I INDIVIDUEEL ARBEIDSRECHT 33

Transcriptie

1 Inhoud Afkortingen 13 1 Het begrip sociaal recht Het sociaal recht als juridisch vakgebied Geschiedenis Ongelijkheidscompensatie Flexibilisering Internationalisering Grondrechten Rechtsbronnen 26 I INDIVIDUEEL ARBEIDSRECHT 33 2 De arbeidsverhouding Overzicht Arbeidsovereenkomst Opdracht en aanneming van werk Ambtelijke status Flexibele arbeidsrelaties Enkele bijzondere arbeidsovereenkomsten Gemengde overeenkomsten 51 3 De totstandkoming van de arbeidsovereenkomst Partijen Arbeidsbemiddeling Sollicitatiefase Discriminatie bij aanstelling Vorm van de arbeidsovereenkomst Bijzondere bedingen 68 4 De rechtsbronnen Overzicht Onderlinge verhouding van rechtsbronnen 73 7

2 4.3 Contractvrijheid Vormen van dwingend recht De collectieve arbeidsovereenkomst De ondernemingsovereenkomst Andere rechtsbronnen De handhaving 80 5 De plichten van de werknemer Overzicht Arbeid verrichten Volgen van aanwijzingen Geheimhoudingsplicht en klokkenluiders Concurrentieverbod Verbod van nevenarbeid Voorkomen van schade Goed werknemerschap Sancties werkgever 92 6 De plichten van de werkgever Overzicht Loonbetaling Tewerkstelling Gelijke behandeling Veilige werkomstandigheden Grondrechten werknemer Goed werkgeverschap Sancties werknemer Onderbreking van de arbeid Verhindering werknemer Ziekte Zwangerschap, bevalling en adoptie Ouderschap De combinatie van werk en privé Kort verlof Vakantie Roostervrije dagen Bedrijfsrisico Het arbeidsomstandighedenrecht Overzicht Arbeidsomstandigheden Arbeidstijden Arbeid en zorg 125 8

3 8.5 Deskundige bijstand Medezeggenschap over arbeidsomstandigheden De Inspectie SZW Wijziging van de arbeidsverhouding Overzicht Wijzigingsbeding Goed werkgever- en werknemerschap Taakwijziging Overplaatsing Bevordering en degradatie Werkaanpassing gehandicapten Overgang van onderneming Overstappen binnen een groepsonderneming Het ontslagrecht: de opzegging en de ontbinding Overzicht ontslagrecht Opzegging Opzeggronden Instemming en toestemming Procedure bij preventieve toets bij opzegging Ontbinding door de kantonrechter Opzegverboden Opzegtermijn Proeftijd Dringende reden Collectief ontslag Opzegging door de werknemer Sancties Vernietiging van de opzegging Herstel van de arbeidsovereenkomst Transitievergoeding Overige vergoedingen bij ontslag Procesrecht Hoger beroep Ontbinding wegens tekortkoming Einde van rechtswege en beëindiging met wederzijds goedvinden Overzicht Einde van rechtswege Arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd Ontbindende voorwaarde Overlijden werknemer 180 9

4 11.6 Beëindiging met wederzijds goedvinden 180 II COLLECTIEF ARBEIDSRECHT Organisatie en vertegenwoordiging Vrijheid van vakvereniging Organisaties van werkgevers en werknemers Overlegeconomie Vertegenwoordiging in organen Ondernemingsniveau Bedrijfstakniveau Regionaal niveau Nationaal niveau Europees niveau Internationale organen De collectieve arbeidsovereenkomst Cao-overleg Bedrijfstak- en ondernemings-cao Regeling van de cao Individuele gebondenheid aan de cao De ongebonden werknemer De bepalingen van de cao Afwijking van de cao Algemeenverbindendverklaring Nawerking van cao-bepalingen Decentralisatie naar de onderneming Sociaal plan Handhaving van de cao Het stakingsrecht Geschiedenis van het stakingsrecht Grondrecht op collectieve actie Grenzen aan recht op collectieve actie Rechten van derden Stakingen gericht tegen anderen Bijzondere vormen van collectieve actie Schorsing of wanprestatie Positie werkwilligen Uitsluiting Bemiddeling en geschilbeslechting Het medezeggenschapsrecht Plaats van de ondernemingsraad

5 15.2 Instelling van de ondernemingsraad Het adviesrecht Het instemmingsrecht Het informatierecht Het beroepsrecht en andere geschillenregelingen Overige taken en bevoegdheden De personeelsvertegenwoordiging Medezeggenschap bij arbeidsomstandigheden De structuurregeling Verhouding met vakbonden Het enquêterecht Fusiegedragsregels De Europese ondernemingsraad Medezeggenschap bij de Europese vennootschap 253 III SOCIALEZEKERHEIDSRECHT Het stelsel van sociale zekerheid Geschiedenis Sociale verzekeringen en sociale voorzieningen Werknemers- en volksverzekeringen Publiek- en privaatrecht Financiering Uitvoering Toezicht Handhaving Rechtsbescherming Internationale aspecten Het werkloosheidsrecht Toepasselijke regelingen Werkloosheidsbegrip Referte-eisen Uitsluitings- en eindigingsgronden Uitkeringen Verplichtingen Verwijtbare werkloosheid Passende arbeid Sancties Betaling van de uitkering Re-integratiemaatregelen Het arbeidsongeschiktheidsrecht Toepasselijke regelingen

6 18.2 Loonbetaling bij ziekte Vangnetvoorziening Zwangerschap en bevalling Arbeidsongeschiktheidsbegrip WIA Uitkering bij volledige en duurzame arbeidsongeschiktheid Uitkering bij gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid Aanvullende uitkeringen werknemer Re-integratiemaatregelen De overige sociale verzekeringen Zorgverzekering Bijzondere ziektekosten Ouderdomspensioen Nabestaandenuitkering Aanvullende regelingen De sociale voorzieningen Overzicht Drie cruciale begrippen Algemene bijstand Bijzondere bijstand Oudere werklozen en gewezen zelfstandigen Jonggehandicapten Toeslagen Kinderbijslag Inschakeling werkzoekenden Beschutte arbeid Gehandicapten 330 Jurisprudentieregister 335 Artikelenregister 341 Trefwoordenregister

7 1 Het begrip sociaal recht 1.1 Het sociaal recht als juridisch vakgebied Dit boek biedt een inleiding tot het vakgebied van het sociaal recht. Het gebruik van de term sociaal recht betekent niet dat de beoefenaren van dit vak menen dat hun rechtsgebied socialer zou zijn dan andere. De term komt voort uit de geschiedenis. Het arbeidersprobleem in de negentiende eeuw werd wel aangeduid als de sociale kwestie. De wetgeving om het probleem te bestrijden heette sociale wetgeving. En het rechtsgebied dat aldus ontstond, wordt nog steeds aangeduid als het sociaal recht. In de praktijk worden aan de term sociaal recht verschillende, meer en minder ruime betekenissen toegekend: a. In de meest enge zin omvat de term sociaal recht alleen het socialezekerheidsrecht: regelingen voor werkloosheid, arbeidsongeschiktheid, ouderdom en dergelijke. Deze betekenis is bijvoorbeeld in Duitsland gangbaar, waar men spreekt over Sozialrecht als men uitsluitend het socialezekerheidsrecht bedoelt. In Nederland komt men dit gebruik soms ook tegen. b. In de ruimste zin omvat de term sociaal recht al het recht waarbij degenen worden beschermd die in de maatschappij in economisch opzicht een zwakke positie innemen: werknemers, huurders, consumenten, enzovoort. Deze betekenis omvat in wezen al het recht dat betrekking heeft op de zogeheten sociale grondrechten en de verzorgingsstaat: behalve het arbeidsrecht en het socialezekerheidsrecht bijvoorbeeld ook het huurrecht, het consumentenrecht, het gezondheidsrecht en het vreemdelingenrecht. c. Het meest gangbaar is het gebruik van de term sociaal recht in Nederland echter als overkoepelende benaming voor het arbeidsrecht en het socialezekerheidsrecht. Het sociaal recht heeft dan betrekking op alle aspecten van arbeid in ondergeschikt verband en daarmee samenhangende voorzieningen. 1 In de 1 Ook de term arbeidsrecht wordt door de verschillende auteurs uiteenlopend gedefinieerd. Zie hiervoor de oudere bundels met arbeidsrechtelijke oraties: G.M.J. Veldkamp (red.), Van sociale politiek naar sociaal recht, Alphen aan den Rijn: Samsom 1966; H.L. Bakels (red.), Arbeidsrechtelijke geschriften , Deventer/Alphen aan 17

8 HOOFDSTUK 1 term sociaal recht komt dan, meer dan in de term arbeidsrecht, tot uitdrukking dat ook het socialezekerheidsrecht in samenhang met het arbeidsrecht wordt bestudeerd. Ook het ambtenarenrecht en het medezeggenschapsrecht worden in deze opvatting tot het sociaal recht gerekend. Deze uitleg wordt gehanteerd aan de Nederlandse universiteiten waar het vakgebied wordt aangeduid als sociaal recht. In toenemende mate wordt aan universiteiten ook de term arbeidsrecht voor dit vakgebied weer gebruikt. De term sociaal recht was veelal opgekomen na de Tweede Wereldoorlog in samenhang met de totstandkoming van de verzorgingsstaat. De terugkeer van de term arbeidsrecht voor leerstoelen aan verschillende universiteiten houdt waarschijnlijk verband met een afnemende aandacht voor het socialezekerheidsrecht als zelfstandig onderdeel van het vakgebied. Dit hangt ook samen met de groeiende verwevenheid van de sociale zekerheid met het arbeidsrecht als gevolg van privatisering en inperking van het stelsel van sociale zekerheid. Het sociaal recht is als juridisch vakgebied in de loop van de twintigste eeuw ontwikkeld, samen met de opkomst van de sociale wetgeving. De laatste jaren is een nog steeds groeiende specialisatie, met name in het arbeidsrecht, merkbaar in de praktijk. Dit komt onder meer tot uitdrukking in nieuwe vaktijdschriften, zelfstandige afstudeerrichtingen in de masterfase van de universitaire rechtenopleiding, aparte secties bij advocatenkantoren, gespecialiseerde advocatenverenigingen en specialisatieopleidingen. Daarmee is het arbeidsrecht momenteel een bijzonder bloeiend vakgebied geworden. Specialisten in het arbeidsrecht behoren tot de meest gevraagden door advocatenkantoren. Vooral het ontslagrecht is steeds in ontwikkeling. Het socialezekerheidsrecht heeft de afgelopen jaren relatief aan belang ingeboet door bezuinigingen op en hervormingen van het stelsel van sociale zekerheid. Niettemin kent ook dit gebied tal van interessante actuele ontwikkelingen, zoals de vraag hoe om te gaan met ziekte en arbeidsongeschiktheid, de verplichting om passende arbeid te aanvaarden en de gevolgen van de vergrijzing van de bevolking. 1.2 Geschiedenis In verhouding tot veel andere juridische vakken heeft het sociaal recht als apart rechtsgebied nog een betrekkelijk jonge historie. Arbeid in ondergeschikt verband werd met name een maatschappelijk vraagstuk tijdens de Industriële Revolutie in de achttiende en negentiende eeuw. De opkomst van machinale industrie maakte inzet van arbeid op grote schaal mogelijk. Het arbeidscontract, waarbij arbeiders in ondergeschiktheid aan een werkgever werken, werd dan ook op veel grotere schaal dan daarvoor gangbaar. den Rijn: Kluwer/Samsom 1977; F.M. Noordam (red.), Sociaalrechtelijke oraties , Deventer: Kluwer