Biologische wijn bestaat

Transcriptie

1 Biologische wijn bestaat Studie in het kader van de opleiding tot Magister Vini Tjitske Brouwer Baarn, september 2007 Voor Anne, die mij ook heeft geleerd wijn te drinken 1

2 Copyright Tjitske Brouwer: Vinoblesse Tjitske Brouwer november Dit werk mag worden verspreid onder de Creative Commons Naamsvermelding-Niet-commercieel-Geen Afgeleide werken 2.5 Nederland Licentie 2

3 Dankwoord Zonder de hulp en steun van vele anderen had ik deze scriptie niet kunnen maken. Hiervoor zou ik hen graag willen bedanken. Mijn dank gaat uit naar alle producenten die de tijd hebben genomen mij te ontvangen, te woord te staan en mijn vele vragen te beantwoorden. Hij gaat ook uit naar diverse instanties, zoals het ITV-France, het ITAB, het INRA, Skal, Biologica, het Louis Bolk instituut, Demeter Nederland en naar Goos Eilander van Trendbox. Mijn bijzondere dank gaat uit naar Monique Jonis en Cristina Micheloni van het Orwine-project, die mij inzage hebben willen geven in ongepubliceerd onderzoek. Bijzondere dank ben ik ook verschuldigd aan mijn mentor Karel de Graaf. Hij heeft niet alleen al mijn versies doorgeploegd, maar is ook met mij de discussie over het onderwerp aangegaan. Zo heeft hij me gestimuleerd naar de juiste antwoorden op zoek te gaan. Daarnaast dank ik de crew van Vinoblesse, Eugenie en Marc, voor het inspringen gedurende de periodes dat ik afwezig was en mijn zoon Didier, voor zijn ondersteuning bij de scheikundige en statistische problemen. Tenslotte komt Marc en Didier alle lof toe omdat ze me steeds weer tussen de boeken vandaan hebben gehaald en me met hun kritische vragen bij de les hebben gehouden. Tjitske Brouwer In dialoog met Vincent Dauvissat, over de 21 e oogst die we op het domein proeven (Chablis, januari 2006). 3

4 Inleiding De introductie van kunstmest, chemische bestrijdingsmiddelen en mechanisatie in de wijnbouw na de tweede wereldoorlog leken een uitkomst voor de landbouwsector. Het werk werd minder arbeidsintensief en ook de kwaliteit van de producten leek te verbeteren. Hoewel er vanaf het begin al tegengas is gegeven door milieuactivisten, komt er nu van meerdere kanten kritiek op deze zogenaamde conventionele landbouw. In de conventionele land- en wijnbouw worden enorme hoeveelheden kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen gebruikt. In Frankrijk maakt het wijnbouwoppervlak slechts 4,4% 1 uit van het totale landbouwoppervlak, maar van de hoeveelheid aangeschafte chemische bestrijdingsmiddelen wordt maar liefst 50% in de wijnbouw gebruikt. Als je een keer in je leven een wijnboer in een ruimtepak zijn wijngaarden met chemicaliën hebt zien besproeien, hoef je er niet erg lang over na te denken dat dit de gezondheid niet ten goede kan komen. Niet die van jou, en ook niet die van de wijnboer. Helaas worden bepaalde chemische producten pas van de markt gehaald als er aantoonbaar schade is aangericht. Waarna men met een nieuw product weer ongestoord zijn gang kan gaan. Het oppervlak biologische wijngaarden is klein. In Italië wordt 3,4 % van het wijngaardarsenaal biologisch verbouwd, 2, in Frankrijk 1,9% en in Spanje 1,2% 3. In Frankrijk is Bordeaux de streek die zich het meest halsstarrig keert tegen biologische wijnbouw. Toch durft een enkeling het gelukkig wel aan. Hier nieuwe aanplant in de biologisch bewerkte wijngaard van Château Falfas in de Côtes de Bourg. 1 Bron: Eurostat. The use of Plant Protection Products in the European Union. Bladzijde 45 en 100. In Frankrijk is 30 miljoen hectare geschikt voor landbouw. Hiervan is 65% bebouwd, waarvan hectare met wijnstokken. 2 Uit: The world of organic agriculture. Statistics & Emerging Trends Respectievelijk hectare in Italië, in Frankrijk en in Spanje 4

5 Ook tijdens het vinificatieproces kan gebruik worden gemaakt van chemische toevoegingen om de wijn te verbeteren, tot nu toe is alleen sulfiet bewezen toxicologisch. Toch voelen consument en producent zich onzeker over de effecten van kunstmatige toevoegingen. Ook is het voor de consument niet duidelijk wat er aan een wijn biologisch of niet toegevoegd mag worden. Voor de biologische landbouw is er een Europese verordening (CEE 2092/91) deze geldt ook voor de biologische wijnbouw. Maar een Europese verordening voor vinificatie is nog steeds niet tot stand gekomen. Zo lijkt het alsof biologische wijn niet bestaat en mag men slechts spreken over wijn gemaakt van biologische druiven. Ironisch genoeg wordt in deze zin ook de essentie van het product samengevat: een natuurlijke wijn is namelijk hoofdzakelijk gemaakt van druiven, terwijl voor een conventioneel gemaakte wijn nog tal van andere toevoegingen en ingrepen mogelijk zijn. Verschillende privé-instanties hebben regelgeving die ook in de kelder een biologisch werkwijze garanderen. Om meer inzicht te krijgen in de motivatie en werkwijze van biologische of zo natuurlijk mogelijk werkende producenten heb ik deze studie gedaan. Een belangrijke vraag voor mij was in hoeverre biologische wijnbouw en vinificatie een positieve invloed hebben op de smaak en kwaliteit van de wijn. Omdat Frankrijk, Italië en Spanje op dit moment qua volume de belangrijkste wijnproducerende landen zijn en omdat bodem en klimaat van de andere continenten dusdanig verschillen dat ze een vergelijking onoverzichtelijk zouden maken, beperk ik me in deze scriptie tot Europa, met de nadruk op Frankrijk. Ik bespreek ook niet alle facetten van de wijnbouw en vinificatie maar alleen die, die in mijn ogen nodig zijn om het verschil tussen de conventionele en biologische werkwijze duidelijk te maken en te begrijpen. Door verschillende producenten aan het woord te laten probeer ik duidelijk te maken hoe de theorie in de praktijk toegepast wordt. Voor mijn onderzoek heb ik diverse boeken, tijdschriften en publicaties gelezen, instanties geraadpleegd en veldonderzoek gedaan in wijngaard en kelder. En. vanzelfsprekend het nodige geproefd. Van een Vin de Pays des Côteaux du Libron tot de Richebourg van Madame Lalou Bize-Leroy. 5

6 Biologische wijn bestaat Dankwoord 3 Inleiding 4 Hoofdstuk I Geschiedenis 8 Hoofdstuk II Ontstaan diverse vormen van landbouw 10 A. Conventionele landbouw 10 B. Duurzame landbouw 13 C. Biologische landbouw 15 D. Biologisch Dynamische landbouw 15 Hoofdstuk III Introductie wijnproducenten 18 A. Frankrijk 18 B. Italië 23 Hoofdstuk IV Wijnbouw 24 A. Inleiding 24 B. Voedingselementen bij conventionele wijnbouw 25 C. Toepassing bij biologische wijnbouw 26 C.1. Het leven onder de grond 27 C.2. Het leven om de wortelstok 27 C.3. Bodembedekkers 28 C.4. Ploegen 30 C.5. Bemesten 34 C.6. Kruidenpreparaten 34 C.7. Biodiversiteit 36 D. Biologisch-dynamisch 38 D.1. Biologisch-dynamische compost 39 D.2. Spuitpreparaten 500 en D.2.a. Koemestpreparaat 42 D.2.b. 501-kiezelpreparaat 44 D.3. Dynamiseren 44 D.4. De zaaikalender van Maria Thun 47 E. Ziektes, plagen en klimatologische ongemakken 47 E.1. Koper 47 E.2. Zwavel 48 E.3. Middelen tegen insecten 48 E.4. Kruidenpreparaten 50 E.5. Homeopathische preparaten 50 E.6. Aromatische oliën 51 6

7 F. Ziektes 52 F.1. Ziektes van het blad 52 F.2. Ziektes van de plant 52 F.3. Ziektes van het hout 54 F.4. Ziektes van de druif 56 G. Schadelijke insecten 56 H. Klimatologische ongemakken 57 Hoofdstuk V Vinificatie 57 A. Verschillen conventionele en biologische wijnbereiding 59 B. Acceptatie van oenologische hulpmiddelen en technieken 61 B.1. Toevoegingen: gistcellen, enzymen en sulfiet 61 B.1.a. Gistcellen 62 B.1.b. Enzymen 64 B.1.c. Sulfiet 66 B.1.d. Andere toevoegingen 70 B.2. Technieken 71 B.3. Corrigeren zuurgraad 71 B.4. Beïnvloeden alcoholpercentage 72 B.5. Rijpen van de wijn 75 B.6. Vermeende smaakafwijkingen bij biologische teelt 76 B.6.a. Invloed van koper 76 B.6.b. Brettanomyces 76 B.6.c. Schimmel en aardegeuren in wijn 77 Hoofdstuk VI Regelgeving 77 A. De basis 79 B. Certificering 80 B.1. Certificaten voor druiven 80 B.2. Organisaties regels voor vinificatie 82 B.2.a. De oude garde 82 B.2.b. De nieuwe garde 83 B.2.c. Een eigen doelstelling 84 B.2.d. Orwine en de toekomst 86 Conclusie 87 Samenvatting 89 Bijlagen 90 Bronvermelding 99 7

8 Hoofdstuk I Geschiedenis Biologische landbouw heeft natuurlijk altijd al bestaan. Tijdens de industriële revolutie heeft schaalvergroting en de daarmee gepaarde opvoering van productiviteit de landbouw drastisch veranderd. Aan het eind van de eerste wereldoorlog vindt de industrie van nitraat, tot dan toe gebruikt om explosieven te maken, een nieuwe afzetmarkt in de landbouw door als basis te dienen voor het vervaardigen van kunstmest. Dit veroorzaakte een enorme verandering in het boerenbedrijf. Doordat men geen natuurlijke mest meer nodig had, werd bij sommige bedrijven vee overbodig, wat weer een besparing aan arbeidskracht opleverde. Om efficiënter te kunnen werken verdween het gemengd bedrijf en ging men zich specialiseren in veeteelt of landbouw. Gewaswisseling maakte plaats voor monocultuur, de grond kon immers kunstmatig vruchtbaar worden gemaakt Later volgde er intensieve landbouw. Tegenwoordig gebruikt het merendeel van de moderne agrarische bedrijven kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen en spreekt men over conventionele landbouw. Conventioneel betekent volgens de van Dale 4 : op gewoonte of overeenkomst berustende, met name zonder oorspronkelijk karakter, geesteloos.. De schadelijke gevolgen van deze manier van landbouw zijn al snel zichtbaar. Door het gebruik van kunstmest verdwijnt het natuurlijk evenwicht. De bodem ontzuurt, verdicht, verliest haar doorlaatbaarheid voor zuurstof en water, uiteindelijk verdwijnt ook het nuttige microbiologisch leven. Om de bodem te beluchten moet steeds dieper geploegd worden waardoor de natuurlijke humus over een groter oppervlak wordt verspreid en zijn gunstige invloed afneemt. Door het gebruik van pesticiden verdwijnen niet alleen de schadelijke maar ook nuttige insecten. Er ontstaan tekortkomingen en ziektes. Vanaf het begin zijn er verschillende groeperingen die ageren tegen deze wijze van landbouw. Een van de eersten die een duidelijk signaal tegen de industrialisatie van de landbouw gaf was de Oostenrijkse filosoof Rudolf Steiner. Hij ontwikkelde in de jaren twintig van de vorige eeuw de biologisch-dynamische landbouwmethode, geïnspireerd op zijn geesteswetenschap: de antroposofie. De relatie tussen mens en natuur speelt hierin een belangrijke rol. Bios = leven, dynamisch = beweging, kracht (uit het Grieks). In feite pleitte Steiner voor schaalverkleining. Een agrarisch bedrijf zou alles zelf moeten kunnen produceren. Hierdoor zou een natuurlijk evenwicht ontstaan waar geen mest of gewasbeschermingsmiddelen nodig zijn. Het in de praktijk brengen van de methode vereist verdieping in zijn denkwijze. Steiner stierf in 1925 een jaar nadat hij zijn lezingen over biologisch-dynamische landbouw had gegeven, de methode stond nog in de kinderschoenen. De Engelse botanist Sir Albert Howard schrijft in 1940 zijn 'Agricultural Testament'. Hij beschouwde humus als onmisbaar voor het biologisch evenwicht en de vruchtbaarheid van de aarde. Howard pleitte voor de terugkeer van zelfvoorzienende agrarische bedrijven. En adviseerde oplettend te zijn voor de fenomenen van de natuur en pleitte voor het behoud van humus in de grond. Zijn landbouwmethode noemt men: Organic farming. In de jaren dertig verschijnt een artikel van de hand van de Zwitserse politicus H. Muller, dat geïnspireerd was op een door Steiner geschreven artikel. De motieven van Muller zijn zowel economisch als sociaal-politiek. Hij streeft naar autarkie van de boerenbedrijven en naar korte lijnen tussen productie en consumptie. Hij pleit voor organisch biologische landbouw. Zijn ideeën worden in de jaren zestig geconcretiseerd door de Oostenrijker Hans Peter Rusch tot biologische landbouw Zo ontstaan er in de eerste helft van de vorige eeuw drie bewegingen, die het verband tussen landbouw en natuur en het respect voor het natuurlijk evenwicht als essentieel beschouwen e druk in de nieuwe spelling 8

9 Sinds 1991 bestaat er een Europese verordening: 2092/91. Hierin zijn de voorwaarden waaraan een product moet voldoen om zich biologisch te noemen, nauwkeurig omschreven. Tussen Steiner en deze verordening uit 1991 hebben verschillende groeperingen zich ingezet voor erkenning van natuurvriendelijke landbouw. Hieruit zijn verschillende scholen ontstaan. In Frankrijk, verliep dat als volgt: In de jaren vijftig, zestig van de vorige eeuw, wordt de biologische landbouw in Frankrijk geïntroduceerd. Een groep artsen en consumenten maakt zich bezorgd over de toename van kanker en geestesziekten. Zij brengen dit in verband met het gebruik van chemische middelen in de landbouw en de voedselindustrie. Er ontwikkelen zich al snel twee organisaties: een gelieerd aan commerciële bedrijven die natuurvriendelijke middelen voor de landbouw leveren: méthode Lemaire-Boucher (1959), en een die zonder commerciële doelstelling de nadruk legt op respect voor de natuur en het evenwicht tussen gezondheid en een goede voeding: Nature et Progrès, (1964). In de jaren zeventig ontstaat een nieuwe groep. Het is de tijd van sociale veranderingen. Men geeft kritiek op de gevestigde orde. Door de oliecrisis van 1973 realiseert men zich hoe afhankelijk de mens is van deze energievorm, als reactie wil een groep terug naar het eenvoudige boerenleven, vrij van chemie. De moderne ecologische beweging ontwikkelt zich. Om consumenten garantie over producten te kunnen geven ontstaan zogeheten cahier de charges: regels voor biologisch produceren. In Frankrijk verenigen biologische producenten zich onder de FNAB: Fédération Nationale d Agriculture Biologique. Internationaal verenigen ze zich onder de IFOAM: International Federation of Organic Agriculture Movements. Dit is een belangrijke stap. Hierdoor worden kennis en ideeën van de verschillende organisaties gebundeld. In de jaren tachtig ontstaat er een grotere bewustwording voor wat men consumeert. Het blijkt dat diverse ziektes en allergieën veroorzaakt worden door consumptiegoederen. Ziektes zoals BSE: (Bovine Spongiforme Encephalopathie, beter bekend als de gekke-koeien-ziekte ), vogelgriep en het gebruik van genetisch gemanipuleerde gewassen zoals soja en maïs maken de mensen onzeker over de praktijken van de voedselindustrie. De motivatie om natuurvriendelijk te produceren is dan naast het milieuaspect ook de kwaliteit van het voedsel. De biologische landbouw breekt nu door. De belangstelling van de consument blijft toenemen. Niet alleen in de meeste Europese landen, maar ook in landen zoals de Verenigde-Staten, Canada, Australië en Japan. Om te kunnen blijven exporteren naar deze landen is het ook een economisch argument geworden om productiemethodes aan te passen. Voor de wijnbouw komt er nog een andere argument bij. Wijn kan immers een terroir gerelateerd product zijn. Hetgeen wil zeggen dat je de herkomst van de wijn zou moeten kunnen proeven. Hoe kun je terroir-expressie in een wijn krijgen als de grond totaal geen leven bevat? Al deze motieven hebben er voor gezorgd dat er steeds meer wijnbedrijven omschakelen naar biologisch teelt. Bij de producenten van het eerste uur als Jean-Pierre Frick en Eugène Meyer (Elzas), Christine Faach (Oostenrijk), François Bouchet en Nicolas Joly (Loire) schaarden zich eind jaren tachtig van de vorige eeuw gevestigde namen zoals in 1987 Lalou Bize Leroy (Bourgogne) en Michel Chapoutier (Rhône). Aanvankelijk kregen ze veel kritiek, maar de kwaliteitsverbetering die ze realiseerden inspireerde ook bijvoorbeeld Anne-Claude Levlaive (Bourgogne) en Olivier Humbrecht (Elzas) en vele anderen. Door de kennis en ervaring van deze bedrijven op het gebied van wijnbouw en vinificatie zijn ze vaak beter in staat met de biologische variant kwaliteitswijn te maken. Zo inspireren ze op hun beurt de bestaande groep van biologische wijnbouwers om beter te produceren en maken conventioneel werkende wijnbouwers nieuwsgierig. 9

10 Hoofdstuk II Ontstaan diverse vormen van landbouw In dit hoofdstuk wil ik in het kort de diverse vormen van landbouw bespreken: conventioneel, duurzaam, geïntegreerd, biologisch en biologisch-dynamisch. A. Conventionele landbouw De conventionele landbouw is erop gericht om zo hoog mogelijk rendement te halen, met zo min mogelijk risico, tegen zo laag mogelijke kosten voor de onderneming. Kenmerkend zijn monocultuur, schaalvergroting, mechanisatie, kunstmatige bemesting en chemische bestrijding van ziekten en plagen. Voor de andere vormen van landbouw: duurzaam, biologisch en biologisch-dynamisch bestaan strenge regels, voor de conventionele landbouw nauwelijks. Producten die door de Europese Unie goedgekeurd zijn mogen worden gebruikt. Er bestaan nauwelijks aanwijzingen over hoe, wanneer en hoeveel. Behalve dat producenten en consumenten morele en gezondheidsbezwaren hebben over deze wijze van werken denk ik ook dat bij wijnbouw het de kwaliteit van de wijn niet ten goede komt. Een nadeel van monocultuur is het eenzijdig uitputten van de bodemvruchtbaarheid (Bourgogne Januari 2005). Monocultuur Bij monocultuur wordt op hetzelfde stuk grond jaar in jaar uit hetzelfde gewas verbouwd. Er vindt geen gewaswisseling plaats. Een voordeel van monocultuur is rentabiliteit van machines en arbeidskracht. Een nadeel is het eenzijdig uitputten van de bodem waardoor het natuurlijk evenwicht wordt verstoord en het immuunsysteem van het gewas wordt aangetast. Hierdoor kunnen plantenziekten zich makkelijker ontwikkelen waardoor gewasbeschermingsmiddelen moeten worden ingezet. Bij wijnbouw kan geen gewaswisseling plaatsvinden. Om problemen te ondervangen kan men biodiversiteit in en om de wijngaard vergroten. 10

11 Schaalvergroting Voordelen van schaalvergroting zijn het productiever maken van de onderneming doordat investeringen over een grotere productie verdeeld kunnen worden. Nadelen zijn minder flexibiliteit en minder goede communicatie tussen het management en de medewerkers. Voor de wijnbouw zijn de gevolgen: verlies aan diversiteit en homogenisering van het product. Mechanisatie Mechanisatie heeft als voordeel tijdwinst, en winst aan arbeidskracht. Misschien was de wijnbouw zonder mechanisatie aan het begin van deze eeuw ten dode opgeschreven. Omdat het niet rendabel meer was om wijngaarden handmatig te bewerken. Bij het maken van kwaliteitswijn komt men terug van het gebruik van machines. Voor machinaal werken is een lage plantdichtheid nodig, terwijl men bij het maken van kwaliteitswijn streeft naar een zo hoog mogelijke plantdichtheid. Het gewicht van de machines maakt de grond compact waardoor het microbiologisch leven wordt beperkt. Ook kunnen machines de wijnstokken en druiven beschadigen waardoor deze ontvankelijk worden voor ziektes. Kunstmatige bemesting De wijnstok is een makkelijke plant: bij een evenwichtige cultuur is nauwelijks aanvulling van voedingsstoffen nodig. Overvloed verhoogt de kwantiteit van de druiven, niet de kwaliteit. Het gebruik van kunstmest is schadelijk voor het milieu: Het gebruik van kunstmest leidt vaak tot een verontreinigd milieu. Doordat de minerale voedingsstoffen goed oplosbaar zijn in water, komt veel voeding gedurende een korte tijd ter beschikking van het gewas. Een teveel aan voeding wordt uitgespoeld via het grondwater en eindigt in vijvers en oceanen. In deze wateren wordt de natuurlijke balans aan voedingsstoffen verstoord, met als gevolg dat ook het leven in die wateren een ander evenwicht zoekt 5. Gebruik van kunstmest is voor mijn gevoel te verantwoorden voor gewassen waar in de wereld een tekort aan is, zoals bijvoorbeeld graan. Het gebrek aan voedsel in de derde wereld is nu aanzienlijk en de voorspellingen beloven niet veel goeds. Van wijn daarentegen, is er genoeg. Te veel zelfs. Kunstmest komt de kwaliteit van wijn niet ten goede. Elke wijnliefhebber kent de uitdrukking: de wijnstok moet lijden. Hierdoor gaat de wortel diep de grond in waardoor de smaak van de wijn interessanter kan worden 6, en de invloed van weersomstandigheden minder. Bij gebruik van kunstmest wortelt de wijnplant oppervlakkig; er is immers voor de wortels geen noodzaak op zoek te gaan naar voedsel. Hierdoor wordt de wijnstok meer ontvankelijk voor droogte of overvloedige regenval. Met de opname van voeding neemt hij zouten op, wat de opname van water bevordert. De druiven hebben hierdoor een lagere concentratie aan smaakstoffen, de schil blijft dunner en de druiven zijn vatbaarder voor ziektes en aantastingen zoals rot 7. De enige reden om kunstmest in de wijnbouw te gebruiken is het kwantitatief rendement: de verhouding tussen kosten en opbrengsten. Biologische wijnbouw is in theorie duurder, maar men vergeet dat schade van conventionele wijnbouw door de gemeenschap betaald moet worden en de kosten om die schade te herstellen in werkelijkheid veel hoger zijn. Chemische bestrijding Het moge duidelijk zijn dat intensief gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen het milieu en de gezondheid van producent en consument schaadt. 5 Wikipedia 6 Optimale worteling is afhankelijk van diverse factoren. Het is niet per definitie zo dat de terroir-expressie meer tot uiting komt wanneer de wijnstok diep wortelt. Kees van Leeuwen in Vivre la Vigne en Bio no 37, december 2006 : La Regime Hydrique de la Vigne. 7 «Par ailleurs, les maladies indigènes comme l excoriose et le botrytis ont profité de l intensification de la culture sous l effet des fertilisants» Novembre 2006 Revue des Œnologues no 121 spécial. P

12 Schade aan het milieu Bestrijdingsmiddelen zijn bedoeld om onder andere bacteriën en insecten onschadelijk te maken. Ze doden echter niet alleen de kwalijke maar ook de nuttige. Hierdoor wordt het ecosysteem ernstig beschadigd en verliest ook de bodem aan kwaliteit. Bacteriën en ongedierte beluchten, composteren organisch materiaal en maken voedingsstoffen opneembaar voor de wijnstok 8. Bij systematisch gebruik van bestrijdingsmiddelen treedt resistentie op, waardoor weer sterkere middelen gebruikt moeten worden. In de wijnbouw wordt een enorme hoeveelheid chemie gebruikt. In Frankrijk gebruikt met gemiddeld ton Plant Protection Products (PPP s) per jaar, hiervan wordt ton in de wijnbouw gebruikt. 9 Chemicaliën in voeding Residuen komen niet alleen in het grond-, oppervlakte- en drinkwater terecht, maar kunnen ook achterblijven op het gewas en komen zo in de menselijke voeding terecht. In de Verenigde Staten doet het Center for Disease Control 10 regelmatig onderzoek naar residuen van pesticiden in het menselijk lichaam. Zij controleren urine en bloed. Een studie uit 2005 toont aan dat meer dan 90% van de onderzochte personen residuen van pesticiden bij zich dragen. In het Italiaanse onderzoek Pesticidi nel Piatto , naar Italiaanse landbouwproducten, wordt geconstateerd dat de meeste residuen in fruit worden gevonden. Ook in 20% van de van fruit afgeleide producten zoals olijfolie en wijn werden residuen aangetroffen. Zwitsers onderzoek 12 levert een nog veel hoger percentage op. De Service de Protection de la Consommation de l Etat de Genève onderzocht in wijnmonsters (waarvan 176 Zwitsers) naar resten van pesticiden. 95% bleek residuen te bevatten, de meeste tussen de drie en acht soorten. Het verschil in uitkomst kan verklaard worden door het verschil in klimaat waardoor er in Zwitserland meer pesticiden gebruikt moeten worden. Van veel pesticiden is bekend dat ze ziektes kunnen veroorzaken zoals kanker, ziektes van het zenuwstelsel en geboorteafwijkingen. Internationaal zijn maximale waardes van residuen per voedingsmiddel vastgesteld. Het is echter niet bekend hoeveel residuen het menselijk lichaam in zijn totaliteit aankan. Een deel wordt in de vetreserves opgeslagen. Chemicaliën en landbouwers In Frankrijk wordt onder andere onderzoek gedaan door La mutualité sociale agricole. Deze organisatie is in 2002 begonnen met onderzoek naar de gevolgen van het gebruik van chemicaliën bij landbouwers 13. Er zijn 238 dossiers van mensen met ziekteverschijnselen bestudeerd. De meeste aandoeningen werden veroorzaakt door: insecticiden 33%, schimmelremmers 31% en onkruidverdelgers 23%. Ook heeft men geconstateerd dat bepaalde vormen van kanker vaker voorkomen bij wijnbouwers. Zij hebben een speciaal orgaan opgericht Phyt atitude dat onder andere medici informeert hoe deze beroepsgerelateerde ziektes te herkennen. Daarnaast informeren ze landbouwers over het veilig(er) gebruik van chemicaliën. Voorts pleiten ze voor het verminderen van gebruik van giftige producten. Ze signaleren bijvoorbeeld dat in het jaar 2000 nog 800 producten van de markt zijn gehaald omdat ze verboden chemicaliën bevatten. Een middel als natriumarseniet, dat kankerverwekkend is, is in Frankrijk pas in 2001 van de markt gehaald. Bij gebruik van chemicaliën moet de wijnbouwer zich beschermen. 8 Zie hoofdstuk IV paragraaf C.1. 9 Bron Eurostat, The Use of Plant Protection Products in the European Union. P Zie resultaat gepubliceerd op de website van het Pesticide Action Netword North America ( 11 Legambiente : dossier Pesticidi nel piatto P Service de Protection de la consommation de l Etat de Genève. 13 Zie Synthèse des observations

13 Traditioneel wordt in de wijnbouw een roos als signaalplant gebruikt. De roos is ontvankelijker voor ziektes. Een aangetaste roos waarschuwt de wijnbouwer. Bij biologische wijnbouw wordt het geheel aan wilde planten in de wijngaard als indicator gebruikt. (wijngaard in Pic Saint Loup, juli 2007). B. Op duurzaamheid gerichte landbouw Duurzame landbouw is een variant van conventionele landbouw en geen variant van biologische landbouw. De definitie van biologische landbouw is namelijk: landbouw zonder kunstmest en gesynthetiseerde (in het laboratorium nagemaakte, dus chemische) bestrijdingsmiddelen. Bij duurzame landbouw mogen deze wel gebruikt worden. De enige restrictie is dat dit met beleid moet gebeuren en dat er een voorkeur wordt gegeven aan natuurvriendelijke alternatieven. De methode gaat in de verschillende talen door het leven als geïntegreerd 14 en duurzaam 15. In feite zijn het twee methodes van verschillende oorsprong met een eigen doelstelling. Geïntegreerde landbouw is gericht op verbetering van het milieu. Terwijl duurzame landbouw ook op verbetering van sociaal-economische omstandigheden is gericht. Geïntegreerde landbouw Geïntegreerde wijnbouw is in Frankrijk na de Tweede Wereld oorlog ontstaan toen het gebruik van chemische producten problematisch werd voor de economie en de omgeving. Men zocht naar een manier om het blindelings gebruik van deze middelen tegen ziektes en plagen te beperken tot een gebruik dat acceptabel was voor zowel het gewas als de omgeving. Hieruit ontstaat in het begin van de jaren 90 van de vorige eeuw la protection phytosanitaire raisonnée 16. Er wordt prioriteit gegeven aan natuurvriendelijke methoden met als doel de milieubelastende praktijken van de land- en landbouw te verminderen met in achtneming van het economisch belang van het landbouwbedrijf. In de wijnbouw is deze beweging in de Beaujolais ontstaan en noemt men het la lutte raisonnée Frans: lutte raisonnée, Italiaans: lotta integrata, Engels: integrated pest management. 15 Frans: viticulture durable, Italiaans: viticultura sostenibile, Engels: sustainable agriculture. 16 doordachte fytosanitare bescherming 17 doordachte strijd 13

14 Er bestaat sinds 2002 een verordening met definitie van de Franse minister van landbouw: Bij beredeneerde landbouw is het totale management erop gericht, men inachtneming van de regelgeving, te zorgen voor positieve uitwerking van de landbouwmethode op het milieu en de negatieve effecten te verminderen, zonder de economische rentabiliteit van de onderneming in gevaar te brengen. De manier van beredeneerd produceren bestaat uit het in de praktijk brengen van overeenkomstige technieken. Naast het garanderen van de voedselveiligheid, dat voor alle agrarische bedrijven geldt, let de beredeneerde landbouw ook op het welzijn van dieren. Zij kan ook de arbeidsomstandigheden verbeteren. (sic) Duurzame landbouw Duurzame landbouw maakt deel uit van een ontwikkelingsproces op wereldniveau waarbij men werkt aan vooruitgang op de lange termijn op ecologisch, economisch en sociaal gebied. Bij deze zogenaamde duurzame ontwikkeling staan de doelstellingen voor een renderende economie, die sociaal in evenwicht is en het milieu beschermt. Idealiter worden natuurlijke bronnen, ecosystemen en al het leven op aarde gerespecteerd en moet de economie in evenwicht zijn met de sociale doelstellingen van de duurzaamheidsgedachte: strijd tegen de hongersnood; strijd tegen de armoede en strijd tegen de ongelijkheid. Het welslagen hangt af van de samenwerking tussen bestuurders op economisch, sociaal en ecologisch vlak. Centraal staat de vraag: hoe kunnen we voorzien in de actuele behoeftes van de mensheid zonder die van de toekomstige generaties uit het oog te verliezen. De duurzaamheidsgedachte vindt zijn grondslag in de conferentie van de Verenigde Naties in Rio de Janeiro in 1992 waar de hoofddoelen zijn geformuleerd, 170 landen hebben dit verdrag ondertekend. Er is een werkplan voor de 21 e eeuw opgesteld: de zogenaamde agenda 21 van Rio. Hierin worden strategieën besproken en oplossingen gegeven. Aan de hand hiervan kan elk land zijn eigen werkplan maken afhankelijk van de nationale, regionale en lokale omstandigheden. In Frankrijk zijn inmiddels 500 Agenda s 21 in werking gesteld. De hoofddoelen in Frankrijk zijn: 1. strijd tegen klimaatverandering behoud van biodiversiteit, het milieu en haar bronnen sociale verbondenheid en solidariteit tussen gebieden en generaties groei en ontwikkeling van elk individu verantwoordelijke ontwikkeling van productie en consumptie 22 Voor de wijnbouw is naar mijn weten in Frankrijk de Bourgogne het eerste gebied dat duurzame wijnbouw in praktijk brengt. Het BIVB (Bureau Interprofessionel des Vins de Bourgogne) heeft in samenwerking met het CAVB (Confédération des Associations Viticoles de Bourgogne) een gids gemaakt: Viticulture Durable de Bourgogne. De bedoeling is om alle producenten uit de bourgogne te stimuleren over te gaan naar een wijnproductie die streeft naar behoud van de terroirexpressie en het milieu in acht neemt. De richtlijnen hebben niet alleen betrekking op wijnbouw maar ook op vinificatie en werkomstandigheden. In juli 2006 heeft elke wijnproducent deze gids gekregen. 23 Bij deze gids zit een handig boekje met toegestane fytosanitaire middelen 24. Op bladzijde een wordt uitgelegd wat de afkortingen met betrekking tot de giftigheid bij de diverse middelen betekent: SC= zonder klassement, Xi= irriterend, Xn=schadelijk, T= giftig en 18 lutte contre le changement climatique ; 19 préservation de la biodiversité, des milieux et des ressources ; 20 cohésion sociale et solidarité entre territoires et entre générations ; 21 épanouissement de tous les êtres humains 22 dynamiques de développement suivant des modes de production et de consommation responsables. 23 bron: lettere de Vitisphere 23 maart Répertoire phytosanitaire Guide technique, viticulture durable de Bourgogne. 14

15 T+ is zeer giftig. Er staan gelukkig geen T+ middelen in. Maar wel middelen uit de top 5 PPP 25 s uit Frankrijk 26 zoals glyphosate (Xi), folpel (Xn), mancozeb (Xi), en metiram (Xi). Geïntegreerde wijnbouw profileert zich als bijna biologisch. Hier heb ik moeite mee. De stelling dat doordacht gebruik mag worden gemaakt van chemie is in mijn ogen weinig waardevol. Middelen die zo schadelijk zijn voor het milieu moeten toch altijd doordacht worden toegepast? Het onderzoeken en in de praktijk brengen van natuurvriendelijke oplossingen zoals het herstellen van een gevarieerde vegetatie rondom de wijngaard, het roemen van bloemen of het gebruik van feromonen om insecten onschadelijk te maken is uitermate nuttig, maar maakt deze vorm nog niet biologisch. Voor de duurzaamheidsgedachte heb ik wel sympathie. Het is duidelijk dat meerdere doelen verwezenlijkt moeten worden en dat daarom soms concessies aan het milieu worden gedaan. C. Biologische landbouw De kerngedachtes van biologische landbouw vertonen overeenkomstens met die van duurzame. Ook hier streeft men naar het behoud van natuurlijke cycli en systemen en een sociaaleconomisch evenwichtige landbouw. Maar de wijze waarop het leven op aarde dient te respecteren wordt nauwkeuriger omschreven. Men streeft naar behoud en verbetering van de vruchtbaarheid en biologische activiteit op lange termijn; onderhoud en ontwikkeling van de biodiversiteit, behoud van genetische diversiteit; behoud van de kwaliteit van het water; vermijden van vervuiling. Het doel is zowel de kwaliteit van het leven als van het product te verbeteren. Ook is de werkwijze meer regionaal gericht, men stimuleert korte distributielijnen. Maar het belangrijkste verschil is dat kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen verboden zijn. Omschakeling van conventionele naar biologische landbouw heeft een bepaalde tijd nodig. Bij wijnbouw is dat drie jaar. De praktijk wijst uit dat die eerste drie jaar het moeilijkst zijn. Als de wijnstok zijn natuurlijke resistentie tegen ziektes en plagen is kwijtgeraakt zal in het begin de kwantitatieve productie verminderen. Het is de bedoeling een evenwichtig milieu te creëren. Hoe lang daar precies voor nodig is hangt sterk af van hoe de wijngaard daarvoor is behandeld. Er zijn producenten die pleiten voor een grondanalyse om de bodem biologisch goed te keuren, in plaats van een vastgestelde tijd voor omschakeling van conventioneel naar biologisch. D. Biologisch-Dynamische landbouw De grote overeenkomsten tussen biologische en biologisch-dynamische landbouw zijn het respect voor het leven op aarde en het verbod op gebruik van kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen. Maar binnen de biologisch-dynamische gedachte wordt het boerenbedrijf als een op zichzelf staand ecosysteem gezien, dat deel uitmaakt van een groter geheel: de kosmos. Vanuit deze visie wordt de grond niet beschouwd als voedingsbodem voor de plant maar als een organisme. Voor het levend en eventueel vruchtbaar maken van de aarde wordt gebruik gemaakt van een serie speciale preparaten. Deze worden volgens bepaalde receptuur gemaakt en in sterk verdunde oplossing toegepast (volgens de Wet van Avogadro 27 ). De stand van de zon, maan, planeten en sterren spelen bij de werkzaamheden in wijngaard en kelder een belangrijke rol. Grondslag voor de biologisch-dynamische werkwijze is de door Rudolf Steiner ontwikkelde geesteswetenschap de antroposofie. Deze genereert een bepaalde werkwijze, waarbij veel verlangd wordt van het observatievermogen van de wijnbouwer. 25 PPP: Plant Protection Products 26 Eurostat, The Use of Plant Protection Products in the European Union. 27 De wet van Avogadro, genoemd naar de Italiaanse natuur- en scheikundige Amadeo Avogadro. 15

16 Bij deze biologisch-dynamische wijngaard maakt men ook in de wijngaard gebruik van de oorspronkelijke vegetatie (Petit Domaine du Gimois, Languedoc, juni 2005) Rudolf Steiner Is geboren in 1861 te Kraljevec, toen Hongarije, nu Kroatië, als zoon van Oostenrijkse ouders. Hij stierf op 30 maart 1925 in Dornach. Een filosoof met een controversiële denkwijze. Berucht is zijn rassenleer. Een theorie die geestelijke individualiteit van mensen definieert, waarin hij over rassen spreekt. In Nederland woedde hierover in de jaren 90 van de twintigste eeuw een felle discussie. Aangetoond werd dat uitspraken uit het werk van Steiner heden ten dage tot strafrechtelijke vervolging zouden hebben geleid. Uiteraard namen en nemen verreweg de meeste antroposofen afstand van het Steineriaans racisme. Beroemd is zijn creatie van de spirituele wetenschap of antroposofie. In Steiner s woorden 28 : Het intellect is alle instincten kwijtgeraakt, het intellect heeft alle instincten uitgeroeid. Het is de schuld van het materialisme dat de mensen zo spits, zo intellectueel zijn geworden. In de tijd dat ze minder intellectueel waren, waren ze niet zo spitsvondig, maar veel wijzer; en zij konden vanuit hun gevoel de dingen zo hanteren als wij ze weer bewust moeten gaan hanteren, op het ogenblik dat wij door iets wat ook niet spits is antroposofie is niet spits, ze streeft meer naar wijsheid - proberen in alle dingen dichter bij de wijsheid te komen. 29 Pas aan het einde van zijn leven hield hij zich bezig met landbouw. In 1924 gaf hij zijn beroemde lezingen over biologisch-dynamische landbouw. Hij deed dit bij vrienden: Graaf en Gravin Keyserlingk op hun landgoed in Koberwitz. In deze tijd deed ook de kunstmest zijn intrede. Steiner waarschuwde tegen de industrialisatie van de landbouw en het geloof in de toenmalige wetenschap. Hij pleitte voor het behoud en ontwikkelen van je eigen gevoel en het beoordelen van de natuur als geheel, als ecosysteem. Door de eenzijdige aandacht voor de chemische hoofdbestanddelen en het op basis daarvan toepassen van kunstmest, heeft de landbouw een uniform karakter gekregen. De verscheidenheid bijvoorbeeld die samenhangt met de specifieke bodemgesteldheid van een bepaalde streek, wordt afgevlakt. Het ideaal is overal alles te kunnen telen. 30 Een jaar na zijn lezingen in Koberwitz overleed Steiner. Hij heeft zelf nauwelijks de methode in praktijk kunnen volgen. Zijn werk is door anderen voortgezet en verfijnd. 28 Antroposofie (anthropos = mens, sophia = wijsheid) is een wereldbeschouwing gebaseerd op voortgaand geesteswetenschappelijk onderzoek. Wikipedia. 29 Rudolf Steiner. Vruchtbare landbouw op biologisch-dynamische grondslag. Werken en Voordrachten. P Idem pagina

17 Maria Thun De Duitse Maria Thun 31 richtte een instituut op waar ze de theorieën van Steiner onderzocht. Ze heeft zich gespecialiseerd in de invloed van de kosmos op landbouw. Jaarlijks geeft het instituut een zaaikalender in diverse talen uit. Meer over Maria Thun in hoofdstuk IV. Ehrenfried Pfeiffer De Duitser Ehrenfried Pfeiffer 32, een leerling van Rudolf Steiner, zocht naar een methode om de meerwaarde van de biodynamie te meten. Door middel van chromatografie kan de kwaliteit van de bodem gemeten worden. De grootte, frisheid van het beeld, de kleuren, de helderheid, de tekening en het patroon in de chroma s vertellen onder andere iets over grondbewerking, mineralisatie van nutriënten, vocht- en luchthuishouding, humusvorming en aanwezigheid van humus 33. Alex Podolinsky In Australië heeft de Pool Alex Podolinsky de methode verder ontwikkeld en bruikbaar gemaakt voor het produceren op grote schaal. Hij schreef onder andere Bio Dynamic Introductory Lectures, volume I en II. Hij legt het accent op bodemvoeding door gebruik van vercomposteerde mest. Daarnaast heeft hij de toepassing van preparaten tot in detail vastgelegd. Werken volgens zijn regels geeft volgens hem het beste resultaat. Dit staat haaks op de gedachte in Europa waar over het algemeen meer benadrukt dat eigen bezieling een belangrijke rol speelt. Biologisch-dynamische landbouw wordt in Australië nog niet officieel erkend. D.5. De Franse biologisch-dynamische adviseurs In Frankrijk heeft Francois Bouchet de methode voor de wijnbouw ontwikkeld. Hij schreef het boek: L agriculture bio-dynamie 34 en adviseerde beroemde bedrijven zoals Domaine Leflaive in Puligny-Montrachet. Hij is in 2005 overleden. Op dit moment zijn er in Frankrijk twee adviseurs voor biologisch-dynamische landbouw actief. Pierre Masson uit Mâcon is landbouwkundig ingenieur, heeft zelf 20 jaar een gemengd boeren biologisch-dynamisch bedrijf gehad en geeft nu advies aan landbouwers en wijnboeren. Jacques Mell uit Reims adviseert zo n 40 wijndomeinen waaronder Antoine Arena (Corsica) Marcel Lapierre (Beaujolais), Château Fonroque (Saint-Emilion) en Clos Foradori (Trentino). Jacques Mell (links) adviseur biologisch-dynamische wijnbouw met cliënt Alain Moueix eigenaar Château Fonroque (Bordeaux, juni 2007) 31 Mariu Thun, geboren 24 april Geboren te Munchen 19 februari 1899, overleden Spring Valley (USA) 30 november Roelf Havinga (directeur TEAM Exosys, Twello) in Dynamiek maart-april François Bouchet. L agriculture bio-dynamique. Comment l appliquer dans la vigne. 17

18 Hoofdstuk III Introductie wijnproducenten Naast de literatuurstudie heb ik veldwerk gedaan en daarbij interviews met diverse wijnproducenten gehouden. Omdat ik ze regelmatig bij de volgende hoofdstukken citeer, wil ik ze hier introduceren. A. Frankrijk Bourgogne Vincent Dauvissat, Chablis Exploiteert elf hectare. Maakt Chablis van Village tot Grand Cru en sinds kort ook Irancy. Werkt biologisch-dynamisch, laat de druiven niet certificeren. Vincent: Sinds ik biologisch-dynamisch werk is er een beter evenwicht in de wijngaard en in de wijnen. De structuur van de bodem is veranderd en de wijnstok groeit regelmatiger. De wijnen hebben meer terroir-expressie. Motivatie om biologisch te gaan werken: Voor het milieu, voor de gezondheid van de consument, om de kwaliteit van de wijn te verbeteren en om achter je eigen werk te staan. Wat is het verschil met vroeger? Het is moeilijk om te zeggen. Ik heb de beide culturen niet in hetzelfde jaar met elkaar vergeleken. De consument lijkt de methode wel steeds meer op prijs te stellen. Ik merk zelf dat de terroir meer present is sinds ik biologisch-dynamisch werk. Referenties: Hubrecht Duijker, Robert Parker, Clive Coates, Bourgogne Aujourd'hui, Guide des Sommeliers. 2 sterren in Le Classement van La Revue de Vin de France. Anne-Claude Leflaive, Puligny-Montrachet Exploiteert 23 hectare. Maakt Puligny-Monrachet van Village tot Grand Cru. Werkt sinds 1998 biologisch-dynamisch, gecertificeerd door Demeter en Ecocert. Lid van Renaissance des Appellations. Heeft een aantal jaren, onder supervisie van adviseur Claude Bourguignon 35, percelen van een wijngaard conventioneel en biologisch-dynamisch verbouwd om de verschillen in de kwaliteit van de wijn in kaart te brengen. Referenties: Hubrecht Duijker, Robert Parker, Clive Coates, Bourgogne Aujourd'hui, Guide des Sommeliers. 3 sterren in Le Classement van La Revue de Vin de France. Lalou Bize Leroy, Vosne-Romanée Exploiteert 22 hectare van Village tot Grand Cru. Werkt sinds 1989 biologisch-dynamisch, gecertificeerd door Demeter. Michel Bettane 36 : Tijdens een recente overzichtsproeverij kon men constateren dat de wijnen sinds het domein biologisch-dynamisch werkt aan kwaliteit hebben gewonnen. Referenties: Robert Parker, Clive Coates, Michel Bettane, Bourgogne Aujourd'hui, Guide des Sommeliers. 3 sterren in Le Classement van La Revue de Vin de France. Champagne Erick de Sousa, Avize Exploiteert twaalf hectare. Maakt Champagne van diverse niveaus. Werkt sinds 2000 gedeeltelijk biologisch-dynamisch, is bezig het domein compleet om te schakelen. Laat de druiven niet certificeren. Motivatie om biologisch te gaan werken: Om de kwaliteit van de wijn te verbeteren en om de aarde en het milieu te beschermen. Referenties: Wijnboer van het jaar (Cuisine & Vins de France); une petite gamme de produits remarquables de finesse et d équilibre. Aanbevolen door Gert Crum, Ronald de Groot, René van Heusden. Twee sterren in Le Classement van La Revue du Vin de France. 35 Claude Bourguignon is bioloog en heeft zich gespecialiseerd als bodemdeskundige. 36 Journalist, schrijft onder andere voor La Revue du Vin de France. 18

19 Christophe Peyrus: Het doel is kwalitatief goede druiven te oogsten. We zijn niet beter dan anderen. Onze manier van werken maakt de smaak van de wijnen anders, subtieler. Sommigen proeven dat. Languedoc Françoise en Christophe Peyrus, Clos Marie, Lauret Exploiteren 20 hectare. Maken Pic Saint Loup, wit, rosé en rood. Werken sinds 2000 biologisch met technieken uit de biologisch-dynamische wijnbouw. Laten de druiven niet certificeren. Christophe: Het doel is kwalitatief goede druiven te oogsten. We zijn niet beter dan anderen. Onze manier van werken maakt de smaak van de wijnen anders, subtieler. Sommigen proeven dat. Motivatie om biologisch te gaan werken: Sluit aan bij de morele verplichting die ik naar het behoud van onze aarde voel. Of het beter is? Dieu seul le sait. Ik vind het in ieder geval prettig als ik met mijn kinderen door de wijngaard loop en ze vragen of ze druiven mogen snoepen ik met een gerust hart kan zeggen: doe maar. Wat is het verschil met vroeger? De groei van de wijnstok is minder heftig, regelmatiger. De gezondheid en kracht van de wijnstokken zijn toegenomen. Ze zijn beter bestand tegen insecten en ziektes. Ook de assimilatie van voedingsstoffen is verbeterd. Een gezonde bodem kun je herkennen aan de natuurlijke begroeiing in het voorjaar zoals korenbloemen, klaprozen en klaver. In de wijn herken je de harmonie van de wijngaard. De fenolen worden beter rijp, de natuurlijke alcoholgraad daalt. De Ph is lager, de wijnen zijn stabieler, waardoor we weer minder sulfiet nodig hebben. Referenties: 1 ster in Le Classement, Guide Hachette, Guide des Sommeliers, Revue du vin de France, Cuisine & Vins de France, Perswijn, de Proefkrant, In Vino Veritas, toptien Parker. Jean-Luc Terrier Domaine d Antugnac, Antugnac Exploiteert 65 hectare. Maakt Limoux rood en wit, Vin de Pays d Oc, wit, rosé en rood. Bezit ook Domaine des Deux Roches in de Mâconnais. Gebruikt vrijwel geen chemie in de wijngaard in Limoux, experimenteert met biologische teelt in Mâcon. 19

20 Motivatie om biologisch te gaan werken: In feite werken we al biologisch. De ligging van onze wijngaarden zorgt er voor dat we weinig last hebben van ziektes. Ze zijn omzoomd door bosschages, het is hier warm en droog en er is altijd wind. De echte omschakeling naar biologisch vergt nog enige studie, maar die gaat zeker komen. Wat is het verschil met vroeger? Een wijngaard in Mâcon wordt sinds kort helemaal biologische bewerkt. De wijnen hebben veel meer mineraliteit. Referenties: Drie sterren Guide Hachette, opgenomen in het Classement van La Revue du Vin de France, Guide Dussert-Gerber, Revue Belge des Vins, Saveurs, Revue du Vin de France, Terre de Vins. De Rosé 2005 en 2006 werden uitgeroepen tot ''rosé van het jaar' concours Proefschrift. Christophe Bousquet, Château Pech-Redon, Narbonne Exploiteert 25 hectare. Maakt Coteaux du Languedoc La Clape, wit, rood en rosé. Is en conversion gecontroleerd door Ecocert. Boeren die biologisch werken moeten aan strenge regels voldoen, als je conventioneel werkt mag je elk product dat door Europa officieel erkend is gebruiken, en maakt het niet uit hoeveel. Referenties: Terre & Vins (2006); Le Point (2005); Revue du Vin de France (2006) Decanter (2006): 'Pech Redon: one of the keyplayers... '; Les Cades 2003: 'best value' (4 sterren). Magali en Dominique Terrier, Domaine des Deux Anes, Peyriac-de-mer Exploiteren 20 hectare. Maken Corbières rood en rosé en witte Vin de Table. Werken vanaf het begin (1999) biologisch, sinds 2006 is de oogst gecertificeerd door Ecocert. Motivatie om biologisch te gaan werken: Voor het milieu, om de kwaliteit van de wijnen te verbeteren, voor de gezondheid van de consument maar ook voor de gezondheid van onszelf en de medewerkers op het domein. Wat is het verschil met vroeger? De wijnen hebben een beter evenwicht, meer fraîcheur en zijn lichter verteerbaar.. Referenties: Les Fontanilles 2003 ***** best value wine of the month december (Decanter) Les Fontanilles 2001 ***** (Revue du Vin de France), L'enclos 2000: ****(*) (Perswijn), Les Bonnes Adresses du Vin Bio , J-M Carité Loire Jean-Didier Brevet, Chef de Culture bij : Domaine de la Louvetrie, La Haye Fouassière Exploiteert 46 hectare. Maakt verschillende cuvées Muscadet. Werken sinds 2002 biologisch, en in 2006 is een perceel experimenteel biologisch-dynamisch verbouwd. Gecertificeerd door Ecocert. Jean-Didier : Ik ben blij dat ik al in de wijnbouw werkzaam was voordat men chemisch onkruid is gaan bestrijden. Daardoor heb ik leren ploegen. Goed ploegen is een vak apart, en van essentieel belang bij biologische wijnbouw.. Als je bijvoorbeeld met een bodembedekker werkt, moet je de grond om de wijnstok ploegen dat is secuur en zeer arbeidsintensief werk, duurt zo n 3,5 uur per hectare. Motivatie om biologisch te gaan werken: Voor het milieu, voor de gezondheid van de consument, en om de kwaliteit van de wijn te verbeteren door de mineraliteit te verhogen.. Wat is het verschil met vroeger? De druiven rijpen beter, hebben een betere zuur/zoet balans. De wijnen hebben meer mineraliteit wat ze een betere ruggengraat en meer persoonlijkheid geeft. Referenties: Guide Hachette, Le Classement van Revue du Vin de France 2007: 1 ster, 'Wijnboer van het Jaar' (Guide des Sommeliers 2005), Maart 2007: met domaine de l'écu, beste domein van de Muscadet (Revue du Vin de France)! Nicolas Joly, Domaine Coulée de Serrant, Savennières Exploiteert 13 hectare. Maakt Savennières. Werkt sinds 1985 biologisch-dynamisch. Gecertificeerd door Demeter. Lid en oprichter Renaissance des Appellations. Zonder twijfel zullen steeds meer wijnliefhebbers, particulier of professioneel, biologisch-dynamische wijnen ontdekken. Omdat ze meer complexiteit hebben en puur smaken. 20