Leerling & begeleider: Femke Timmermans & Debbie Slaats: OK Management-katern. Hygiëne Vieze schoenen? Vieze handen!

Transcriptie

1 8 E JAARGANG, NR. 3, JUNI 2013 Hygiëne Vieze schoenen? Vieze handen! OK Management-katern vanaf pagina 29 Vijf voor twaalf... Einde van de antibiotica Designmanagement Geordende OK werkt prettiger Koffiekamer Een bakkie in het Meander Medisch Centrum OK-manager Jan Pronk Leidinggeven brengt een hoop gedoe Databelofte Steeds meer kennis over zorgprocessen Leerling & begeleider: Femke Timmermans & Debbie Slaats: Een opgestoken duim stimuleert

2 Werken in Zwitserland iets voor jou? 25 jaar Scholten Medical Scholten Medical Recruitment is al 25 jaar een internationaal werkende organisatie, gespecialiseerd in het werven en selecteren van (para) medisch personeel voor zorginstellingen binnen en buiten Europa. In 2013 is het 25 jaar geleden dat onze firma, gespecialiseerd in de internationale werving- en selectie van gezondheidszorgpersoneel, is opgericht. Sindsdien brengen wij dagelijks met bezieling en enthousiasme zorgmedewerkers en werkgevers in de zorg tot elkaar. Dit resulteert in een vaste of soms tijdelijke aanstelling. Aangezien onze roots in Zwitserland liggen, bieden wij in 2013 voor Zwitserland een welkomstgeschenk met gratis verzekeringen aan. Meer informatie over deze actie is te vinden onder Per direct zoeken wij voor ziekenhuizen en privé-klinieken in het Duitstalige gedeelte van Zwitserland. Operatie-/Anesthesie - assistenten Operatie-/Anesthesie - verpleegkundigen Een redelijke kennis van de Duitse taal is vereist; er bestaat ook de mogelijkheid om via een lerares Duits in Nederland bijscholing te volgen. Wat bieden wij? Professionele, eerlijke en persoonlijke begeleiding, een kostenloze bemiddeling, organisatie van een kennismakingsbezoek (meelopen) aan ziekenhuizen in Zwitserland, gratis verzekeringen voor Zwitserland gedurende de proeftijd (m.u.v. de ziektekostenverzekering) en uiteraard aantrekkelijke marktconforme arbeidsvoorwaarden. Personeelsaccommodatie is vrijwel altijd ter plekke aanwezig. Interesse? Meld je telefonisch of via onze website aan voor een baan in Zwitserland. Op onze website staat een overzicht van de meest actuele vacatures (ook voor andere functies binnen de zorg). Tevens kun je op onze website video s met persoonlijke ervaringen van verpleegkundigen over werken in het buitenland bekijken. Scholten Medical Recruitment Lansinkesweg 4 Postbus 960 NL-7550 AZ Hengelo (O) t: +31 (0) e: info@scholten-medical.nl Standort Zürich (AG): Postfach 505 CH-8027 Zürich t: +41 (0) e: info@scholten-medical.ch Snel op de OK nieuws.nl hoogte met Ontwikkelingen in de wereld van de OK volgen elkaar in snel tempo op. Daarom vindt u op dagelijks: het laatste nieuws filmpjes achtergrondverhalen agenda weblog Paul Meijsen mijn dag vacatures Dé nieuwssite voor or de OK: van operatieassistent tot anesthesiemedewerker en van OK-manager tot chirurg. Meld u aan voor de gratis nieuwsbrief. Dan ontvangt u het laatste oknieuws vanzelf in uw mailbox!

3 Medical Vacuum Technology for Healthcare Professionals WIJ BIEDEN NIEUWE PERSPECTIEVEN Medische vacuümtechnologie speelt in ieder ziekenhuis en in iedere gezondheidsinstelling een cruciale rol. Onze medische vacuümsystemen en -oplossingen worden door medische deskundigen gebruikt om mensen te behandelen, te verzorgen en hun leven te redden. Medela heeft vijftig jaar ervaring met onderzoekgestuurde innovaties. Wij brengen expertise en wetenschappelijk onderzoek tot leven, voor u en uw patiënten, op het gebied van: Professionele vacuümsystemen Thoraxdrainage systemen Vloeistof beheersystemen Meer informatie over Medela en wat wij voor u kunnen betekenen, vindt u op Precious life - Progressive care

4 Einde van de antibiotica Rinke van den Brink, redacteur gezondheidszorg van NOS Nieuws, schreef het zéér alarmerende boek Het einde van de antibiotica. Een boek dat iedereen die werkzaam is in de gezondheidszorg gelezen zou moeten hebben... Bacteriën zijn slimme organismen. Ze zijn langer op aarde dan de mens, en ze planten zich met een ongelofelijke snelheid voort. Maar wat nog erger is: ze bezitten de capaciteit om resistent te worden tegen misschien wel ons krachtigste farmacologische wapen: antibiotica. De mens doet er veel aan om de bacteriën te helpen in hun resistentiestrijd: in veel landen wordt kwistig gestrooid met antibiotica. Je kunt ze vaak gewoon bij de drogist halen. In een land als India kun je bijvoorbeeld carbapenems (de laatste klasse van antibiotica waarvoor bacteriën vaak nog gevoelig zijn) op iedere straathoek kopen. Ook Nederland kan zijn handen niet in onschuld wassen. Alhoewel we in de gezondheidszorg een zeer strikt voorschrijfbeleid hebben, wordt in de veeteelt kwistig gestrooid met antibiotica omdat de dieren er ook zo lekker van groeien. Ook ziekenhuizen lichten soms de hand met het nemen van maatregelen als er een resistente bacteriesoort wordt aangetroffen. Een van de dieptepunten was de Klebsiella-affaire in het Rotterdamse Maasstad Ziekenhuis. Dit ziekenhuis was zo bang voor negatieve publiciteit dat het pas veel en veel te laat in actie kwam. Bacteriële resistentie zal een zeer negatieve ommekeer in de geneeskunde betekenen. Veel operaties kunnen niet meer uitgevoerd worden. Denk bijvoorbeeld aan het plaatsen van implantaten waarbij altijd profylactisch antibiotica worden toegediend. In dit nummer van OK Operationeel een voorpublicatie. Verder in dit nummer onder andere: Paul Meijsen schrijft over de vieste plek op aarde: de vloer op de OK. Vreemd eigenlijk dat we been- of armsteunen, rolmatjes en andere benodigdheden die we even niet nodig hebben, vaak zonder na te denken op de grond leggen en zonder probleem weer gebruiken voor de volgende patiënt. Snoeren die over de grond slepen pakken we ook met onze handen. Voetpedalen worden zonder nadenken boven op het apparaat teruggezet. Eigenlijk kun je een boterham die op de grond gevallen is rustig opeten, want we verspreiden de smurrie continu over de hele OK. Van onder tot boven tot in alle hoeken, dus vroeg of laat komen die beesten toch wel via onze handen in onze mond. Het verschil tussen ons en de patiënten is dat wij er waarschijnlijk niet ziek van worden en zij waarschijnlijk wel. We wensen je veel leesplezier! Menno Goosen, hoofdredacteur OK Operationeel Voetjes op de vloer, handen ervan af De discussie over hygiëne en OK-schoenen leidt af van onze handen. Een lekker bakkie OK Operationeel bezoekt op onregelmatige basis koffiekamers op OK-complexen. Dit keer de koffiekamer van het Meander Medisch Centrum Amersfoort, locatie Lichtenberg. Hennie Mulder, bestuurslid Media LVO en penningmeester LVO 4 OK OPERATIONEEL JUNI 2013

5 Alarmerend: het eind van de antibiotica Voorpublicatie van een alarmerend boek over wereldwijde antibioticaresistentie. Geordende OK goed voor beleving OK-medewerkers vinden een geordende OK overzichtelijker en prettig Portret Jan Pronk (LangeLand Ziekenhuis) Jan Pronk geeft terughoudend leiding met ruimte voor persoonlijke inbreng. Benchmarkanalyse: pluk de vruchten Hoe kan de OK-benchmark worden ingezet voor doelmatiger OK-gebruik? OK Operationeel wordt mede mogelijk gemaakt door: Verder in dit nummer: 4 Redactioneel 6 Ingezonden brief 6 LVO-nieuws 7 LVO-informatie 8 Leerling en begeleider 26 Boeken 28 Column Ed Schoemaker 28 Colofon 29 OK Management-katern 31 NVLO-informatie 31 Column Trudie Doodeman OK OPERATIONEEL JUNI

6 Ingezonden brief Overgevoelig voor maskers Beste redactie, Naar aanleiding van het artikel over chirurgische maskers in OK Operationeel wil ik graag het volgende kwijt. Helaas is bij mij jaren geleden geconstateerd dat ik overgevoelig ben voor alle reguliere mondmaskers. Tien jaar geleden heb ik samen met een aantal collega s katoenen mondmaskers gemaakt van luiers. Alle problemen waren uit de wereld, dacht ik. Totdat er op de OK katoenen mutsen verschenen en de ziekenhuishygiënisten deze verboden. En dus ook de katoenen mondmaskers. Helaas moesten we dus reguliere mondmaskers gaan dragen. Na wat zoeken hadden we een masker gevonden. Jammer genoeg werd bij mij wederom overgevoeligheid geconstateerd door de dermatoloog. Zijn advies is weer de katoenen mondmaskers te gaan dragen. Na overleg met mijn manager kan ik nu niet meer op de OK gepland worden, want katoen is immers verboden. Ik hoop dat iemand mij kan helpen, want ik ben ten einde raad. En ik weet ook niet hoe mijn toekomst eruit zal gaan zien. Joyce Verton, anesthesiemedewerker Albert Schweitzer Ziekenhuis Zelf maken van OK-pakkentextiel Beste Joyce, In Nederland moeten de richtlijnen van de Werkgroep Infectiepreventie (WIP) worden gerespecteerd. Een ziekenhuis kan voor individuen lastig een uitzondering maken zonder problemen te krijgen. De WIP zegt letterlijk: Tijdens de operatie dragen allen die in de operatiekamer aanwezig zijn een chirurgisch mond-neusmasker. Let op: de WIP zegt niets over het materiaal. Wellicht biedt deze oplossing uitkomst: maak je maskers van het materiaal waar ook OK-pakken van gemaakt zijn. Dit lijkt me een geaccepteerde en niet pluizende textielsoort, die ook voldoende fijnmazig is voor het tegenhouden van besmette deeltjes. Je zult deze thuis moeten wassen op 60 C, moeten strijken en in een schoon zakje mee naar de OK moeten nemen. Steriel hoeft niet. Ik zou wel zorgen voor een behoorlijk voorraadje. Ik ben hierbij een beetje geïnspireerd door een WIP-standpunt met betrekking tot hoofddoekjes: Indien op de OK een hoofddoek wordt gedragen, dan gelden daarvoor dezelfde regels als op een verpleegafdeling. De hoofddoek dient op de OK zo gedragen te worden dat het materiaal niet in aanraking komt met de patiënt, patiëntenmateriaal of instrumentarium. Omdat de hoofddoek wordt besmet met eigen flora moet de al gedragen hoofddoek bij het betreden van de OK vervangen worden door een schone hoofddoek die uitsluitend wordt gedragen op de OK. Ook hier geldt dat het materiaal van de hoofddoek bestand is tegen een wastemperatuur van ten minste 60 C. Extra hoofdbedekking, dus een operatiemuts over de hoofddoek heen, wordt niet noodzakelijk geacht. Verder is er een Australisch onderzoek dat je wellicht kan helpen. En waarmee je een discussie met de WIP zou kunnen starten: Webster J, Croger S, Lister C, Doidge M,Terry MJ, Jones I. Use of face masks by nonscrubbed operating room staff: a randomized controlled trial. ANZ J Surg; 80(3): Met deze gegevens kan de medische bibliotheek van je ziekenhuis het artikel waarschijnlijk snel full text aanvragen zodat je het helemaal kunt lezen. Heel veel succes! Cartoon: Jim van der Meulen Namens de redactie van OK Operationeel, Paul Meijsen 6 OK OPERATIONEEL JUNI 2013

7 Tekst: Menno Goosen Het LVO-kwaliteitsregister De LVO is gestart met een kwaliteitsregister. Kwaliteitsregistratie is dé manier om aan patiënten, medezorgverleners, werkgevers en zorgverzekeraars de garantie te geven dat ze te maken hebben met een operatieassistent die voldoet aan de vastgestelde beroepseisen, beschreven in het beroepsprofiel van de operatieassistent (2012). Operatieassistenten kunnen zich laten registreren als ze in het bezit zijn van een diploma uitgegeven door de NVZ of het CZO en minimaal 16 uur per week patiëntgebonden werkzaamheden verrichten. Ook praktijkopleiders, docenten en leidinggevenden kunnen zich registreren. Zij worden opgenomen in het register als niet-praktiserend. Inschrijven is gratis voor LVO-leden; niet-leden betalen 75,- per jaar. Uitgebreide informatie over het LVO-kwaliteitsregister vind je op Op vind je een uitgebreid artikel van Jeanine Stuart over dit onderwerp. Dit artikel kun je ook opvragen door te mailen aan Archief OK Operationeel en OK Management online Op veler verzoek hebben we de jaargangen van OK Operationeel en OK Management online gezet. U kunt jaargang 2008 t/m 2012 raadplegen. U vindt de jaargangen op onder het tablad magazine en dan onder archief. Kies vervolgens voor het desbetreffende jaaroverzicht in het menu aan de rechterkant. Belastingvoordeel op je LVO-contributie Ben jij werkzaam in een ziekenhuis of academisch ziekenhuis? Weet je dat het volgens die cao s mogelijk is om belastingvoordeel op je LVO-contributie te krijgen? Dit voordeel kan oplopen tot 50 procent! Wil jij in aanmerking komen voor een korting op je lidmaatschap? Op en vind je uitgebreide informatie over dit onderwerp. Traumadagen 2013 HEEFT U NIEUWS? Mail naar oko pera OK NIEUWS Het actueelste OK-nieuws vindt u op Noteer vast in je agenda: op 7 en 8 november 2013 vinden weer de Traumadagen plaats in de RAI in Amsterdam. Het congres wordt georganiseerd door de Nederlandse Vereniging voor Traumachirurgie en de Nederlandse Vereniging voor Orthopedische Traumatologie. Op 7 november verzorgt de LVO, alweer voor de zesde keer, het programma voor operatieassistenten. Vanaf eind juni 2013 kun je je voor de Traumadagen inschrijven via Operatieassistenten worden uitgenodigd om een minibattle te voeren over de topics: bovenste extremiteit, van schouder tot hand, wervelfracturen, sportletsels, perioperatieve zorg van de geriatrische patiënt in de traumachirurgie of complicatiemanagement in de traumachirurgie. Deadline 15 juli. Meer informatie: secretariaat@trauma.nl. LVO-informatie Charmaine Betzema, voorzitter, voorzitter@lvo.nl Hennie Mulder, penningmeester en bestuurslid Media operationeel@lvo.nl Jeanine Stuart, secretaris en bestuurslid Onderwijs a.i. secretaris@lvo.nl en onderwijs@lvo.nl Nicole Dreessen, bestuurslid Beroepsbelangen beroepsbelang@lvo.nl Monique de Kort, bestuurslid Congres, congres@lvo.nl Femke Wienen, bestuurslid PR&V, prvoorlichting@lvo.nl LVO TELEFOON NUMMER: van maandag t/m zaterdag van 9.00 tot uur Adres: LVO, Postbus AB Amsterdam Lid worden van de LVO? Surf naar of bel met Opzegging van lidmaatschap dient voor 1 oktober schriftelijk te gebeuren het lidmaatschap wordt dan per 1 januari van het jaar daarop beëindigd. Internet: Lidmaatschap opzeggen: Secretariaat LVO Postbus AB Amsterdam Ledenadministratie ledenadministratie@lvo.nl OK OPERATIONEEL JUNI

8 8 OK OPERATIONEEL JUNI 2013

9 LEERLING & BEGELEIDER Werkbegeleider Debbie Slaats (30) en leerling Femke Timmermans (20): Een opgestoken duim stimuleert Ze vormen al voor de derde keer een team: Debbie Slaats en Femke Timmermans. Femke zit in haar derde studiejaar voor operatieassistent en loopt jaarlijks zes tot acht weken stage bij Chirurgie in het Máxima Medisch Centrum in Veldhoven. Debbie, al vier jaar werkzaam als operatieassistent, is Femkes vaste werkbegeleider. Binnenkort zijn ze collega s. TEKST: LINDA VAN PELT FOTO S (INCLUSIEF COVER): IVONNE ZIJP Is er sprake van groei in die drie jaar? Debbie: Zeker. Net als veel leerlingen kwam Femke hier voor de eerste keer een beetje verlegen en kat-uit-de-boomkijkerig binnen. Nu draait ze mee als volwaardige kracht. Het is leuk om die groei te zien. Dat is mogelijk doordat we hier meerdere vakcoördinatoren hebben, zodat iedere leerling gekoppeld kan worden aan een vaste begeleider. Femke: Debbie heeft me zelfvertrouwen gegeven. Zij heeft me geleerd voor mezelf op te komen en me aangemoedigd alles te vragen wat ik wil weten, onder het mom: domme vragen bestaan niet. Wat maakt Femke een goede leerling? Debbie: Het begin van een goede operatieassistent is een enthousiaste leerling. Iemand met een positieve instelling die actief om informatie vraagt. Die basishouding zag ik meteen al bij Femke. Zulke mensen slagen in deze wereld. Femke is initiatiefrijk. Toen ik vanmorgen op de OK kwam, lag alles klaar en waren de materialen gecontroleerd. Femke had de OK al volledig startklaar gemaakt. Wat is waardevol aan Debbies begeleiding? Femke: Debbie voelt mij goed aan. Het geeft me een steuntje in de rug als ze bij een operatie aanwezig is. Vanmorgen deed zij de omloop en stond ik aan de tafel. Ze stak even haar duim op ten teken dat het goed ging. Zo n gebaar stimuleert. Tijdens een operatie communiceren wij vooral via oogcontact en body language. Dat werkt uitstekend. Als ik ergens over twijfel lijkt het wel of Debbie dat direct doorheeft. Dan is ze meteen in de buurt. Pas heb ik zelf ervaren hoe lastig het is om iets voor jou bijna vanzelfsprekends in begrijpelijke taal uit te leggen aan iemand met minder ervaring; voor het schoolvak werkbegeleiding heb ik twee weken een eerstejaarsleerling begeleid. Daardoor ben ik me nu extra bewust van Debbies kwaliteit als werkbegeleider. Debbie: Werkbegeleiding is goed voor mijn eigen functioneren. Het houdt me scherp en up-to-date. Waarom hebben jullie dit vak gekozen? Debbie: Ik heb eerst verpleegkunde gedaan, maar na driekwart jaar werkervaring ben ik geswitcht naar operatieassistent. In het verzorgende vak zag ik mezelf niet tot mijn 67ste werken. Femke: Ik wist niet goed wat ik wilde worden. Daarom koos ik op de middelbare school een zo breed mogelijk profiel: Natuur, Gezondheid en Economie. Daarmee kon ik alle richtingen op. Vervolgens ging ik afstrepen en bleef operatieassistent over. Wat maakt dit beroep mooi? Femke: Ik vind het nu superleuk. Het werk is afwisselend: steeds andere ingrepen, wisselende collega s. Ik focus nu eerst op het afronden van mijn opleiding in september. Daarna eerst maar eens wat meer praktijkervaring opdoen. Gelukkig kan ik hier in dienst komen, dus die kans is er. Wat de verre toekomst brengt? Dat weet ik nog niet. Debbie: De samenwerking, de patiënten, het menselijk lichaam, de anatomie, de technische kant. Die combinatie van factoren spreekt me aan. Iedere dag is weer spannend. Vanmorgen hadden we een patiënt met een grote bloeding. In de hectiek die dan ontstaat, is het extra belangrijk om alert te zijn. Des te groter de bevrediging als alles weer onder controle is. Op zo n moment realiseer je je dat je werk er echt toe doet! Ik hoop in dit beroep te blijven tot aan mijn pensioen. Hoe maak je aan het eind van de dag je hoofd weer leeg? Debbie: In de auto stappen en loslaten. Raampje open en mijn gedachten aan de werkdag waaien weg. Femke: Het kost mij steeds minder moeite aan het eind van een werkdag de knop om te zetten. Over indrukwekkende dingen denk ik s avonds nog wel eens wat langer na, maar het lukt me steeds beter ook die uit mijn hoofd te krijgen. Dat moet ook wel, want vaak moet ik in de avonduren nog studeren. OK OPERATIONEEL JUNI

10 De discussie over OK-schoeisel kan worden gesloten Voetjes op de vloer, handen ervan af Goede schoenen of klompen zijn belangrijk op de OK. Comfortabel kunnen staan en lopen zijn vereisten, want OK-personeel maakt heel wat sta-uren en kilometers. Maar de discussie over schoenenkeuze en hygiëne maskeert misschien wel een veel belangrijker aandachtspunt: onze handen. TEKST: PAUL MEIJSEN CARTOONS: JIM VAN DER MEULEN 10 OK OPERATIONEEL JUNI 2013

11 De OK-vloer is volgens mij de vieste plek op aarde. Lichaamsvochten in alle soorten en hoeveelheden vormen hier de ideale mix voor een potentieel besmettelijke drab. In de profielen van de zolen nemen we die mee door de gangen en naar andere OK s. We zitten er niet mee, behalve als iemand met zijn klompen op de tafels komt waar we ons eten neerleggen. Als mijn boterham op de grond gevallen is, durf ik hem niet meer op te eten. Vreemd eigenlijk dat we been- of armsteunen, rolmatjes en andere benodigdheden die we even niet nodig hebben, vaak zonder na te denken op de grond leggen en zonder probleem weer gebruiken voor de volgende patiënt. Snoeren die over de grond slepen pakken we ook met onze handen. Voetpedalen worden zonder nadenken boven op het apparaat teruggezet. Eigenlijk kun je een boterham die op de grond gevallen is dus rustig opeten, want we verspreiden de smurrie continu over de hele OK. Van onder tot boven tot in alle hoeken, dus vroeg of laat komen die beesten toch wel via onze handen in onze mond. Het verschil tussen ons en de patiënten is dat wij er waarschijnlijk niet ziek van worden en zij waarschijnlijk wel. Handschoenendragers vertrouw ik al evenmin, die doen even vrolijk mee met de verspreiding, en wekken door het dragen van handschoenen vaak alleen een beetje schone schijn op. WIP en IGZ De Stichting Werkgroep Infectiepreventie (WIP) stelt in de richtlijn Preventie postoperatieve wondinfecties (2013) eisen aan schoeisel (zie kader). De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) controleert hierop bij de visitaties. Het is een misverstand dat de inspectie zelf normen bedenkt of dat er wettelijke eisen zijn. De inspectie hanteert de betrouwbaarste en meest algemeen geaccepteerde richtlijn, in dit geval die van de WIP. In het kader van de Kwaliteitswet Zorginstellingen (die ziekenhuizen Tabel 1 : Resultaten van naleving van de WIP-richtlijn over schoeisel op de OK in 22 ziekenhuizen. (Bron: IGZ 2008) Onvoldoende 7 ziekenhuizen Inspectienorm Matig 6 ziekenhuizen Medewerkers hebben speciaal (glad, reinigbaar en zonder veters) schoeisel. Voldoende 3 ziekenhuizen Er worden geen schoenhoesjes Goed 6 ziekenhuizen gedragen. 22 (n = 22) verplicht om veilige zorg te leveren) dient zo n norm in de ziekenhuizen gehanteerd te worden. In haar rapport Standaardisatie onmisbaar voor risicovermindering in operatief proces (IGZ, 2008) schreef de inspectie: Kleding sluit onvoldoende aan bij landelijke richtlijn. Met betrekking tot schoeisel werd dit nader gespecificeerd door de inspecteur (zie ook tabel 1): Onderzoeksresultaat in 22 ziekenhuizen: hoewel er speciaal glad, goed reinigbaar schoeisel beschikbaar was, droegen veel medewerkers niet goed reinigbare, eigen schoenen. In 42 procent van de ziekenhuizen was de score wel voldoende of goed. Voor bezoekers waren lang niet altijd gastenklompen aanwezig. In plaats daarvan kon men plastic hoesjes over de eigen schoenen doen. De WIP ontraadt dit. Schoeisel en infecties Ik wil de WIP-richtlijn en de naleving ervan niet ter discussie stellen. Toch is het de vraag of er een relatie is tussen vloer, schoeisel en infectiekansen. Net als bij vele andere maatregelen (zoals OKmaskers) behoren schoeiselvoorschriften tot een complex van maatregelen die gezamenlijk leiden tot een dusdanig lage besmettingskans dat het verantwoord is om operaties uit te voeren. De afzonderlijke maatregelen zijn echter bijna niet meer apart te onderzoeken. Amirfeys (2007) vond bacteriën op de grond en op schoenen die ook werden gevonden in geïnfecteerde wonden. Hij haalt hierbij een artikel aan van Hambreaus (uit 1977, toen er nog geen laminar flow was), die stelt dat vloerbacteriën mogelijk worden verspreid door rondcirculerende lucht omdat besmette deeltjes opwervelen. Recentere studies spreken dit weer tegen. Knochen (2010) vond geen verschil tussen de kwaliteit van lucht in een OK die tijdens de wissel compleet gereinigd werd en een OK waar alleen zichtbare verontreinigingen werden verwijderd. De staat en het gebruik van schoeisel zijn wereldwijd belabberd te noemen; Nederland is geen unicum. Agarwal (2002) stelde vast dat 44 procent van het schoeisel is gecontamineerd en dat een groot deel in slechte staat is. Greene (2005) schrijft: OR staff walks in each others shoes. Clarke (2011) bekeek schoenen op de OK ook van de binnenkant, vanuit besmettingsoogpunt voor het personeel zelf; 59 procent van het schoeisel had ook bloedvlekken aan de binnenkant. Schoenhoesjes Daha (2002) licht op de website van de WIP uitgebreid de nadelen van schoenhoesjes toe. Al meer dan twintig jaar wordt het afgeraden om schoenhoesjes te gebruiken (Carter 1990, Daha 2000). Het gebruik ervan heeft geen invloed op de contaminatie van de vloer (Humpreys, 1991). Dat heeft deels ook te maken met de kwaliteit van de schoenhoesjes, die nogal gemakkelijk scheuren (71 procent scheurt). Daardoor zijn ze meestal zowel aan de binnen- als aan de buitenkant besmet. Dat betekent dat bij het uittrekken de handen vrijwel zeker gecontamineerd worden. Zeker onervaren bezoekers OK OPERATIONEEL JUNI

12 Wat zijn de richtlijnen? WIP-richtlijn Preventie van postoperatieve wondinfecties (2013) Alle medewerkers dienen in alle zones van het operatiekamercomplex schoeisel te dragen dat alleen daar mag worden gedragen. Alle schoenen moeten aan het eind van het operatieprogramma worden gereinigd, bij voorkeur machinaal. Bij zichtbare verontreinigingen met bloed moet worden gereinigd en daarna gedesinfecteerd met chloor of alcohol, of met thermische desinfectie in de wasmachine. Gebruik van schoenhoesjes is niet toegestaan. Materialen en uitvoering (Thipdocs OK-schoeisel Thea Daha 2013) Gesloten uitvoering aan teenzijde (arbotechnisch vanwege scherpe voorwerpen). Glad leer of ander goed reinigbaar en desinfecteerbaar materiaal, zonder gaatjes, richeltjes of andere oneffenheden waarin vuil en organisch materiaal zich kan ophopen en waaruit dit moeilijk verwijderd kan worden. Crocs met een gesloten bovenkant kunnen zonder problemen gedragen worden, evenals speciale OK-klompen. Gladde sportschoenen zijn moeilijk te reinigen en horen niet thuis op het OKcomplex. Voor werknemers met steunzolen hoeft geen uitzondering gemaakt te worden omdat ook in lederen en van glad materiaal gemaakte schoenen steunzolen goed toepasbaar zijn. van de OK, lopende patiënten en begeleiders van patiënten kunnen daardoor elektriciteit in relatie tot schoeisel. Boven- richtlijn spreekt nog over statische zichzelf besmetten en zo wondinfecties dien verspreidt een diathermie pinnetje veroorzaken, of de micro-organismen meer vonken in 2 seconden dan de vurigste operatieassistent op Crocs in een heel verder door het ziekenhuis verspreiden (Carter 1990). jaar. Statische elektriciteit Overstapbank Een zoekopdracht in PubMed met de Uit de vorige eeuw stammende zoekopdracht Static electricity [All operatieafdelingen hebben soms nog Fields] AND ( Operating Room [Mesh] een zogenaamde overstapbank voor de OR Operating Room Nursing [Mesh]) garderobe staan. Met de huidige kennis leidt tot een overdaad aan artikelen van weten we nu dat je daarachter een voor In die tijd moesten klompen potentieel besmette vloer kunt aantreffen waar je beter je OK-schoenen kunt geleidend zijn door middel van een koperen pin in de hak en zaten er koperen strips in de vloeren die de statische zorgen dat de viezigheid op de OK blijft. dragen. De bank kan er hoogstens voor elektriciteit konden afvoeren. Statische elektriciteit kon explosies veroorzaken Even naar buiten bij ethernarcose. In moderne operatiekamers is deze noodzaak verdwenen, maar ratiekamer tot 30 minuten kan vol- Bij kortdurend verlaten van de ope- het idee leeft voort als ritueel en wordt staan worden met een witte jas over de ten onrechte bij de schoeiseldiscussie kleding. De WIP-richtlijn Preventie van betrokken. Geen enkele buitenlandse postoperatieve wondinfecties (2013) zegt niets over wisselen van schoeisel hierbij. Daha (2000) schreef wel een aanbeveling op de site van de WIP: Het OKschoeisel is afdelingsgebonden en mag niet worden gedragen buiten het OKcomplex. Echter, er is weinig literatuur die deze eis ondersteunt. Wellicht doen we de buitenwereld een visueel én hygiënisch plezier als we de klompen gewoon op de operatieafdeling laten. Bovendien kom je met vieze OKklompen niet geloofwaardig over als je je tegelijkertijd wilt presenteren als de schoonste afdeling van het ziekenhuis. Schoenhoesjes s gebruiken als je naar buiten gaat is natuurlijk gevaarlijke onzin uit de categorie Schone schijn. Tot slot De discussie over schoenen kan gesloten worden. De richtlijnen zijn bekend en bindend. Als de inspectie op bezoek komt, gaan de eigen schoenen in het kastje en daarna komen ze er weer uit, hoor ik hier en daar. De kwaliteit van het schoeisel en de staat van onderhoud zullen echter geen aantoonbare invloed hebben op de kwaliteit van zorg. Zelfs met het strengste schoeiselregime zal de vloer een potentiële besmettingsbron blijven. De schoen wringt op een andere plek, want we hebben ben tot nu toe het belang- rijkste aspect over het hoofd gezien: besmetting van onze handen (en vervolgens van de patiënt en de omgeving) door materialen op de grond te leggen die daar niet thuishoren. Dit zou meer aandacht moeten krijgen. Operatieassistenten, anesthesiemedewerkers edewerkers en managers kunnen een professionaliserings-seringsslag maken door dit op eigen initiatief en kracht letterlijk van de grond te krijgen. Literatuur 12 OK OPERATIONEEL JUNI 2013

13 Agarwal M, Hamilton-Stewart P, Dixon RA. Contaminated operating room boots: the potential for infection. Am J Infect Control 2002; 30(3): Amirfeys R, Tasker A, Bowker K. Theatre Shoes-A Link in the Common Pathway of Postoperative Wound Infection? Ann R Coll Surg Engl 2007; 89(6): Carter R. The journal of infection control nursing. Ritual and risk. Nurs Times 1990; 86(13):63-4. Clarke M, Lewis D. Clinical Science Investiga- tion (CSI) Canterbury: surgical gown length and blood inside gumboots. NZ Med J 2011; 124(1341):45-9. Daha T. Schoenhoesjes. Werkgroep Infectiepreventie [ Daha T. OK Schoeisel. Werkgroep Infectiepreventie [ Greene J. OR, SPD staffs walk in each others shoes. OR Manager 2005; 21(1):24. Hambraeus A, Bengtsson S, Laurell G. Bacterial contamination in a modern operating suite, 2. Effect of a zoning system on contamination of floors and other surfaces. J Hyg 1978; 80(1): Humpheys H, Marshall RJ, Ricketts VE, Russell AJ, Reeves DS. Theatre over-shoes do not reduce operating theatre floor bacterial counts. J Hosp Infect 1991; 17(2): Inspectie voor de Gezondheidszorg. Standaardisatie onmisbaar voor risicovermindering in operatief proces. Den Haag: Knochen H, Hübner NO, Below H, Assadian O, Külpmann R, Kohlmann T et al. Influence of floor disinfection on microbial and particulate burden measured under low turbulance air flow in ophthalmological operation theatres. Klin Monbl Augenheilkd 2010; 227(11): Preventie van postoperatieve wondinfecties. Werkgroep infectiepreventie [ OK OPERATIONEEL JUNI

14 Voorpublicatie: Het einde van de antibiotica Hoe bacteriën winnen van een wondermiddel Lang waren antibiotica een soort wondermiddel waarmee de kans op sterfte aan uiteenlopende infectieziekten drastisch beperkt kon worden. Maar antibiotica hebben één nadeel: bacteriën worden ongevoelig voor hun werking. Rinke van den Brink, redacteur gezondheidszorg bij NOS Nieuws, schreef Het einde van de antibiotica. Hij spreekt met een keur aan internationale specialisten en vraagt hun naar mogelijke oplossingen, want antibioticaresistentie is een wereldwijd probleem. In deze OK Operationeel een ingekorte voorpublicatie van dit zéér alarmerende boek. TEKST: RINKE VAN DEN BRINK ILLUSTRATIES: SHUTTERSTOCK 14 OK OPERATIONEEL JUNI 2013

15 De oudere vrouw op de afdeling Gastro-enterologie van het UMC Utrecht was terminaal ziek; de dokters konden niet veel meer voor haar doen. Ze wilden haar overplaatsen naar een verpleeghuis. Maar er was geen verpleeghuis te vinden dat haar wilde opnemen. De patiënte had pech. Dat ze nu net zo ziek moest zijn ten tijde van de grote uitbraak van VRE in het Utrechtse academisch ziekenhuis. Vancomycineresistente enterokokken (VRE) behoren tot de meest vervelende resistente bacteriën die een ziekenhuis kan hebben. De vrouw was besmet met die VRE. Dat is lang niet de meest virulente resistente bacterie, maar wel een heel besmettelijke, die je niet makkelijk meer je ziekenhuis uit krijgt als ze eenmaal binnen is. Daarom wilden de verpleeghuizen de vrouw niet opnemen. Het UMC Utrecht handelde precies volgens het protocol. De vrouw lag maanden eenzaam en alleen in een kamertje apart. Uiteindelijk is ze zwaar psychotisch geworden en in het ziekenhuis gestorven. Het drama speelde zich af in Horrorscenario De strakke regels en strenge protocollen die de Utrechtse patiënte met VRE aan het begin van de eeuw parten speelden, zijn niet voor niets opgesteld. Een multiresistente bacterie in huis is een angstdroom voor elke dokter, verpleegkundige of bestuurder. En dat geldt voor elke zorginstelling. Patiënten die niet of alleen nog heel moeilijk te behandelen zijn. Het omslachtige isoleren van die patiënten. Artsen en verpleegkundigen die zich aan extra strenge hygiënevoorschriften moeten houden. Afdelingen die tijdelijk gesloten en grondig gereinigd moeten worden. Als een ziekenhuis, of een andere zorginstelling, zich niet goed houdt aan de richtlijnen en niet doet wat het moet doen, is er een grote kans dat zich een horrorscenario ontwikkelt zoals in 2010 en 2011 in het Maasstad Ziekenhuis in Rotterdam. Dat ziekenhuis werd een jaar of twee geteisterd door een uitbraak van een multiresistente Klebsiella-bacterie. Het ziekenhuis verzuimde te doen wat moest en zag de uitbraak groter en groter worden. Uiteindelijk stierven drie mensen door de bacterie; bij tien sterfgevallen speelde die mogelijk een rol. Nog eens veertien patiënten overleden nadat ze eerder besmet geraakt waren met de bacterie. Patiënten gingen het Maasstad Ziekenhuis massaal mijden. Als ooit het eminente belang van goed infectiepreventiebeleid duidelijk is geworden, dan wel in het Maasstad Ziekenhuis. Microbiologen en deskundigen infectiepreventie zo heten ziekenhuishygiënisten tegenwoordig moeten dat samen doen. Waar dat niet gebeurt wil het nog weleens misgaan. In het Maasstad Ziekenhuis was geen sprake van samenwerking tussen beide groepen specialisten. MRSA-beleid: streng en succesvol De uitbraak in het Rotterdamse ziekenhuis was in zijn omvang en ernst uitzonderlijk. Dat was het gevolg van de falende aanpak ervan, want dat er een vervelende bacterie in het ziekenhuis binnenkomt is niets anders dan pech. Het gebeurt veel vaker en is onvermijdelijk. Sinds ik op 31 mei 2011 de falende aanpak van de Klebsiella-uitbraak in het Maasstad Ziekenhuis aan het licht bracht, hebben zich alweer tientallen uitbraken van multiresistente bacteriën voorgedaan. Wat deze gegevens betekenen is niet echt duidelijk. Er is geen meldingsplicht voor bacteriële uitbraken. Niemand weet of dit alle uitbraken van resistente bacteriën in de betreffende periode zijn of maar de helft van het totale aantal. Feit is wel dat er al enkele jaren steeds meer resistente bacteriën aangetroffen worden bij bewoners van zorginstellingen én onder de gewone bevolking. Bij meer dan de helft van de uitbraken die ik telde ging het om MRSA (meticilline-resistente Staphylococcus aureus), de traditionele ziekenhuisbacterie. Behalve de ziekenhuisvariant zijn er nog twee andere MRSA-typen in omloop: een veeteeltvariant die vooral bij varkens veel voorkomt en nog een derde die mensen oplopen zonder dat ze in het ziekenhuis of in contact met dieren zijn geweest. Het search and destroy-mrsa-beleid in Nederlandse ziekenhuizen is heel streng en succesvol. En het brengt volgens Utrechts onderzoek uit 2011 meer op dan het kost. Uitbraken worden doorgaans vroegtijdig opgemerkt. Minister Schippers meldde in oktober 2011 in antwoord op Kamervragen dat er in Nederland naar schatting 7 mensen per jaar overlijden aan een door MRSA veroorzaakte infectie. Ter vergelijking: in de Verenigde Staten overleden in 2005 bijna patiënten aan de gevolgen van een infectie veroorzaakt door MRSA. In Engeland daalde het aantal doden als gevolg van bloedvergiftiging door MRSA van een piek van 1652 in 2006 naar 364 in In Nederland is het aantal ziekenhuisinfecties op een totaal van bijna Bacillus Cereus OK OPERATIONEEL JUNI

16 2 miljoen ziekenhuisopnames in 2010 (3,7 procent). Hier sterven naar schatting jaarlijks ongeveer 1000 mensen aan de gevolgen van een ziekenhuisinfectie. Wereldwijde antibioticaresistentie In grote delen van de wereld is antibioticaresistentie een veel groter probleem dan het in Nederland, Duitsland of België is. Het tijdschrift Clinical Infection Diseases bracht in december 2011 de zoveelste onheilstijding over antibioticaresistentie. Een groep Indiase onderzoekers heeft een variant van de tuberculosebacterie aangetroffen die volledig resistent is voor alle bestaande antibiotica die ingezet worden tegen tuberculose. In het Hinduja Hospital in Mumbai deden zich blijkens het artikel al twaalf gevallen voor van deze vorm van tuberculose. Nederlandse tbc-deskundigen waarschuwden in oktober 2012 in een uitzending van het wetenschapsprogramma Labyrint dat het een kwestie van tijd is dat er ook in Nederland patiënten zullen opduiken met onbehandelbare tuberculose. Patiënten die dan uit het oogpunt van de bescherming van de volksgezondheid eigenlijk levenslang geïsoleerd zouden moeten worden. Eind 2011 publiceerde de Hoge Gezondheidsraad in België een advies over de aanpak van het sterk gestegen aantal bacteriën dat resistent is voor de carbapenems, de klasse van antibiotica die als laatste toevluchtmiddel geldt. Artsen Auteur: Rinke van den Brink Uitgeverij: De Geus ISBN: Prijs: 24,50 kunnen dan alleen nog grijpen naar een experimentele behandeling. Ze geven een meer dan zestig jaar oud antibioticum dat vanwege bijwerkingen met name nierschade eigenlijk bij voorkeur niet meer gebruikt wordt. Of een nieuwer middel met weinig bijwerkingen dat niet erg effectief is tegen het soort infecties dat veroorzaakt wordt door voor carbapenems resistente bacteriën. De Klebsiella-bacterie die voor de grote uitbraak zorgde in het Maasstad Ziekenhuis in Rotterdam is zo n bacterie die resistent is voor carbapenem- antibiotica. In Nederland kwamen ze tot de uitbraak in het Maasstad Ziekenhuis zelden voor, maar in de ziekenhuizen in Griekenland, Italië en Cyprus is dat wel anders. Griekenland, Cyprus, Italië en België hebben met elkaar gemeen dat er heel veel antibiotica worden gebruikt. Zowel in ziekenhuizen en andere zorginstellingen als daarbuiten. In 2009 werden er in Griekenland buiten de zorginstellingen drieënhalf keer zo veel antibiotica geslikt als in Nederland. De Cyprioten slikken drie keer zo vaak, de Italianen, de Fransen en de Belgen tweeënhalf keer zo vaak antibiotica als de Nederlanders. Dieren vol resistente bacteriën Nederlandse veeartsen zijn bijzonder kwistig met antibiotica. Let wel: veelal dezelfde antibiotica als die in de humane gezondheidszorg gebruikt worden. Dierenartsen zijn tegelijk apotheker. Ze verkopen veehouders de antibiotica en ook alle andere medicijnen die ze zelf voorschrijven. Ongeveer 5 procent van de dierenartsen zet 85 procent van alle antibiotica af. Daar verdienen ze veel geld mee. Nederland is in de veterinaire sector al jaren een grootgebruiker. Tot 2011 stond Nederland steevast in de top van de ranglijst van de antibioticagebruikers. Alleen Griekenland en de Verenigde Staten gebruikten nog meer. Het hoge Nederlandse antibioticagebruik komt onder meer door preventief toedienen van antibiotica, die door het voer gemengd worden, en door koppelbehandeling. Als een paar dieren in een stal ziek zijn krijgen alle dieren antibiotica. Pas in 2010 en vooral 2011 is er een begin gemaakt met de aanpak van het veterinaire antibioticagebruik. Het grootverbruik van antibiotica in de intensieve veehouderij is niet zonder gevolgen gebleven voor de mens. De afgelopen paar jaar is er een reeks studies gepubliceerd die de verstrekkende gevolgen ervan in kaart brengen. Zo bevat bijna alle kippenvlees dat in Nederland te koop is ESBL-producerende bacteriën. Hetzelfde geldt in mindere mate voor andere soorten vlees. In België zal het niet veel anders zijn, zeggen kenners, alleen zijn er nog geen vergelijkbare studies gedaan. ESBL s (Extended Spectrum Bèta- Lactamase) zijn een groep enzymen die de belangrijke antibiotica van de 16 OK OPERATIONEEL JUNI 2013

17 typen penicillines en cefalosporinen onwerkzaam maken. Dat zijn de antibiotica die patiënten in het ziekenhuis per infuus krijgen als de huisarts een infectie er niet onder krijgt met orale antibiotica. Vooral veelvoorkomende darmbacteriën als de E. coli en de Klebsiella pneumoniae vormen ESBL s. En die resistente bacteriën zitten ook in de grond, in het water en op sommige groenten. Uit onderzoek op de intensive care en de afdelingen Urologie van veertien Nederlandse ziekenhuizen blijkt dat tussen 1998 en 2009 het aantal ESBLproducerende Klebsiella s met een factor vier is gestegen van 2 naar 8 procent. Minister Schippers zei op 11 oktober 2011 in antwoord op Kamervragen dat jaarlijks in Nederland 37 patiënten sterven aan een infectie veroorzaakt door een ESBL-producerende bacterie. Volgens het European Center for Disease Prevention and Control (ECDC) sterven er in Europa jaarlijks naar schatting mensen als gevolg van infecties veroorzaakt door multiresistente bacteriën. De Pakistaanse professor Zulfiqar A. Bhutta presenteerde in 2010 op een congres in Uppsala een studie waaruit bleek dat in vijf landen in Zuidoost-Azië samen ieder jaar honderdduizend kinderen sterven aan een infectie veroorzaakt door multiresistente bacteriën. De kosten van antibioticaresistentie belopen in de EU volgens het ECDC zo n 1,5 miljard euro per jaar. In de Verenigde Staten zou het volgens een studie uit 2009 om minstens 35 miljard dollar per jaar gaan. Reizen als bron Tot een paar jaar geleden liepen patiënten multiresistente bacteriën eigenlijk alleen in ziekenhuizen op. Sinds enkele jaren brengen ze ook resistente bacteriën mee naar het ziekenhuis. Behalve de voedselketen speelt ook het reisgedrag van mensen een enorme rol bij het verspreiden van antibioticaresistentie. De eerste Nederlandse patiënt met een OXA-48- producerende Klebsiella werd in het Sint Lucas Andreas Ziekenhuis in Amsterdam opgenomen na een longoperatie in New Delhi. Ook de eerste Belgische patiënt bracht de bacterie mee uit het buitenland. Microbiologen van de universiteit van Linköping in Zweden documenteerden in 2010 het verband tussen reizen en antibioticaresistentie. De onderzoekers testten mensen die zich kwamen laten vaccineren voor een verre reis, op dragerschap van bacteriën met ESBL s. Vóór vertrek had 4 procent van de onderzoeksgroep ESBL s bij zich. Na terugkeer 32 procent. De Totally Drug Resistant-tb (TDR-tb) die eind 2011 opdook in India en die voor het eerst aangetroffen werd in Iran in 2009 gaat ook reizen. Met backpackers of met de talrijke medisch toeristen die in India operaties ondergaan. Vanuit Pakistan, het Midden-Oosten, de Verenigde Staten en vooral het Verenigd Koninkrijk gaat er jaar in jaar uit een grote stroom patiënten voor operaties naar India. Heel wat van die patiënten keren met multiresistente bacteriën terug naar huis en introduceren die dan soms in zorginstellingen daar. Zo zijn de NDM-vormende bacteriën ook naar Europa gekomen. In het Verenigd Koninkrijk is het medisch toerisme van de omvangrijke Pakistaanse en Indiase gemeenschappen een bron van grote zorg. Nieuwe antibiotica Antibiotica worden in ziekenhuizen niet alleen gegeven om infecties te bestrijden, maar ook om die te voorkomen. Bijvoorbeeld bij grote chirurgische ingrepen zoals heupvervangingen en open hartoperaties. Of bij patiënten die zware chemokuren moeten ondergaan. Zonder werkzame antibiotica zijn dergelijke behandelingen nauwelijks meer mogelijk. Ook te vroeg geboren baby tjes krijgen ze toegediend. Wat we echt nodig hebben zijn nieuwe antibiotica. En daar wringt hem de schoen: er zijn nauwelijks nieuwe antibiotica in ontwikkeling. Veel grote farmaceuten zijn min of meer gestopt met de ontwikkeling van nieuwe antibiotica. Dat komt door de bijzondere aard van het geneesmiddel. Antibiotica moeten bacteriën doden zonder dat ze mensen schaden. Net als medicijnen tegen kanker. Als een bedrijf een nieuw, goed antibioticum ontwikkelt en op de markt brengt, zullen de gezondheidsautoriteiten alle artsen in de wereld oproepen dat nieuwe middel alleen in het uiterste geval te gebruiken om het ontstaan van resistentie zo lang mogelijk uit te stellen. En als het wel wordt voorgeschreven, dan is dat bijna altijd voor een korte periode van één of hooguit twee weken. Dat leidt tot een weinig interessant businessmodel voor de farmaceutische industrie. Economisch is het immers veel interessanter om een geneesmiddel tegen een chronische ziekte te ontwikkelen dat patiënten vele jaren moeten slikken. Maar als er geen nieuwe antibiotica op de markt komen, dreigt volgens veel artsen en wetenschappers een terugkeer naar de tijd van voor de uitvinding van de penicilline. Doe mee & win! OK Operationeel mag van uitgeverij De Geus drie exemplaren van Het einde van de antibiotica verloten. We zullen eerlijk loten onder de inzenders. Reageren kan tot en met zondag 30 juni. Vergeet je adresgegevens niet! okoperationeel@y-publicaties.nl. OK OPERATIONEEL JUNI

18 Designmanagement Het effect van ruimteordening OK-medewerkers vinden de operatiekamer overzichtelijker, vriendelijker, efficiënter en prettiger wanneer de ruimte is geordend aan de hand van designmanagement. Dit blijkt uit een vergelijkend onderzoek op het OK-complex van het UMC St Radboud in Nijmegen. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van een masterscriptie Beleid, Communicatie, Organisatie. TEKST: LINDA VAN DER GULIK; IRIS HOBO, PARTNER EN SENIOR DESIGNER PANTON; DR. CATHY VAN DYCK, ASSISTENT-PROFESSOR ORGANIZATION SCIENCE VU AMSTERDAM EN OPRICHTER VAN THE CAT S EYE; DR. ANDRE WOLFF, ANESTHESIOLOOG, MD, PHD, EVIDENCE BASED (PERIOPERATIVE) PATIENT SAFETY AFDELING ANESTHESIOLOGIE, PIJN- EN PALLIATIEVE GENEESKUNDE, UMC ST RADBOUD, NIJMEGEN. FOTO S: IRIS HOBO Figuur 1 Vóór designinterventie Designmanagement speelt een rol in het verbeteren van de perioperatieve patiëntveiligheid. Dit blijkt uit een pilotstudie van Iris Hobo. Het maakt de regels helderder en gebruiksvriendelijker, mits ze worden gehandhaafd en uitgelegd (Hobo, 2011). Designmanagement is het strategisch inzetten van elementen van design om organisatiedoelstellingen te behalen (Gorb, 1986; Topalian, 2002; Best, 2006). Het is de verantwoordelijkheid van een designmanager om te zien waar design waarde voor de organisatiedoelstellingen kan toevoegen en hoe dit kan worden gerealiseerd (Best, 2006). In het huidige onderzoek is onderzocht of een designinterventie gericht op ruimteordening op de operatiekamer van invloed is op de manier waarop de medewerkers de werkomgeving beleven en op de zoektijd naar operatiehulpmiddelen. Designmanagement in de ziekenhuiszorg Het ontwerp en de inrichting van een gebouw spelen een belangrijke rol in de zorg voor patiënten. Zo blijken bijvoorbeeld lijnen die de juiste plek markeren voor de operatietafel (onder het luchtzuiveringssysteem) en operatiehulpmiddelen bij te dragen aan het minimaliseren van infecties (De Korne, 2011). Minder infecties betekent dat mensen minder lang in het ziekenhuis hoeven te blijven, en dus gezondere patiënten en lagere kosten. Het plaatsen van de verpleegkundigenpost dicht bij de patiëntenkamers kan het aantal valincidenten met 75 procent verminderen. Door meer ruimte te creëren in de medicatieruimte, de voorraden medische benodigdheden anders te organiseren en akoestische panelen te installeren om geluidsoverlast te beperken, kan het aantal medicatiefouten worden 18 OK OPERATIONEEL JUNI 2013

19 op de OK Figuur 2 Na designinterventie beperkt (Dickerman, Barach & Pentecost, 2008). Ook goed licht kan bijdragen aan het terugdringen van fouten bij het toedienen van medicatie (Buchanan, Barker, Gibson, Jiang & Pearson, 1991). Dat design(management) van steeds grotere waarde is voor de gezondheidszorg blijkt ook uit grootschalig onderzoek van Ulrich, Quan, Zimring, Joseph en Choudhary (2004). Zij deden onderzoek naar zeshonderd studies gericht op de invloed van ziekenhuisontwerp op de klinische resultaten. Hun conclusie was dat verbeterde fysieke omstandigheden belangrijk zijn om ziekenhuizen veiliger en effectiever helend te maken. Bovendien leiden dergelijke omstandigheden tot betere werkplekken. Verbeterde fysieke omstandigheden zijn bijvoorbeeld: een- in plaats van meerpersoonskamers, minder lawaai, verbeterd licht en betere ventilatie. Maar goed ontwerp leidt ook tot werkplekken die het werk gemakkelijker maken en die bijdragen aan het verminderen van fouten en van stress. Opzet van het onderzoek In dit onderzoek zijn twee operatiekamers met vergelijkbare specialismen, namelijk keel-, neus- en oorheelkundechirurgie (KNO) en mond-, kaak- en aangezichtschirurgie (MKA) met elkaar vergeleken. De reden voor deze keuze ligt in het feit dat binnen beide specialismen ongeveer dezelfde hulpmiddelen nodig zijn. Ook werken de medewerkers van KNO met regelmaat op MKA en andersom. De operatiekamers liggen naast elkaar in het OK-complex. In het onderzoek is aan de hand van een quasi-experiment onderzocht of er meetbaar verschil is tussen het werken in een operatiekamer waar geen designinterventie gericht op ruimteordening heeft plaatsgevonden en een OK waar die wel heeft plaatsgevonden. Designinterventie bij KNO Op de OK van het specialisme KNO heeft een designinterventie plaatsgevonden; er is design ten behoeve van ordening toegepast. Figuur 1 en figuur 2 geven een beeld van de situatie voor en na de interventie. De werkplekken van de operatieassistenten en anesthesiemedewerkers zijn hierbij functioneel geordend. De formulieren kunnen worden opgeborgen in houders aan de muur, de doosjes met onsteriele handschoenen hangen in speciale houders en ook voor het operatieschema is een opbergmogelijkheid aan de muur. Dit maakt dat de werkplekken (balies) ruim zijn en de genoemde zaken een vaste plek hebben. Daarnaast is voor de hulpmiddelen (zoals kussens, rolmat en opstapbankje) een bord geplaatst waaraan deze kunnen worden opgehangen (zie figuur 3). Voor elk hulpmiddel is een eigen plek gecreëerd. Aan de hand van markeringen op de muren in de OK is gezorgd voor een ordening van apparatuur in de OK (zie figuur 4). Bij contactdozen en apparatuur zijn instructie- en indicatiestickers geplaatst. De OK van het specialisme MKA is ongemoeid gelaten; hier heeft dus geen ordening plaatsgevonden. Gegevensverzameling Tijdens de onderzoeksperiode waren beide OK s volledig in bedrijf. Het onderzoek heeft dus plaatsgevonden in een natuurlijke setting. De onderzoeksgegevens zijn verzameld aan de hand van vragenlijsten. Er zijn twee vragenlijsten ontworpen: een algemene over de beleving van beide operatiekamers en een specifieke over het gebruik van OK OPERATIONEEL JUNI

20 Figuur 3 Hulpmiddelenbord hulpmiddelen voor operaties. Aan alle OK-medewerkers, van operateur tot operatieassistent, is gevraagd de algemene vragenlijst eenmaal in te vullen. De specifieke vragenlijst over de benodigde hulpmiddelen was uitsluitend voor de operatieassistenten en anesthesiemedewerkers. Zij houden zich tenslotte bezig met het verzamelen van de benodigde (hulp)middelen. De operatieassistenten en anesthesiemedewerkers werd gevraagd na elke operatie de specifieke vragenlijst in te vullen. Naast de dataverzameling aan de hand van vragenlijsten zijn er ook observaties uitgevoerd. Zo nu en dan zijn daarnaast ook informele gesprekken met medewerkers gehouden, voor een beter begrip van de motivatie achter de antwoorden. De observaties hebben plaatsgevonden op zes dagen, verspreid over de weken waarin het onderzoek werd uitgevoerd, en vonden plaats op zowel de OK voor KNO als de OK voor MKA. De observaties omvatten het proces in de operatiekamer voorafgaand aan, tijdens en na de operatie. Op die manier is een beeld verkregen van de werkwijze en de daarbij benodigde en gebruikte hulpmiddelen. De informele gesprekken zijn gehouden met operatieassistenten en anesthesiemedewerkers, variërend van in opleiding tot zeer ervaren. Conclusie Ruimteordening aan de hand van designmanagement blijkt positief bij te dragen aan de manier waarop medewerkers een operatiekamer beleven. De operatie - kamer waar ruimteordening aan de hand van designmanagement heeft plaatsgevonden, wordt door de medewerkers significant overzichtelijker, vriendelijker, efficiënter en prettiger gevonden dan de operatiekamer waar dit niet heeft plaatsgevonden. Op basis van de resultaten van het onderzoek kan niet worden geconcludeerd dat de ruimteordening bijdraagt aan een kortere zoektijd naar hulpmiddelen. Er is uitsluitend een significant verschil gevonden tussen beide operatiekamers voor de zoektijd naar de rolmat. Op de OK waar geen interventie heeft plaatsgevonden, OK12, moest de rolmat vaak gehaald worden bij OK11, de OK waar de interventie heeft plaatsgevonden, of op een andere OK. De zoektijd naar de rolmat ligt significant hoger voor OK12 dan voor OK11. Naast de rolmat verdient ook de tubehouder aandacht. Deze is tijdens de onderzoeksperiode niet veel gebruikt, maar de keren dát deze is gebruikt vond men deze in OK11 goed te vinden en in OK12 niet. Dit verschil is echter niet significant. Sterktes van het onderzoek De kracht van het onderzoek ligt in de vorm ervan: een veldexperiment op twee operatiekamers. Het is uniek dat twee operatiekamers die beide volledig in gebruik zijn en verschillend zijn ingericht met elkaar kunnen worden vergeleken in empirisch onderzoek. Daarnaast zijn de medewerkers door de planning van het ziekenhuis toegevoegd aan de operatiekamers en is er dus geen gevaar geweest voor selectiebias. Een andere sterkte is dat de belevingsvragen zijn getoetst aan de hand van within subjects-design; dezelfde mensen hebben dezelfde vragen beantwoord over OK11 en OK12, en deze zijn met elkaar vergeleken. Dit maakt de vergelijking zuiverder; factoren als leeftijd, culturele achtergrond of ervaring spelen dan geen rol. Ook voor de andere vragenlijst, die na elke operatie is ingevuld, was het de intentie te toetsen aan de hand van within subjects-design. Echter, te weinig mensen hebben over zowel OK11 als OK12 vragenlijsten ingevuld. Dit had mede te maken met de planning. Deze gegevens zijn met elkaar vergeleken aan de hand van between subjects-design. Beperkingen van het onderzoek Het onderzoek heeft ook een aantal beperkingen. Er is gebruikgemaakt van een set hulpmiddelen die, zo blijkt uit de onderzoeksresultaten, voor de onderzochte operaties geen belangrijk verschil konden maken. Ten eerste zijn niet alle hulpmiddelen voor alle specialismen relevant; het hulpmiddel kussens buikligging voor het positioneren van de patiënt is bijvoorbeeld niet relevant voor de specialismen KNO en MKA, waarbinnen het huidige onderzoek heeft plaatsgevonden. Ten tweede waren in de set hulpmiddelen opgenomen die altijd nodig zijn en waar men niet naar hoeft te zoeken, zoals de onsteriele handschoenen, de telefoon en de medicatiestickers. Het is dus niet heel relevant om deze op te nemen in dit onderzoek. Ten derde was de set met hulpmiddelen niet volledig; de yasargil-steun en de gelring zouden moeten worden toegevoegd. Ten slotte had er in de vragenlijst een onderscheid moeten zijn tussen hulpmiddelen die worden gebruikt door operatieassistenten en hulpmiddelen die worden gebruikt door anesthesiemedewerkers. Bij de vraag of men de hulpmiddelen nodig heeft gehad, had duidelijker moeten 20 OK OPERATIONEEL JUNI 2013