters waar zij optreden is dan snel gemaakt. Daar liggen enorme kansen die de kunstwereld niet of nauwelijks benut. Waarom organiseren kunstinstellingen bijvoorbeeld geen prijs voor het beste YouTube filmpje over hun aanbod? Sommige instellingen, zoals het CJP en de Kunstbende, hebben op grote schaal een band met jongeren en trekken dus ook veel bezoekers op hun websites. Van daaruit wordt vaak verwezen naar het aanbod van andere culturele instellingen. Zo heeft de cultuurinstelling voor jongeren Bekijk t een goed lopende site met door jongeren geschreven recensies (www. deadline.nl). Deadline heeft een redactie van dertig jongeren tussen de 16 en 24 jaar, die recensies schrijven over muziek, dans, film, exposities en boeken. Recensies of interviews in de dagbladen zijn op oudere doelgroepen gericht, met een andere smaak op het gebied van kunst en cultuur. Jongeren voelen zich daar niet door aangesproken. Daar is deadline.nl uit voortgekomen, met in 2008 al 2500 tot 3000 bezoekers per dag, ongeveer per maand. Die lijn lijkt alleen maar te stijgen. Er zijn andere organisaties die vergelijkbare initiatieven ontplooien, zoals cjp.nl; xxx-s.nl en ikhouvantheater.nl, maar Deadline valt op door de brede keuze aan onderwerpen en de aanstekelijke manier van schrijven door leeftijdgenoten. Cultuurinstellingen met een voor jongeren aantrekkelijk aanbod zouden een digitaal netwerk kunnen vormen, waar deze sites naar kunnen verwijzen. De entertainmentindustrie, met de commerciële popmuziek voorop, heeft de PC, laptop, ipod en mobiele telefoon al lang veroverd. Het is hoog tijd dat de gesubsidieerde cultuursector ook creatief de digitale vleugels uitslaat, juist voor jongeren. Als jongeren met een mobiele telefoon en een bureaulamp al druk bekeken filmpjes weten te maken, moet dit de professionele kunstsector toch ook lukken? Anita Twaalfhoven is hoofdredacteur van Boekman, het tijdschrift van de Boekmanstichting. Op vrijdag 13 mei 2011 presenteerde het Sociaal en Cultureel Planbureau de resultaten van het onderzoek Hoe cultureel is de digitale generatie? tijdens een expertmeeting bij het Mediafonds. Onderzoekster Marjon Schols (SCP) legde uit dat tieners wel degelijk warmlopen voor filmpjes en vergelijkbare content, maar dat wil niet zeggen dat zij daarvoor specifieke culturele websites belangrijk vinden. Die vinden zij niet zo belangrijk. Vertegenwoordigers van culturele fondsen, instellingen, omroepen en social media-bedrijven waren het er vooral over eens dat social media de belangrijkste digitale hulpmiddelen zijn om jongeren niet alleen tieners, maar ook de generaties daarna in aanraking te brengen met kunst en cultuur. Veel culturele instellingen zijn actief op dit vlak, maar velen weten nog niet goed wat zij er precies mee aan moeten. Een verslag van de bijeenkomst is te vinden op Paola 246, Geloof in de liefde... (2007). Bron: YouTube cultuur en media september 2011 Mediafonds

19 Gamen en ganzenborden Column Heleen Verburg Het is alweer behoorlijk lang geleden dat ik door mijn Amerikaanse neefjes definitief werd afgeschreven als serieuze tegenpartij bij het gamen. Ze waren heel lief voor me (it doesn t matter, tante), maar eigenlijk was het natuurlijk gewoon pathetic. Ik deed alsof het me niets kon schelen maar vond het behoorlijk pijnlijk: ik was te traag, te onhandig, en ik miste de coördinatie om mijn raceauto een beetje fatsoenlijk op de baan te houden. Ik was natuurlijk ongeoefend, maar toch. Ik voelde me stokoud. Ik was tegelijkertijd verbijsterd over de snelheid waarmee de breinen, de handen, de ogen van mijn neefjes hun auto s naar de eindstreep joegen. In diezelfde week werd ik gevraagd om een stuk voor Theater Artemis te schrijven. Dat werd Katharina Katharina in het Ganzenbord. Een stuk over een spelletje dat je na Mens erger je niet misschien wel het traagste en saaiste spelletje ooit zou kunnen noemen. Toch wordt het al eeuwen gespeeld en het is nog steeds niet uit de winkels weg te slaan. Ik testte het voor de zekerheid ook op mijn neefjes. Cool was het oordeel. Ik schreef een stuk waarbij Katharina Katharina in een levensgroot ganzenbord belandt. Door het spel te spelen, zigzagt ze door haar eigen leven, het heden, verleden en de toekomst. De voorstelling werd een succes en jaren later kon het dochtertje van een vriend van mij nog moeiteloos uit het stuk citeren. Als je voor jeugd schrijft, bevind je je voortdurend in het spanningsveld tussen de voortrazende tijd en het onveranderlijke in de mens. Het onveranderlijke dat behoefte heeft aan universele verhalen, sprookjes en mythen die je helpen herinneren hoe het ook alweer gaat in het leven. Of hoe het hoort te gaan. Bij jonge kinderen komt daar nog eens een behoefte tot eindeloos herhalen bij. Tegelijkertijd ontwikkelen vormen en technieken zich in een enorm tempo en daar moeten die verhalen zich natuurlijk tot op zekere hoogte aan aanpassen. Iets van dit spanningsveld is van alle tijden, het normale verschil tussen jong en oud. En toch heb ik het gevoel dat ik er nu meer dan ooit mee word geconfronteerd. Laatst zat ik in de bus achter twee jongens van een jaar of elf, twaalf. Ze hadden een volstrekt dagelijks gesprek met elkaar waar ik helemaal niets van verstond. Ze gebruikten een taal die volgens mij was opgebouwd uit Nederlands, Engels, Marokkaans, Turks, en Twitter en sms-taal. Het klonk prachtig maar ik realiseerde me dat dat een taal was die ik me in mijn leven nooit meer eigen zou kunnen maken en dat er dus een gebied bestond waar ik als schrijfster met een rotvaart volledig van werd buitengesloten. Tegelijkertijd lijkt er een tegenovergestelde beweging te zijn: in 2009 bijvoorbeeld zag ik de voorstelling Kees de jongen van de Toneelmakerij. De bewerking van Gerben Hellinga uit 1970 werd, met wat aanpassingen, integraal gespeeld. Het taalgebruik had iets ouderwets realistisch, net als het decor en kostuums. Ik vond de voorstelling ontzettend goed gemaakt (met prachtige muziek van Theo Nijland), maar voor mijn smaak wel te traag. Het bijzondere was dat het vierhonderdkoppige publiek dat helemaal uit tieners bestond twee uur lang totaal gegrepen was. Er hing iets in de zaal dat ik alleen maar met het woord weldaad kan beschrijven. Twee uur lang te mogen kijken naar de binnenwereld van hun bijzonder gewone leeftijdgenoot Kees, in de rustige atmosfeer van vroeger, waarbij gevoelens hun tijd krijgen, woorden helemaal uitgesproken worden en gesprekken een totaal andere dynamiek lijken te hebben, werd door die kinderen kennelijk als weldadig ervaren. Ik bewonder de moed van de Toneelmakerij om in deze tijd zo n grote zaalvoorstelling te maken. Het is des te meer verbijsterend dat zulke groepen - want er zijn er meer in het jeugdtheater die zo n fijnzinnig gevoel voor de tijdgeest hebben - door de bezuinigingsplannen in hun voortbestaan bedreigd worden. Juist nu het zo belangrijk is om een goede balans te vinden tussen tijdloze verhalen en technologische ontwikkelingen. Tussen de oude generatie makers die hun wortels hebben in tijden waarin computers nog hele kamers in beslag namen en die nog avonden zonder televisie moesten zien door te brengen, en de aanstormende whizzkids die in hun hoofd allang een dimensie verder lijken te zijn. Tussen de universele thema s en de onbegrensde mogelijkheden. Tussen de gewone menselijke gevoelens en het technologische vernuft. Het een kan niet zonder het ander. Als die nieuwe vormen en technieken ingezet worden om een wezenlijk verhaal te vertellen, gebeurt er iets dat voor iedereen onontkoombaar is. Een onontkoombaarheid die weldadig aanvoelt. Heleen Verburg werkt als freelance toneelschrijfster voor zowel jeugd als volwassenen. Ze is adviseur bij het Mediafonds. Mediafonds september cultuur en media 17

20 JEUGDTELEVISIE BIJ DE PUBLIEKE OMROEP JEUGD, cultuur en media Hoe overleef ik De Publieke Omroep wil jeugdprogramma s maken die beklijven, die authentiek zijn, die positief opvallen, ook als ze transmediaal en interactief zijn. Wat betekent dat? Door Suzanne Kunzeler Als kind was mijn grootste hobby televisiekijken. Ik ben geboren in 1968, en in mijn jeugd was er spaarzaam kindertelevisie op de twee enige publieke netten die Nederland rijk was. Maar de programma s die er waren verslond ik. Ze maakten grote indruk op mij. De Stratemakeropzeeshow, Q & Q, Pippi Langkous, Kunt u mij de weg naar Hamelen vertellen, mijnheer? en het door onze oosterburen geproduceerde en uitgezonden Winnetou. Allemaal programma s die ik voor de rest van mijn leven heb meegenomen in mijn herinnering. Nog steeds weet ik hoe ik me voelde toen Aristides Quarles en Wilbur Quant de foto ontwikkelden waarop, weliswaar vaag en verstopt, een dode man te zien was. Dankzij Q & Q vond ik geparkeerde auto s aan de rand van het bos voortaan verdacht en noteerde ik voor de veiligheid hun nummerbord. Pippi leerde mij dat volwassen mensen het heus wel goed met je voor kunnen hebben, maar dat je zo nu en dan je eigen gang moet gaan. En bij de Stratemakeropzeeshow mocht je gewoon lachen om poep en pies. Als netcoördinator van de publieke Kinderzender Z@PP/Z@ppelin vind ik het belangrijk dat we programma s uitzenden die voor kinderen van nu de mooie herinneringen van morgen vormen. Programma s die beklijven en ergens over gaan. Authentieke programma s die kinderen raken. Programma s die positief opvallen in de uitdijende kindermediawereld. In vergelijking met mijn kindertijd, waar er een paar uur per week televisie voor kinderen was, is het aanbod explosief gestegen. Er zijn nu, naast een publieke kinderzender, diverse commerciële zenders die fulltime uitzenden. Er is internet en er zijn games. Kinderen leven 24 uur per dag in een mediawereld. Een wereld die soms ver van ze afstaat, die veelal gecommercialiseerd is en waarin de Amerikaanse cultuur steeds meer de norm wordt. De publieke kinderzender wil in deze wereld een eigen koers varen, gebaseerd op de volgende pijlers: Nederlands product Op Z@PP/Z@ppelin gaat meer dan 90% van het beschikbare budget naar eigengemaakte Nederlandse programma s. Kinderen moeten zich kunnen herkennen in het beeld dat ze zien op televisie. Daarom maken wij programma s die aansluiten bij de dagelijkse belevingswereld van kinderen, zodat ze leren hoe zich te verhouden tot die wereld. Op Z@ppelin (2 tot en met 5 jaar) doen we dit met programma s als Hoelahoep, Het Zandkasteel, Kindertijd en Sesamstraat. Vanzelfsprekend hebben we hierbij diversiteit hoog in het vaandel; we letten niet alleen op kleur of sociale afkomst, maar ook of er voldoende spreiding binnen Nederland is. Op Z@PP (6 tot en met 12) zie je dat terug in Puberruil, waarin kinderen voor een weekend ruilen van huis/ ouders/vrienden. In Puberruil wordt bewust gezocht naar tegenstellingen zoals rijk/arm, stad/platteland, katholiek/ moslim. Maar ook in Taarten van Abel, de BZTshow en Willem Wever krijgen zoveel mogelijk verschillende kinderen een stem. Komend najaar zijn er naast veel gekende titels een aantal nieuwe ontwikkelingen op Z@PP te zien. Zo gaat rapper Yes-R met kinderen op zoek naar de liefde en in het programma De Gilfactor maken kinderen op ludieke wijze een dierbare aan het schrikken. Alle genres Het is belangrijk dat kinderen leren kijken en hun eigen smaak ontwikkelen. Daarom is het goed om ze in contact te brengen met verschillende soorten televisie. Ook de meer kwetsbare programmering heeft daarom een plek op de kinderzender. Zo investeren we in de ontwikkeling van Nederlandse animatie. Buitenlandse animatie kopen we steeds minder aan, omdat we ons daarmee minder onderscheiden van andere kinderzenders. In 2010 is de nadruk meer te komen liggen op Wildlife-series. Daarnaast zijn we meer jeugdfilms gaan aankopen, en we programmeren die op de middagen in het weekend. Op zondagmiddag zijn dit veelal de wat smallere arthouse films. Voorts zijn we met ingang van 2010 meer documentaires gaan uitzenden onder de titel Z@PP Echt Gebeurd. Een belangrijk initiatief, omdat kinderen op een vaak indringende wijze een kijkje in het leven van een ander kind krijgen. Documentaires creëren begrip voor dat wat afwijkend is. Afgelopen seizoen hebben we 14 nieuwe Nederlandse documentaires uitgezonden waaronder het veel bekroonde Anne Vliegt over de 11-jarige Anne, die het syndroom van Gilles de la Tourette heeft. Ook dit jaar zal Z@PP in het weekend tijdens IDFA nieuwe documentaires uitzenden. Drama Met drama willen we amuseren, de fantasie prikkelen en emotioneren. En tevens biedt drama kinderen de mogelijkheid zich te identificeren met personages en zich te verhouden tot sociale en andere belangrijke vraagstukken in hun leven. Ook dit najaar zijn Vrijland en Spangas weer twee vaste, dagelijkse pijlers op de zender. Vrijland (om uur) richt zich op jongste doelgroep binnen Z@PP (6 tot en met 10 jaar), en dat is terug te zien in onderwerpen zoals avontuur, buitenspelen en kattekwaad. Spangas dat zich vooral richt op de oudste doelgroep binnen Z@PP (10 tot en met 12 jaar), gaat meer over vriendschap, identiteit, erbij horen en andere relationele aspecten van het leven cultuur en media september 2011 Mediafonds