Ik ben lekker stout. over de literaire waardering van Annie M.G. Schmidt. Joanne Bos. BA Nederlandse Taal & Cultuur. Begeleider: dr.

Transcriptie

1 Ik ben lekker stout over de literaire waardering van Annie M.G. Schmidt Joanne Bos BA Nederlandse Taal & Cultuur Begeleider: dr. Fabian Stolk April

2 Abstract In deze scriptie onderzoek ik hoe Annie M.G. Schmidt haar positie verkreeg in de Nederlandse literatuur. Aan de hand van kritieken uit twee kranten, twee tijdschriften en twaalf literatuurhandboeken schets ik haar receptiegeschiedenis in de periode van : van het verschijnen van haar eerste boeken tot en met de toekenning van de Constantijn Huygens-prijs. Uit dit onderzoek is gebleken dat voornamelijk de kinderboeken en poëzie van Annie M.G. Schmidt zijn gerecenseerd in de kranten en in veel mindere mate haar musicals en teksten voor volwassenen. In de literaire tijdschriften komt zij in het geheel niet voor. Door de samenstellers van literatuurhandboeken is zij veelal als kinderboekenschrijfster opgenomen en zelden met haar volwassenenliteratuur. Schmidt wordt binnen de kinderliteratuur voornamelijk geplaatst bij de emancipatie van de kinder- en jeugdliteratuur van na de Tweede Wereldoorlog. Uit deze resultaten concludeer ik dat Schmidt niet van iedereen een plekje in de literaire canon ontvangen heeft. De mensen die haar werk wel op literaire waarde schatten, doen dat binnen de kaders van kinderliteratuur waar Schmidt een nieuw geluid liet horen door vanuit het kinderperspectief te schrijven. Mede door haar werken is de grens tussen kinder- en volwassenenliteratuur vervaagd en is de kinderliteratuur geëmancipeerd. Schmidt behoort niet logischerwijs tot de literaire canon vanwege haar oeuvre maar alleen de wetenschapper die oog heeft voor de functie die zij vervuld heeft in de emancipatie van de kinderliteratuur geeft haar een plek in de literaire canon. 2

3 Voorwoord Voor u ligt mijn bachelorscriptie, één van de laatste onderdelen van mijn bachelorperiode. Tijdens mijn bachelor Nederlandse Taal en Cultuur ben ik onder andere overtuigd geraakt van de schoonheid van kunst, in het bijzonder de Nederlandse literatuur. Voor mij hoort Annie M.G. Schmidt daar ontegenzeggelijk bij. Als kind raakte ik al vertrouwd met Jip en Janneke en Pluk van de Petteflet. Nu, twintig jaar later, kan ik Schmidts werken nog steeds waarderen en bewonder ik ze vanwege hun tijdloosheid. Daarom stond het voor mij al vrij vroeg vast dat Schmidt het onderwerp zou worden van mijn scriptieonderzoek. Om dit verder uit te kristalliseren heb ik meer van haar oeuvre gelezen en twee biografieën over haar werk en leven. Hierbij ontdekte ik dat Schmidt niet door iedereen een plekje binnen de Nederlandse literatuur krijgt toebedeeld. Omdat ze in 1987 wel de grote Constantijn Huygens- prijs heeft ontvangen, heb ik besloten op zoek te gaan naar de kentering in de waardering voor haar werk. Het duurde even voor ik een goede onderzoeksvraag had geformuleerd die bevroeg wat ik wilde onderzoeken. In eerste instantie wilde ik ook aantonen in hoeverre Schmidt zowel qua stijl als inhoud als schopperig te kwalificeren is. Het heeft mijn begeleider, de weledelzeergeleerde heer Stolk, tijd en geduld gekost om mij tot het inzicht te laten komen dat deze twee vragen te weinig overeenkomsten hebben om binnen één bachelorscriptie te beantwoorden. Naast dit geduld en zijn wijze woorden, wil ik hem van harte bedanken voor zijn adequate reacties via de en het enthousiasme waarmee hij mij heeft begeleid. Ook vele vrienden van mij en mijn familie wil ik via deze weg bedanken voor de interesse die ze hebben getoond in mijn onderzoek. Hans verdient hier bij naam genoemd te worden vanwege de wekelijkse borrels die we op onze scripties dronken. Wageningen, 21 april 2015 Joanne Bos 3

4 Inhoudsopgave Voorwoord Inleiding Context Probleemstelling Structuur scriptie Theoretisch kader: canonvorming Methode Verantwoording materiaal Kranten Literaire tijdschriften Literaire handboeken Resultaten Kranten Het Parool De Volkskrant Literaire tijdschriften Literaire handboeken Lodewick, H.J.M.F., Coenen, P.J.J., Smulders, A.A. (1982). Literatuur, geschiedenis en bloemlezing Knuvelder, G.P.M. (1979). Schets geschiedenis Nederlandse letterkunde Knuvelder, G.P.M. (1982). Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde Raat, G.F.H. (1988/1997). Annie M.G. Schmidt. In Zuiderent, A.T. (red.), Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige Literatuur na 1945 (pp 1-16) Dautzenberg, J.A. (1989). Nederlandse literatuur, geschiedenis, bloemlezing en theorie Bekkering, H., e.a. (red.) (1989). De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland & Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden Schenkeveld, M.A. (hoofdred.) (1993). Nederlandse literatuur, een geschiedenis Anbeek, T. (1999). Geschiedenis van de literatuur in Nederland Fokkema, R. (1999). Aan de mond van al die rivieren. Een geschiedenis van de Nederlandse poëzie sinds Boven, E. van (2006). Literatuur van de moderne tijd: Nederlandse en Vlaamse letterkunde in de 19 e en 20 e eeuw Brems, H. (2013). Altijd weer vogels die nesten beginnen Rock, J., Franssen, G., Essink, F. (red.) (2013). Literatuur in de wereld

5 Steinz, P. & Steinz, J. (2015) Gids voor de wereldliteratuur Conclusie Beantwoording van de deelvragen De kranten De tijdschriften De handboeken Beantwoording van de hoofdvraag Discussie Bibliografie Plagiaatverklaring 5

6 1. Inleiding 1.1 Context Annie M.G. Schmidt ( ) is tegenwoordig niet meer weg te denken uit de Nederlandse cultuur. Men hoeft maar de HEMA binnen te lopen om geconfronteerd te worden met de algemene bekendheid van enkele personages van Schmidt. De illustraties bij de verhalen van Jip en Janneke, vervaardigd door Fiep Westendorp, zijn hier te vinden op menig tandenborstel en andere accessoire. In 1992 verwierf de HEMA het alleenrecht om de figuren op haar producten af te drukken (met uitzondering van boeken, kaarten en posters, die waren al vergeven) (Arends, 1996). Ook in de boekhandels kunnen we niet meer om Schmidt heen. Veel van haar oeuvre is te vinden tussen zowel de kinderboeken als de volwassenenliteratuur. Zelfs in onze omgangstaal komen we het werk van Schmidt tegen in de term jip-en-janneketaal, voor het eerst gebruikt in de politiek door Bas Eenhoorn in 2002; sindsdien verwijst deze term naar begrijpelijke taal van volwassenen (Genootschap Onze Taal, 2009). Dat Schmidt nog niet tot het verleden behoort, is ook af te leiden uit het succes waarmee haar werk steeds weer onder de mensen gebracht wordt. Te denken valt aan de ongekend hoge verkoopcijfers van Die van die van u, de bloemlezing die werd uitgegeven door Van Oorschot in 2014 (dit gedundrukte boekje stond zes weken in de top bestsellers van stichting CPNB (CPNB)); de, middels crowdfunding mogelijk gemaakte, verfilming van Wiplala die in 2014 in de bioscopen draaide (Dillen, 2015); de musical Heerlijk duurt het langst die na 50 jaar weer op de planken stond, en de verfilming van De A van Abeltje die eind 2015 in de bioscopen wordt verwacht (Biosagenda, 2014). Tijdens haar leven heeft Schmidt zowel waardering geoogst als afwijzing. Ze ontving vele prijzen, waarvan vele voor de jeugd- en kinderboeken zoals de Zilveren (onder andere in 1971 voor Minoes) en Gouden Griffel (in 1981 voor Otje) en de Hans Christian Andersen-prijs (1988). De eerste prijs die betrekking had op haar gehele oeuvre, dus ook op haar volwassenenliteratuur, was de Constantijn Huygens-prijs in In het rapport van de Jan Campertstichting, die deze prijs uitlooft, staat over haar oeuvre: Naar de omvang kan men bijna van een aantal oeuvres spreken: haar verzamelde kinderversjes, vormen een monumentale bundel, evenals haar gedichten en liedjes voor volwassenen; haar kinderverhalen en sprookjes vullen een hele boekenplank. En dan schreef 6

7 zij ook nog musicals, radio- en televisiestrips, een blijspel, columns (toen nog cursiefjes genoemd). (Jan Campertstichting, 1987) Wellicht is Schmidt een wat vreemde eend in de bijt tussen al de auteurs die eerder de Constantijn Huygens-prijs kregen, onder wie J. Bernlef (1984), Pierre H. Dubois (1985) en Gerrit Krol (1986), zij zijn algemeen erkend als serieus literair auteur (Jan Campertstichting). Ook anderen zien het talent van Schmidt. Volgens Van Nieuwkerk, die een recensie schreef over Ziezo in 1987, had Annie M.G. Schmidt [ ] natuurlijk al lang de PC Hooftprijs moeten krijgen (Van Nieuwkerk, 1987). Afwijzing ontving zij voornamelijk via recensies. Zo werd in de krant haar werk verschillende keren negatief beoordeeld. Adriaan Morriën schreef in 1958 over haar poëzie: Het zijn dan ook geen echte gedichten. Het is huishoudpoëzie, conversatie op rijm (Morriën, 1958). Een kleine dertig jaar later (1983) staat er weer een, zij het wat subtieler, negatieve recensie in de krant. Gortzak is naar de musical De dader heeft het gedaan geweest. Hij schrijft: Spitse of bijtende dialogen hoeven we nauwelijks te verwachten al klinkt daar soms een stekelige opmerking door (Gortzak, 1983) en De teksten, vooral de gesproken teksten, zijn dikwijls niet meer dan aangevertjes voor alweer een nieuwe danspartij (Gortzak, 1983). 1.2 Probleemstelling Dat Schmidt in 1987 de Constantijn Huygens-prijs voor haar gehele oeuvre kreeg, bezegelt haar positie in de serieuze Nederlandse literatuur. Volgens het juryrapport is Schmidt de schrijfster die de grens tussen kinder- en volwassenenliteratuur opheft. Deze erkenning is wat laat, aangezien het 37 jaar na haar eerst gepubliceerde boeken komt. Maar hoe is dat proces van erkenning dan wel afwijzing verlopen? Door middel van een beredeneerde steekproef van recensies in kranten en literaire tijdschriften en de bespreking van Schmidt in literaire handboeken, heb ik onderzoek gedaan naar het canoniseringproces van het oeuvre van Annie M.G. Schmidt. Daarbij hoort de volgende hoofdvraag: Hoe verliep de canonisering van Annie M.G. Schmidt in de Nederlandse literatuur? 7

8 Om deze hoofdvraag te kunnen beantwoorden onderscheid ik twee deelvragen: - Hoe hebben critici de literaire werken van Schmidt door de jaren heen ontvangen? - Hoe wordt Schmidt als literair auteur opgenomen in literaire handboeken van de Moderne tijd? Zowel de critici als de samenstellers van literair-historische handboeken maken keuzes over in- en uitsluiting van auteurs binnen de literatuur. Ik onderscheid ze van elkaar om structuur in deze scriptie aan te brengen maar meer nog omdat hun functie in het canoniseren niet geheel hetzelfde is. Hier kom ik op terug in het hoofdstuk Methode. 1.3 Structuur scriptie De beantwoording van bovenstaande vragen vormt de hoofdlijn van mijn scriptie. In hoofdstuk 2 schets ik het theoretisch kader (canonvorming), en in hoofdstuk 3 ga ik verder met de verantwoording van de methode. Vervolgens presenteer ik mijn onderzoeksresultaten in hoofdstuk 4. De conclusie wordt in hoofdstuk 5 gevormd. Daarin zal ik tot een antwoord komen op de hoofdvraag. Tot slot volgt hoofdstuk 6 met discussie en aanbevelingen voor verder onderzoek. Dit laatste is belangrijk omdat ik mijn onderzoek door een bovengrens aan het aantal woorden én beperkte tijd moest inperken. Het beeld van het canoniseringproces van Schmidt is zodoende niet volledig. Met deze scriptie hoop ik inzicht te geven in het canoniseringproces van het oeuvre van Schmidt en hoe de verschillende actoren in het literaire veld hierop van invloed zijn geweest. 8

9 2. Theoretisch kader: canonvorming Opmerkelijk in het waarderingsproces is de rol van gezaghebbende commentatoren die hun oordeel in het openbaar vellen en teksten in een rangorde plaatsen. Ze bemiddelen tussen tekst en leespubliek en zorgen ervoor dat teksten een keurmerk krijgen (of juist niet) en een plaats in een hiërarchie van waardevolle boeken. Een gunstig oordeel geeft een werk een hoge status en verlengt hierdoor zijn culturele leven. (Brillenburg Wurth & Rigney, p. 65) Bovenstaand citaat uit Het leven van teksten komt uit de sectie die waardering en canonvorming behandelt in het hoofdstuk over de veelzijdigheid van literatuur. Het citaat geeft kort weer hoe het canoniseringproces vorm krijgt. Een invloedrijk theoreticus op dit gebied is Pierre Bourdieu ( ). Deze Franse cultuursocioloog heeft zich onder andere bezig gehouden met de vraag hoe literaire en andere culturele activiteiten maatschappelijk gezien georganiseerd zijn (Brillenburg Wurth & Rigney, p. 65). In zijn artikel The field of cultural production, or the economic world reversed (1983) noemt hij deze organisatievorm het culturele veld. Het culturele veld omvat de verzameling organisaties of groepen actoren die zich bezighouden met de productie, distributie, promotie en consumptie van symbolische goederen en praktijken op het terrein van cultuur, kunst, religie enzovoort. (Dorleijn, p. 16) In het culturele veld zijn dus verschillende actoren actief om culturele producten aan de man te brengen. Om het functioneren van het culturele veld te kunnen bestuderen, moeten eerst de verschillende actoren inzichtelijk gemaakt worden, maar ook hoe deze met elkaar interacteren. Voor mijn onderzoek is alleen het literaire veld relevant dat schematisch gezien een subveld van het culturele veld is (Dorleijn, p. 15). Binnen dit literaire veld onderscheidt Bourdieu verschillende instituties die invloed hebben op onder andere de waardering van literatuur: Naast schrijvers en gewone lezers zijn dat [ ] organisaties zoals uitgeverijen, boekhandels, de pers, stichtingen die prijzen toekennen, enz. (Brillenburg Wurth & Rigney, p. 65). Deze instituties gebruiken normatieve opvattingen om andere leden van die samenleving er toe te brengen culturele goederen en praktijken op een bepaalde manier waar te nemen en te waarderen (Dorleijn, p. 16). Hier zijn we weer terug bij de gezaghebbende commentatoren uit het citaat bovenaan dit hoofdstuk en aangekomen bij de thematiek van mijn onderzoek: de waarneming en waardering van het werk van Schmidt. Hoe is de symbolische waarde van het oeuvre van Schmidt geproduceerd? 9

10 Een van de doelstellingen van institutioneel onderzoek is een beter inzicht te krijgen in de productie van symbolische waarde. Hieronder verstaan we de toekenning van eigenheid (eigenschappen) en kwaliteit (waarde) aan literaire werken, hun classificatie (naar soort) en hun rangordening (in vergelijking met andere werken). (Dorleijn, p. 18) Voor mijn onderzoek ga ik dus opzoek naar de erkenning van eigenheid, de toekenning van kwaliteit en signalen van classificatie en rangordering van het oeuvre van Schmidt. Door middel van institutioneel onderzoek wil ik proberen te beschrijven hoe Annie M.G. Schmidt in de loop van vier decennia is doorgedrongen tot de literaire canon. Hieronder versta ik de dynamische verzameling teksten die door de culturele autoriteiten als waardevol worden beschouwd en als referentiekader kunnen dienen van een gedeelde cultuur (Brillenburg Wurth & Rigney, p. 399). Dergelijk onderzoek heeft Jeroen Dera (2012) ook gedaan met betrekking tot de receptiegeschiedenis van Hans Faverey. Dera confronteert het beeld dat Faverey van zichzelf ontwierp [ ] met de receptiegeschiedenis van zijn oeuvre (Dera, p. 462). Ter introductie noemt Dera van enkele critici de lezing van de gedichten van Faverey. In de geschiedenis is volgens Dera de klemtoon verlegd van een autonome benadering van het gedicht [ ] naar een referentiële leeshouding. Ik ga er nu niet op in wat dit precies inhoudt, voor deze scriptie is het afdoende om te dienen ter illustratie van verschillende ideeën en oordelen van critici. Dit geldt gedeeltelijk ook voor het oeuvre van Schmidt. Haar werk is niet direct door de jaren heen anders geïnterpreteerd, maar wordt wel door verschillende critici ontvangen omdat haar werk zich in twee op zichzelf staande literaire subvelden bevindt en op de grens daarvan. Schmidt schreef namelijk zowel voor kinderen als voor volwassenen, maar ook in verschillende genres, zoals de poëzie, het theater en proza. Dit alles werd afwisselend geproduceerd en gepubliceerd. Hierdoor is het lastig haar in één hokje te plaatsen. Morriën vindt haar serieuze poëzie dan wel niets, maar van de kindergedichten zegt hij dat die naar [z]ijn smaak het beste zijn wat deze schrijfster heeft geschreven (Morriën, 1958). Zoals in de vorige paragraaf genoemd is, bevindt het werk van Schmidt zich op de grens van twee literaire subvelden. Daarmee wordt niet zozeer bedoeld dat het werk van Schmidt verschuift van het ene naar het andere subveld, maar gedoeld op de emancipatie 10

11 van de kinder- en jeugdliteratuur, na de Tweede Wereldoorlog. De conventies van jeugdliteratuur verschuiven in de jaren 80 richting die van de volwassenenliteratuur. Hierdoor worden ook de kinderboeken door de serieuze literaire critici ontvangen, gelezen en becommentarieerd. Door die veranderde conventies hoeven boeken voor kinderen geen moralistische toon meer te hebben, maar mogen ze humoristisch van aard zijn. De wereld moet niet beschouwd worden vanuit de optiek van een volwassene maar vanuit die van het kind. Een kinderboek waar volwassenen en kinderen allebei veel plezier aan beleven, al is het vaak om verschillende redenen, zo n boek is goed (Bekkering, p. 402). Tijdens mijn onderzoek ontdekte ik dat het voor veel critici lastig is om oog te hebben voor het gehele oeuvre van Schmidt en dat ze vaak, bewust of onbewust, een groot deel van haar oeuvre buiten beschouwing laten en kiezen voor een bepaald genre. Dit blijkt van grote invloed op de waardering en de canonisering van haar oeuvre. 11

12 3. Methode Het is niet mogelijk om voor deze bachelorscriptie alles wat over Schmidt gedacht, gezegd en geschreven is, te onderzoeken. Uit de vele actoren binnen het literaire veld, kies ik voor verschillende soorten critici: recensenten van kranten, essayisten in literaire tijdschriften en samenstellers van literatuurgeschiedenissen. De rol van boekhandelaren, uitgeverijen, stichtingen en overige actoren die betrokken zijn bij het proces van canonisering, laat ik achterwege vanwege de beperkte tijd die ik voor deze scriptie mag inzetten. Ik ben me ervan bewust dat dit betekent dat hierdoor de hoofdvraag maar beperkt beantwoord kan worden. De keuze voor kranten, tijdschriften en handboeken zal ik hieronder kort toelichten. 3.1 Verantwoording materiaal Mijn keuze voor dit bronmateriaal ligt in de verschillende doelgroepen die ieder medium heeft. In kranten wordt het grote publiek aangesproken. De keuze voor wat er wordt gerecenseerd hangt samen met het besef van dit grote publiek en speelt zodoende wellicht in op de burger en zijn interesses. Het heersende idee van literatuur is bij het publiek van de krant een veel ruimer begrip dan bij de lezer van een literair handboek en zeker bij de lezer van een literair tijdschrift. Ik verwacht dan ook, gezien de hoge verkoopcijfers van het werk en de belangstelling die er indertijd was voor het oeuvre van Schmidt, veel recensies van haar werk te vinden in de kranten. Wat literatuur inhoudt is voor de lezers van literaire tijdschriften veel specifieker. De redactie moet dan ook naar de lezer toe verantwoorden welk werk ze publiceert en bespreekt. Zij heeft een stringentere opvatting over wat literatuur is vergeleken met een krant. Een literair tijdschrift is daarnaast vaak ontstaan vanuit een bepaalde literatuuropvatting en is er niet in de eerste plaats om de lezer te vermaken maar meer om een visie op literatuur te ventileren richting de lezers. Gedeeltelijk geldt dit ook voor de samenstellers van een literatuurhandboek. Zij moeten zich op academische gronden verantwoorden voor de in- en uitsluiting van auteurs bij het componeren van hun handboek. Wat uniek is aan handboeken is dat de samenstellers hun uitgangspunt voor het handboek uiteenzetten in de introductie. Samenvattend zou je kunnen stellen dat de samenstellers van literaire handboeken literatuurwetenschap bedrijven en recensenten in kranten en essayisten zich bezig houden met het bekritiseren van literatuur. Ik verwacht verschillende signalen van in- en uitsluiting 12

13 in mijn bronmateriaal tegen te komen vanwege de verschillende functies die ze ten opzichte van elkaar vervullen. Vanwege de tijd die ik aan deze scriptie mag besteden en aangezien er vele kranten zijn, verschillende literaire tijdschriften en boekenkasten vol met literaire handboeken, beperk ik mijn corpus tot twee grote kranten die ruimte maken voor literaire recensies, twee literaire tijdschriften en dertien literatuurhandboeken over de Moderne periode. Wat kranten en tijdschriften betreft, beperk ik mij tot de periode In 1950 kwamen de eerste boeken van Schmidt uit, namelijk Het fluitketeltje, En wat dan nog? en Brood en Mangelpers; in 1987 ontving ze, zoals eerder genoemd de Constantijn Huygens-prijs, en hiermee werd het signaal afgegeven dat Schmidt officieel een plekje binnen de Nederlandse literatuur had bemachtigd. 3.2 Kranten De twee kranten die ik heb gekozen zijn Het Parool en De Volkskrant. Deze keuze heb ik ten eerste gemaakt omdat het beide grote en vooraanstaande kranten zijn die aandacht besteden aan de actuele Nederlandse literatuur. Ten tweede heeft Schmidt zelf bij Het Parool gewerkt en is zij dankzij deze krant beroemd geworden met Het schaap Veronica en Simpele zielen en nog wat, verhalen die in eerste instantie in deze krant gepubliceerd werden als feuilleton. Bij De Volkskrant werkte toentertijd Kees Fens als criticus. [H]ij recenseerde wekelijks de nieuwe Nederlandse literatuur van 1969 tot 1977 (Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2010). Vanwege zijn gerespecteerde mening, die hij ook uitte over Schmidt, kies ik naast Het Parool ook voor De Volkskrant. Een dag na de dood van Schmidt schreef Fens over haar: Zij schiep haar eigen poëtische genre, - en dat is literair een van de allergrootste prestaties (Fens, 1995). Hiermee doelt hij op het feit dat je direct haar werk herkent. Dit komt onder andere door de vreemde rijmparen die ze gebruikte. Hij had erg veel ontzag voor Schmidt, iets wat niet per se voor de hand ligt voor iemand die zich uitsluitend met serieuze literatuur bezig houdt. Het meeste bronmateriaal vond ik in het Letterkundig Museum in Den Haag: vijftien recensies, negen uit Het Parool en zes uit De Volkskrant. Via het internet heb ik gezocht naar andere recensies, omdat die vermeld staan in de secundaire bibliografie van Anna (2002), de biografie van Annejet van der Zijl over Schmidt. Via Delpher.nl kwam ik niet verder, want 13

14 Het Parool en De Volkskrant zijn daarin niet opgenomen. De databank Literom.nl gaf nog een drietal nieuwe recensies uit De Volkskrant en één uit Het Parool. Ik heb geprobeerd knipselkranten te achterhalen maar dat bleek ook een doodlopende weg te zijn. In totaal heb ik dus negentien recensies van verschillende boeken gevonden en gebruikt als onderzoeksmateriaal, tien uit Het Parool en negen uit De Volkskrant. Van deze recensies heb ik een samenvatting gemaakt en deze presenteer ik in het volgende hoofdstuk in chronologische volgorde. 3.3 Literaire tijdschriften De literaire tijdschriften die ik onderzocht, zijn De Gids en Podium. Er zijn maar weinig tijdschriften die gedurende de hele periode verschenen. De Gids bestaat echter al sinds 1837 en Podium verscheen van 1944 tot Deze laatste kwam dus voor het grootste gedeelte uit tijdens de schrijversperiode van Schmidt. Van alle jaargangen ( ) van deze tijdschriften ben ik per nummer de inhoudsopgave doorgelopen om te onderzoeken of Schmidt er op enigerlei wijze in is opgenomen. De resultaten presenteer ik in het volgende hoofdstuk. 3.4 Literaire handboeken Wat de literatuurhandboeken betreft, heb ik alle handboeken onderzocht over de Moderne periode die ondergebracht zijn in de Universiteit Bibliotheek Utrecht. Ik heb geen literatuurgeschiedenis opzettelijk achterwege gelaten waardoor ik me een zo compleet mogelijk beeld heb kunnen vormen. Omdat Schmidt veel voor kinderen heeft geschreven en ook veel poëzie, heb ik ook twee handboeken onderzocht die specifiek over deze genres handelen. In de volgende handboeken (hier chronologisch geordend) ben ik het namenregister afgegaan, op zoek naar Schmidt, Annie M.G., op zoek naar de manier waarop zij in het handboek ondergebracht is. Lodewick, H.J.M.F., Coenen, P.J.J., Smulders, A.A. (1982). Literatuur, geschiedenis en bloemlezing Knuvelder, G.P.M. (1979). Schets van de geschiedenis Nederlandse letterkunde Knuvelder, G.P.M. (1982). Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde 14

15 Raat, G.F.H. (1988/1997). Annie M.G. Schmidt. In Zuiderent, A.T. (red.), Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige Literatuur na 1945 (pp 1-16.) Dautzenberg, J.A. (1989). Nederlandse literatuur, geschiedenis, bloemlezing en theorie Bekkering, H., e.a. (red.) (1989). De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland & Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden Schenkeveld, M.A. (hoofdred.) (1993). Nederlandse literatuur, een geschiedenis Anbeek, T. (1999). Geschiedenis van de literatuur in Nederland Fokkema, R. (1999). Aan de mond van al die rivieren. Een geschiedenis van de Nederlandse poëzie sinds 1945 Boven, E. van (2006). Literatuur van de moderne tijd: Nederlandse en Vlaamse letterkunde in de 19e en 20 e eeuw Brems, H. (2013). Altijd weer vogels die nesten beginnen Rock, J., Franssen, G., Essink, F. (red.) (2013). Literatuur in de wereld Steinz, P. & Steinz, J. (2015) Gids voor de wereldliteratuur Van alle handboeken heb ik per hoofdstuk (en paragraaf) een korte samenvatting gemaakt als Schmidt daarin voorkwam; deze presenteer ik in het volgende hoofdstuk. Ook zal ik ieder handboek kort introduceren zodat de opzet en daarmee de focus van de samenstellers duidelijk zal worden. Met alle resultaten onder elkaar, maak ik inzichtelijk of en op welke manier Schmidt is opgenomen in de verschillende bronnen. Deze gegevens zal ik met elkaar vergelijken om tot een conclusie te komen die dient als antwoord op mijn hoofdvraag. 15

16 4. Resultaten In deze sectie presenteer ik de resultaten van het onderzoek per bron, te beginnen met de recensies van Het Parool en De Volkskrant in chronologische volgorde. Daarna volgen de literaire tijdschriften De Gids en Podium en tot slot eveneens in chronologische volgorde - uit de literaire handboeken. 4.1 Kranten Voor ik deze resultaten presenteer, wil ik alle schijn van volledigheid wegnemen. Het bleek niet mogelijk om alle recensies van beide kranten uit de onderzochte periode boven tafel te krijgen. Van iedere recensie geef ik een korte samenvatting. Ook hierbij houd ik een chronologische volgorde aan omdat het een ontwikkelingsproces betreft Het Parool Van Schuitje varen tot Van Schendel (W.H.A.) In deze recensie introduceert W.H.A. de thematiek van dit boekje: hoe vindt men een goed boek voor kinderen? Welke boeken zouden een plekje moeten hebben in ieders bibliotheekje? W.H.A. stapt zelf in het schuitje en laat zich leiden door Schmidt om tot een keuze te komen van de andere kinderboeken die W.H.A. recenseert in dit stuk. Wiplala (Anoniem) In de introductie van deze recensie vragen moeders aan de recensent om advies voor een goed boek voor mijn dochtertje (of zoontje) van zes (of zestien) jaar. De recensent hoeft over deze vraag niet lang na te denken en adviseert Wiplala: Want een aardiger en beter verhaal dan dat kunt u zich niet voor uw kinderen wensen. Er wordt het advies gegeven om het voor te lezen, zodat de ouders er zelf ook plezier aan zullen beleven. Huishoudpoëzie Adriaan Morriën Voor Morriën inhoudelijk op dit werkje ingaat, beschrijft hij waar Schmidt haar roem aan te danken heeft. Volgens hem is dat voornamelijk door haar werk bij radio en televisie en de mensen die haar bij het uitvoeren van dat werk geholpen hebben, zoals de acteurs en de componisten. Deze schrijfster heeft het geluk gehad dat zij de juiste mensen heeft 16

17 gevonden voor het,,brengen van haar werk. Hij noemt geluk een verdienste van de man of vrouw die erdoor wordt begunstigd. Morriën is van mening dat de cabaretteksten het vooral goed doen vanwege het contact dat Schmidt maakt met het publiek. Wanneer deze teksten als gedicht of verhaal worden gelezen vallen ze in de regel tegen. De Impressies van een simpele ziel, de kindergedichten en -verhalen daarentegen vind hij wel geslaagd in boekvorm, want die zijn niet ontdaan van hun reproduktietechniek zoals met Huishoudpoëzie wel is gedaan. Het creëren van cabaret is van totaal andere aard dan het creatieproces van de,,echt kunstenaar, de schrijver van,, serieuze literatuur, want die schrijft tot hij iemand gevonden heeft die zijn werken (ver)koopt. Morriën concludeert dat men de poëzie van Annie M.G. Schmidt niet met het grof geschut van de,,serieuze literatuur te lijf kan gaan want dan vindt men weinig dat stand houdt. Hij vergelijkt haar werk met dat van Kees Stip wiens dierengedichten niet zo succesvol zouden zijn geweest wanneer ze als proza verschenen waren, terwijl hij verwacht dat dit voor Schmidt geen verschil zou maken omdat ze geen overrompelende originele vorm gevonden heeft. De rijmtechniek van dit werk vindt hij niet sterk: op enkele uitzonderingen na erg gewoon en zwak. Dan komt zijn veel geciteerde kritiek: het zijn dan ook geen,,echte gedichten. Het is,,huishoudpoëzie, conversatie op rijm. Aan het einde van zijn stuk komt Morriën weer terug bij de kinderpoëzie en hiervoor maakt hij een uitzondering wat zijn kritiek betreft. Deze gedichten zijn naar zijn smaak het beste wat deze schrijfster heeft geschreven. Kortom: Morriën vindt het jammer dat er met Huishoudpoëzie cabaret op schrift gesteld is omdat dit niet benaderd kan worden met de maatstaven van serieuze poëzie. De werken van Schmidt die van begin af aan al op schrift staan, vindt hij zeker de moeite van het lezen waard. Heksen en zo (Anoniem) Dit is een bundel vol sprookjes met de meest verrassende wendingen. Volgens de recensent word je als lezer meteen meegesleept in deze heerlijke dwaze sprookjeswereld. Pluk van de Petteflet (Jonneke Krans) Krans ziet in Schmidt een unieke auteur daar zij voor alle leeftijdscategorieën mooie werken schrijft. Ter illustratie noemt Krans Andreus die alleen maar voor kinderen van een jaar of acht schrijft. Schmidt schrijft niet alleen voor volwassenen, ze noemt hier En nu naar bed, 17

18 maar voor alle kinderen. Letterlijk alle. Pluk van de Petteflet ziet zij als werkje bij uitstek voor een jaar of acht. Het hele schaap Veronica (JK) Het beroemdste schaap van Nederland, zo wordt het schaap Veronica genoemd. Velen kennen het nog uit Het Parool waar het wekelijks in verscheen, maar nu is het weer leverbaar: gebonden en in kleur voor jeugdsentiment der volwassenen en tot verrukking van nieuwe kindergeneraties. Wat een planeet (H. van den Bergh) Schmidt heeft het succes van haar vorige musical overtroffen volgens de recensent. Hij noemt het een totaal- satire met bloedserieuze inslag over onze moderne samenleving en de ontmenselijkende gevaren die haar bedreigen. Na een korte weergave van de inhoud van deze muzikale produktie, sluit Van den Bergh af middels de wens: dat Annie M. G. Schmidt het leven op deze planeet nog maar lang mag blijven opvrolijken!. Minoes (Anoniem) In deze korte recensie moedigt de recensent de lezer aan om dit nieuwe werk, Minoes, van Schmidt te lezen. Het leeftijdloze boek bezorgde de recensent dolle pret. Ziezo (Matthijs van Nieuwkerk) Van Nieuwkerk begint zijn recensie met de woorden: Zij was het onbetwiste hoogtepunt van de laatste Nacht van de Poëzie in Utrecht. Hij prijst haar de hemel in als enige dichter in Nederland met hits en klassiekers, maar hij is niet de enige. De presentator van de Nacht van Poëzie noemde haar De echte koningin van Nederland. Van Nieuwkerk onderstreept haar veelzijdigheid door alle categorieën te benoemen waarin men haar naam tegen zal komen: de kinderversjes, de kinderboeken, de radio- en televisieseries en de musicals. Al deze werken zijn gedeeltelijk ondergebracht in de nieuwe bundel Ziezo. Volgens Van Nieuwkerk is alles over Schmidts werk in de loop der jaren al gezegd: In bijna ieder artikel over haar maakt de journalist een diepe buiging uit respect en roemt haar unieke kwaliteiten. Hij steekt zijn lof niet onder stoelen of banken waardoor deze recensie bijna uitdijt tot een artikel waarin Schmidt bejubeld wordt. Van Nieuwkerk stelt dat hij na 18

19 het lezen van Ziezo, toch 347 versjes, geen moment vermoeid is geraakt van flauw of voorspelbaar rijm. Volgens hem had Schmidt eigenlijk allang de PC Hooftprijs moeten winnen en hij noemt de toekenning van de Constantijn Huygens-prijs een wat late ode. Op het punt van bewondering over de eenvoud in combinatie met schoonheid, haalt Van Nieuwkerk Carmiggelt erbij, voor wie hij eenzelfde bewondering heeft. Hij sluit af met de woorden: De eenvoudige constatering dat er na al die jaren nog steeds niemand ook maar in hun schaduw kan staan, bewijst dat het slechts de grootsten gegeven is mooi, simpel en eenvoudig te schrijven. Tante Patent (Catherine van Houts) The Grand Old Lady heeft weer toegeslagen: Annie M.G. Schmidt schreef een nieuw kinderboek. Zo begint deze recensie over Tante Patent, gevolgd door een korte introductie op het verhaal. Van Houts is verrukt over het boek en de kwaliteiten van Schmidt want ze vervolgt: Het is Annie M.G. Schmidt opnieuw gelukt een sprankelend en tijdloos- boek toe te voegen aan haar oeuvre, dat door de jaren heen blijft fonkelen. Haar fantasie is kostelijk en wonderbaarlijk fris, haar kleurrijke taalgebruik nog steeds die verrukkelijke mengelmoes van recht- voor- z n raap en enigszins plechtig, doordat zij woorden blijft koesteren die je in het hedendaagse (kinder)boek niet aantreft. Deze recensie is, net als de voorgaande, één grote lofprijzing aan het adres van Schmidt De Volkskrant Hop maar Jip en Janneke (Anoniem) Ten tijde van het schrijven van deze recensie was het werk van Schmidt nog steeds via de radio te horen: Familie Doorsnee werd in die tijd uitgezonden. Volgens de recensent bewijst dit dat Schmidt blijkbaar een onuitputtelijke bron van inspiratie tot haar beschikking heeft omdat ze achter elkaar nieuwe werken produceert. Iets waar ook de kinderen van kunnen genieten, in het bijzonder in dit nieuwe boekje dat ieder kind graag in zijn schoen zal vinden. 19

20 Het beest met de achternaam (A.J.O.) A.J.O. introduceert Schmidt als de grote schrijfster uit het kleine Berkel en Rodenrijs. Waarom ze zo groot is, staat in de regel daarna: musicals, televisie- series, zo pas een toneelstuk, verzen en verhalen voor kinderen, ze schijnt ze uit haar mouw te schudden. Ondanks al deze werken van Schmidt verveelt haar werk niet en is het voor iedere leeftijd beschikbaar. Ter illustratie van dat laatste noemt hij het feit dat Ja zuster, nee zuster oorspronkelijk was geschreven voor kinderen. Toch zullen weinig volwassenen de beslommeringen van de zuster en het rusthuis gemist hebben. Ook het nieuwe boek Het beest met de achternaam is voor iedere leeftijd een plezier om (voor) te lezen. Floddertje (Anoniem) Deze recensent noemt ze het gouden duo : Schmidt en Westendorp. Ze hebben zich opnieuw bewezen met hun nieuwe boek Floddertje dat vol zit met gooi-smijt-verhaaltjes, slapstickjes voor kinderen. Daarmee is het een perfect verhaal voor kinderen tussen de vier en acht jaar, een stimulans voor je fantasie en prikkeltjes voor de lachlust. Otje (Mariska Hammerstein) Deze recensie is geschreven naar aanleiding van de uitreiking van de Gouden Griffel voor dit boek en haar schrijfster en haar illustrator. Geheel terecht, volgens Hammerstein, van Annie M.G. Schmidt heb ik nog nooit een mislukt boek in handen gehad. Hammerstein herleest het boek en ontdekt wederom de charme van het boek die zonder Westendorp niet hetzelfde geweest zou zijn. Het is een boek waarvan niet alleen kinderen maar ook volwassenen zullen genieten. Abeltje (Jan Paul Bresser) Aan het begin van de recensie trekt Bresser van leer tegen de mensen die zeggen dat Schmidt, achteraf gezien, niet maatschappijkritisch genoeg geschreven heeft. Hij vindt dit niet op z n plaats en schrijft dat hij maar weinig schrijvers kent die zo bewust gebroken hebben met conventies in taal en stijl en vorm en inhoud. Vanaf het begin is Schmidt een eigenzinnige dwarsligger. Dit is van Otje tot Abeltje(1953) hetzelfde gebleven volgens Bresser: van de laatste is zojuist de vijftiende druk verschenen. Tussen deze boeken maakt de recensent geen onderscheid in kwaliteit, want in beide boeken wordt er onafgebroken 20

21 gespeeld met taal. Hij noemt het haar stijl om aan te sluiten bij de kinderen, de rollen om te draaien en zaken uit te vergroten om de lachlust en fantasie te kietelen. In beide boeken ziet Bresser geen rolbevestigende tendenzen, het is aardig tegendraads. Want daar houden kinderen van. De dader heeft het gedaan (Ruud Gortzak) De wereld is slecht en van de wereld komt niets meer terecht. Zo opent Gortzak de recensie van deze musical. Hij schrijft dat het publiek zich er niets van aantrekt en zich alleen laat amuseren maar zich niet tot nadenken zet. Van tevoren had Schmidt aangekondigd dat de teksten er minder toe doen omdat het vooral een musical is van de choreograaf en componist: Stone en Bannink. Gortzak vindt de meeste tekst dan ook niet heel sterk: vooral de gesproken teksten zijn dikwijls niet meer dan aangevertjes voor alweer een nieuwe danspartij. Hij klinkt wat teleurgesteld omdat de musical vooral een show is geworden met hier en daar wel een paar goede liedjes zoals Zo verliefd en het gospel-achtig begrafenislied De laatste eer. Conny Stuart, die vaak de hoofdrol heeft gespeeld in musicals van Schmidt, heeft hierin maar een bijrol. Naar eigen zeggen is het Nederlandse toneel zo verloederd dat ze er geen grote rol meer uit krijgt. Ondanks de tegenvallers op tekstniveau is de musical met haar show en goed uitgevoerd ballet een lust voor het oog [ ] een dompelbad met slechts een enkele druppel koud water. Een visje bij de thee (Rindert Kromhout) Deze bundel, een bloemlezing gemaakt door oud Querido- directrice Tine van Buul, is het zesendertigste jaarboek van Querido. Volgens Kromhout geeft het boek een behoorlijk beeld van wat Annie Schmidt voor kinderen schreef, al blijft er natuurlijk wat te wensen over. Hij mist een aantal stukken zoals iets uit Ja zuster, nee zuster. Verderop noemt hij Schmidt een van de zeer weinige auteurs die de grens tussen boeken voor volwassenen en kinderliteratuur doet vervagen. Hiermee is zij als auteur een zeer uniek persoon en is het dan ook zeer terecht dat Guus Kuijer eens zei: Annie M.G. Schmidt is geen schrijver, ze is een wonder aldus Kromhout. 21

22 Tom Tippelaar (Hanny Alkema) De voorstelling, naar het boek van Schmidt, mag volgens Alkema bij voorbaat tot de betere voorstellingen van het seizoen worden gerekend. Niemand had zich volgens haar een leuker en veelbelovender begin van het seizoen kunnen wensen. Alkema schrijft dat het amusementsgehalte zeer hoog is en totaal geen oppervlakkigheid in zich heeft. De teksten noemt ze geraffineerd maar dat is vanzelfsprekend: wat wil je, Annie M. G. Schmidt. De naam van de Maan (Pay- uun Hiu) Blijkbaar is er veel aandacht besteed aan de belofte van een nieuwe productie van Schmidt. De recensie begint met: Wat met een overdosis aan voorpubliciteit is aangekondigd begint heel zacht met een triangel en een ijl kinderstemmetje om en nabij de hoge f: na noe na na nananoe. Dat kan alvast niet meer stuk. De première van deze opera was erg succesvol en viel op eerste kerstdag. Toch maakt Hiu een paar kanttekeningen. Ze vergelijkt het verhaal met Lord of the flies maar ziet dat de karakters van Schmidt niet zo goed uitgewerkt zijn: de emotionele spanningen van de hoofdpersonen krijgen amper vorm. Hierdoor wordt de mogelijkheid tot identificatie met de hoofdfiguren volgens haar ontnomen terwijl dat essentieel is voor een dergelijk stuk. 4.2 Literaire tijdschriften De twee literaire tijdschriften die ik heb onderzocht, De Gids en Podium, hebben beide het werk van Annie M.G. Schmidt genegeerd. Schmidt heeft er niet in gepubliceerd en is er ook niet in besproken of anderszins aangehaald. 4.3 Literaire handboeken Allereerst zal ik ieder handboek kort introduceren. Daarvoor let ik op de compositie van het boek en of er in de (para)tekst expliciet gesproken wordt van in- en uitsluiting van auteurs. Vervolgens presenteer ik mijn onderzoeksresultaten, door het gedeelte samen te vatten waarin Schmidt een plekje heeft gekregen, met daarbij de titel van het hoofdstuk en de paragraaf. Ik presenteer de handboeken in chronologische volgorde omdat de resultaten een ontwikkeling weergeven: het proces van canonisering van het oeuvre van Schmidt. 22

23 4.3.1 Lodewick, H.J.M.F., Coenen, P.J.J., Smulders, A.A. (1982). Literatuur, geschiedenis en bloemlezing Van deze literatuurgeschiedenis heb ik gebruik gemaakt van de meest recente versie die geactualiseerd is door Coenen en Smulders. In het Voorwoord vermelden zij aanpassingen die zij hebben gedaan die noodzakelijk waren (Lodewick, p. 3). Een zeer belangrijke hiervan is de honorering van de wat ruimere opvatting van het begrip literatuur die de laatste jaren terrein wint (Lodewick, p. 3). Hierdoor zijn er meer auteurs opgenomen en is er meer aandacht voor de modernste literatuur (Lodewick, p. 3). In dit voorwoord staat ook impliciet de doelgroep vermeld omdat de auteurs schrijven dat de methode (van Lodewick) in allerlei vormen van onderwijs (Lodewick, p. 3) gebruikt wordt. Deze literatuurgeschiedenis bestaat uit twee delen, waarvan deel één de geschiedenis tot 1880 behelst en deel twee die van 1880 tot heden. Deel twee valt uiteen in vier delen, respectievelijk: Noord-Nederland ; Zuid-Nederland ; Noord- en Zuid- Nederland en De Nederlandse Literatuur vanaf Aan dit laatste gedeelte zijn de meeste woorden gewijd, zoals beloofd in het voorwoord. Sommige schrijvers krijgen een eigen hoofdstukje, bijvoorbeeld Hugo Claus en Jan Wolkers. Anderen, onder wie Schmidt, moeten een plekje in een hoofdstuk delen met anderen. Schmidt is ondergebracht bij Cabareteske facetten samen met Michiel van der Plas, Jaap van de Merwe, Guus Vleugel, Drs. P., Freek de Jonge, Van Kooten en Willem Wilmink. Het hoofdstuk Cabareteske facetten opent met de opmerking dat de scheiding tussen papieren literatuur en show is vervaagd, dat steeds meer schrijvers er toe over gaan om hun publiek persoonlijk [ ] te benaderen (Lodewick, p. 362) (cursivering van mijn hand). Schmidt wordt hierbij geïntroduceerd als tekstdichter die onder andere teksten voor Wim Sonneveld schreef. Ze is vooral bekend om haar werk voor radio en televisie (Lodewick, p. 362) waarnaast ze kinderversjes schreef die zeer geslaagd [ ] zijn (Lodewick, p. 362). Volgens Lodewick is dat zowel vanwege de onuitputtelijke fantasie waarmee de schrijfster zotte situaties weet te bedenken, als de zuiver- getroffen kinderlijke toon (Lodewick, p. 362). Het gedicht Aan een klein meisje is hierbij afgedrukt ter illustratie van haar oeuvre. 23

24 4.3.2 Knuvelder, G.P.M. (1979). Schets geschiedenis Nederlandse letterkunde Uit het Woord vooraf bij de vierendertigste druk maak ik op dat dit boek bedoeld is als handreiking aan docenten. Het boek is chronologisch opgebouwd en begint met de middeleeuwen, waarna achtereenvolgens de renaissance; de achttiende eeuw; verlichting en romantiek aan bod komen. Ieder hoofdstuk is opgedeeld in deelhoofdstukken. Dit laatste is vooral het geval bij het laatste hoofdstuk omdat er dan verschillende stromingen te onderscheiden zijn. Het uitgangspunt van dit handboek is de auteur en zijn werk. Daarom heeft iedere auteur een eigen paragraaf onder het deelhoofdstuk waar hij qua stroming bij hoort. Annie M.G. Schmidt heeft geen plekje gekregen in dit handboek Knuvelder, G.P.M. (1982). Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde In het Woord vooraf bij de tiende druk schrijft Knuvelder voor wie dit handboek bestemd is: de lezer van boeken die snel iets te weten wil komen over het boek van zijn voorkeur en de studenten die aan de aanvang van hun studie staan (Knuvelder, 1982). Ook wat de lezer zal aantreffen wordt geïntroduceerd, namelijk: de (voornaamste) werken van de (voornaamste) auteurs uit onze eeuw tot en met de Vijftigers (Knuvelder, 1982). Dat laatste is vernieuwd ten opzichte van de vorige uitgave waarin auteurs die debuteerden na 1916 achterwege werden gelaten. Knuvelder vermeldt expliciet dat niet of nauwelijks genoemde, auteurs niet per definitie onbelangrijk zijn maar dat hij een keuze moest maken. De opbouw van het boek verschilt niet van Schets van de geschiedenis Nederlandse letterkunde. Ook hierin is Annie M.G. Schmidt niet opgenomen Raat, G.F.H. (1988/1997). Annie M.G. Schmidt. In Zuiderent, A.T. (red.), Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige Literatuur na 1945 (pp 1-16) Dit lexicon is een reeks die bestaat uit vijftien banden waarin losse essays over het leven en het werk van de Nederlandse literaire auteurs opgenomen zijn. Regelmatig werden er nieuwe essays geschreven of oude herzien waardoor het lexicon in bijna tien jaar gegroeid is tot een verzameling waarin meer dan 400 auteurs zijn opgenomen. 24

25 Het essay over Schmidt komt in deel acht aan bod en het is geschreven door Raat. Hij schrijft eerst een korte biografie van Schmidt met haar ontwikkeling van bibliothecaresse tot chef documentatie bij Het Parool tot schrijfster. Raat stipt daarnaast de onderscheidingen voor haar werk aan. In de Kritische beschouwing belicht Raat de techniek, thematiek en kunstopvatting van Schmidt aan de hand van één van haar eerste gedichten: Leeszaal, dat begint met de woorden: Ik ben een god in t diepst van mijn gedachten / maar in de bibliotheek een volontair (Raat, p. 3). Na de oorlog begint Schmidt veel te schrijven en wordt haar werk ook gepubliceerd in boekvorm en niet meer alleen in kranten en tijdschriften. Het is typerend schrijft Raat, dat haar eerste publikaties [ ] vrijwel gelijktijdig uitgebracht, twee dichtbundels zijn: één voor volwassenen en één voor kinderen. (Raat, p. 5) Hij maakt onder andere hieruit op dat het onderscheid tussen serieuze kunst en kleinkunst voor Schmidt wegvalt (Raat, p. 5). Er is wel verschil in publiek maar qua toon en taal maakt ze geen onderscheid. Ze drijft zelfs de spot met de serieuze kunst, bijvoorbeeld in Impressies van een simpele ziel. Iets anders waar Schmidt niet van houdt is een moraliserende toon binnen de literatuur ongeacht of de literatuur bestemd is voor volwassenen of voor kinderen (Raat, p. 5). Volgens Raat vindt Schmidt juist begrijpelijkheid erg belangrijk binnen literatuur en van de experimentele Vijftigers had ze dan ook geen hoge pet op. Dit laatste is op te maken uit het gedicht Een dichter uit de bundel Huishoudpoëzie (1957) waarin de hoofdpersoon Piet Pluimers grote moeite doet om geaccepteerd te worden door de literaire wereld. In de laatste strofe van het gedicht staat: Ach Piet! Over tien jaar slaat het om! / Dan rijmt men weer. Dan maakt men weer sonnetten. (Raat, p. 7) Raat schrijft hierover: Dit was iets te optimistisch: in 1967 [ ] ging het nog niet zo, maar vijf jaar later wel. En die omslag in de literaire mode heeft consequenties gehad voor de waardering van Schmidts werk (Raat, p. 7). Het is mij onduidelijk op welke omslag Raat hier doelt, hij licht dit ook niet nader toe. In het werk van Annie Schmidt worden voortdurend aanslagen beraamd op de gevestigde orde (Raat, p. 13). Hoewel haar gedichten qua techniek traditioneel zijn, komt de anarchie op woordniveau naar voren. Verheven woorden rijmen met het alledaagse: Mij wordt ook niets bespaard, zegt zij tot God / wanneer haar blauwe theepot is gebroken (Raat, p. 13). Aan het einde van zijn essay schetst Raat de literaire kritiek die Schmidt door de jaren heen ontvangen heeft. Volgens hem is de belangstelling voor Schmidt mede te danken 25

26 aan haar werk voor radio en televisie (Raat, p. 15); hiermee doelt hij vooral op belangstelling die te meten is via de oplages waarmee het oeuvre van Schmidt over de toonbank ging, want de literaire kritiek heeft haar lange tijd zuinig bejegend of zelfs veronachtzaamd (Raat, p. 15). De twee uitersten op dit gebied zijn Greshoff, die al in 1953 een groot dichter in haar zag, en Morriën die in een recensie in 1958 haar werk niet tot de serieuze literatuur rekende (Raat, p. 15) Dautzenberg, J.A. (1989). Nederlandse literatuur, geschiedenis, bloemlezing en theorie Dit is een handboek voor de bovenbouw van HAVO en VWO. Volgens de inleiding worden in dit boek die werken en schrijvers behandeld waarover de hiervoor bedoelde communis opinio bestaat dat ze van artistiek belang zijn (Dautzenberg, p. 4). De afgedrukte teksten zijn afkomstig uit de literaire canon. Qua indeling is het handboek chronologisch geordend, beginnend bij De middeleeuwen vervolgend met De zestiende en zeventiende eeuw ; De achttiende eeuw en De negentiende eeuw. Hierna volgen nog de hoofdstukken Rond de eeuwwisseling ; Tussen twee wereldoorlogen en Na de Tweede wereldoorlog. Naast stromingen hebben sommige auteurs een eigen paragraaf. Annie M.G. Schmidt wordt niet genoemd in dit handboek Bekkering, H., e.a. (red.) (1989). De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland & Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden In de inleiding staat dat het boek in hoofdzaak chronologisch gecomponeerd is zij het dat de opzet binnen de hoofdstukken vaak thematisch is (Heimeriks & van Toorn, p. 12). Zoals de titel al duidelijk maakt, begint het boek met de middeleeuwen, waarna het de geschiedenis doorloopt tot en met de twintigste eeuw. Hierna volgen nog drie andere hoofdstukken: Het kinderboek in Vlaanderen , Het kinderboek in de reclame en Het gezicht van het kinderboek. Ieder hoofdstuk is opgedeeld in verschillende deelhoofdstukken en wordt voorafgegaan door een korte inleiding op het hoofdstuk. Het handboek is niet voor vakspecialisten geschreven maar voor diegene die geïnteresseerd is in het avontuur dat het woord in de wereld van kinderen betekent (Heimeriks & van Toorn, p. 12). Het is frappant dat de titel van het boek uit het gedicht Alfabet van Schmidt komt. 26