visie op bouw en vastgoed

Transcriptie

1 visie op bouw en vastgoed sectorupdate 2013 Interviews Trends & ontwikkelingen Sectorvisie

2

3 visie op bouw en vastgoed 1 Geachte relatie, Voor u ligt Visie op Sectoren (VOS), de jaarlijkse dwarsdoorsnede van het Nederlandse bedrijfsleven. Om uw bedrijf en business model echt te kunnen begrijpen, verdiept ABN AMRO zich in uw sector. Het rapport geeft een schets van de stand van zaken en de vooruitzichten van een groot aantal branches. Zo kunt u een kijkje nemen achter de veelomvattende en daardoor soms verhullende macro-economische cijfers. Bovendien biedt het de mogelijkheid om na te gaan hoe uw onderneming het doet in vergelijking met branchegenoten. Die macro-economische cijfers laten zien dat Nederland te maken heeft met een periode van conjuncturele zwakte. De eurozone heeft de afgelopen jaren onder vuur gelegen. En de Nederlandse economie is in 2012 gekrompen. Het lijkt er niet op dat die krimp dit jaar zal plaatsmaken voor groei. De sombere consument houdt zijn hand op de knip. Daarmee doet de Nederlandse economie het slechter dan die van de ons omringende landen. Gelukkig is dit niet het hele verhaal over de conjunctuur. De mondiale economische vooruitzichten zijn beter dan een jaar geleden. Binnen de eurozone tekent zich een keer ten goede af. Dat is vooral te danken aan ingrepen van de Europese Centrale Bank. De periode van hoge nood lijkt voorbij, al blijft er reden voor bezorgdheid. Deze verbetering is goed nieuws, want vrijwel geen land is zo sterk op het buitenland gericht als Nederland. Bovendien zijn er meer lichtpunten in de Nederlandse economie. Onze economie wordt gevormd door een bonte verzameling van marktpartijen: bedrijven, consumenten, overheden, et cetera. In veel branches binnen de bedrijvensector zal de stemming onder ondernemers volgens dit rapport verbeteren. Exporterende ondernemingen profiteren van de aantrekkende wereldhandel. In het kielzog daarvan zullen bedrijfstakken als de transportsector en de groothandel herstel laten zien. Andere sectoren, vooral de bouwsector, hebben in 2013 echter te maken met tegenwind. In de bouw merkt de hele keten, van ontwikkelaar tot renovatiespecialist, dat klanten beperkt budget hebben. Om die tegenwind het hoofd te bieden, is flexibiliteit in dit rapport de rode draad die ook door uw sectorgenoten wordt aangehaald. Niet alleen de reeds aangepakte flexibiliteit in de kostenbasis, maar ook die in het bouwaanbod, zoals meer focus op renovatie en op het meenemen van gebruikerswensen in bouwprojecten.in deze Visie op Sectoren vier korte interviews hierover met Annemijn Fokkelman, Sector Banker Bouw ABN AMRO, en de bedrijven De Meeuw flexibele bouwsystemen, installateur Unica, en architectenbranchevereniging BNA. Deze publicatie is geschreven voor u, ondernemers. Hoe Nederland presteert, hangt nauw samen met hoe u presteert. Ondernemers staan vaak wat optimistischer in het leven dan de gemiddelde Nederlander. Dat optimisme heeft Nederland nodig om op een bestendiger groeipad te komen. Met kennis van uw sector helpen wij u graag uw plannen te realiseren. Goede zaken gewenst! Joop Wijn Lid Raad van Bestuur ABN AMRO

4 2 visie op bouw en vastgoed sectorupdate 2013

5 visie op bouw en vastgoed Nederlandse economie interviews architecten- en ingenieursbureaus beleggers in onroerend goed grond-, water- en wegenbouw hout- en bouwmaterialenindustrie installatiebedrijven makelaars onroerend goed projectontwikkeling utiliteitsbouw woningbouw leeswijzer colofon

6 4 Nederlandse economie: licht herstel in loop van 2013 De Nederlandse economie is vorig jaar 1% procent gekrompen. Dat kan geheel worden toegeschreven aan lagere binnenlandse bestedingen. De uitvoer is verder toegenomen en heeft een sterkere terugval van de economie voorkomen. Ook voor 2013 wordt een krimp van de economie voorzien met 0,5 tot 1%. En naar verwachting zijn wéér de binnenlandse bestedingen daar debet aan, terwijl de uitvoer verder groeit. We denken dat de economie in de loop van dit jaar weer voorzichtig wat groei zal laten zien. Dat herstel zet vermoedelijk door in 2014, waardoor de economische groei richting 1% kan gaan. De economie is afgelopen jaar gekrompen. Het bruto binnenlands product (bbp) nam af met gemiddeld 1,0%. In de eerste twee kwartalen van het jaar liet de economie een heel lichte groei zien ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Daarmee leek een eind gekomen aan de recessie die was begonnen in het voorjaar van Maar in het tweede halfjaar kromp de economie opnieuw - en sterk. Economie in tweede helft 2012 weer gekrompen % 0 90 ontmoedigd door het lage consumentenvertrouwen en de zwakke huizenmarkt. Voor 2013 is het beeld nog niet veel beter. Het reëel beschikbaar inkomen daalt opnieuw, door dezelfde factoren als in Wel lijkt de daling van het reële loon wat lager uit te vallen. We verwachten dat in de nog af te sluiten cao s zal worden geprobeerd de btwverhoging deels te compenseren. Als gevolg van de (verdere) inkomensdaling zal de consument opnieuw minder uitgeven. Maar als het vertrouwen van de consument later in het jaar wat zou herstellen, dankzij de voorzichtige verbetering van het internationale economisch klimaat, kan de daling van de consumptie iets lager uitvallen dan vorig jaar bbp (% j-o-j; l.as) Economisch-sentimentindicator (r.as) Bron: Thomson Reuters Datastream Binnenlandse bestedingen nog onder druk De binnenlandse bestedingen hebben de bbp-groei in de rode cijfers geduwd. De investeringen zijn (eind 2012) al zeven kwartalen op rij gedaald en de particuliere consumptie zelfs al acht kwartalen. Nadat de particuliere consumptieve bestedingen 1% waren gedaald in 2011, namen ze vorig jaar nog eens 1,4% af. De hoofdschuldige aan deze daling is het reëel beschikbaar gezinsinkomen, dat vorig jaar fors afnam - nog aanzienlijk méér dan de consumptieve bestedingen. Deze stevige daling werd veroorzaakt door diverse factoren. Zo stegen de lonen vorig jaar fors minder dan de prijzen: reëel gingen de lonen omlaag. Verder drukten de bezuinigingen van de overheid en hogere pensioenpremies de koopkracht. En ten slotte daalde de werkgelegenheid. De consumptie werd bovendien Ook de investeringen daalden vorig jaar. Dat is niet verrassend als de productie van het bedrijfsleven krimpt. Die krimp zien we terug in de mate waarin het machinepark in de industrie wordt benut: de bezettingsgraad lag in het tweede halfjaar zo n 2% lager dan in de tweede helft van Dat is geen impuls om te investeren, zeker niet bij de nog altijd onzekere vooruitzichten. Met het voorzichtige herstel dat wij voorzien, zijn er aanvankelijk nog weinig prikkels om te gaan investeren, al worden de perspectieven voor de export- sector wel beter. Bovendien kan de verbetering van het internationale economisch beeld ook het vertrouwen van binnenlandse ondernemers schragen. Aan de krimp van de bedrijfsinvesteringen kan dan ook dit jaar een einde komen. Uitvoer is en blijft groeimotor voor de economie De uitvoer van goederen en diensten is vorig jaar gestegen met 3,3%. Na twee sterke kwartalen kwam de uitvoer in de zomer weliswaar in een dip, maar daarna tekende zich weer herstel af. Dat er een terugval optrad mag geen verrassing heten, wanneer wordt bedacht dat maar liefst driekwart van de goederenuitvoer binnen de

7 Nederlandse economie 5 EU blijft - een regio die vorig jaar een economische krimp kende van 0,3%. Tegen die achtergrond valt de Nederlandse exportprestatie mee. Wel merken we op dat de stijging van de uitvoer wordt geflatteerd door de wederuitvoer (producten die worden ingevoerd door een Nederlandse partij en weer worden uitgevoerd zonder dat ze een noemenswaardige bewerking hebben ondergaan). De uitvoer van binnenslands gefabriceerde goederen deed het vorig jaar minder goed. Deze nam toe met een schamele 0,5%, terwijl de wederuitvoer met 7% steeg. twee gezichten: de binnenlandse bestedingen krimpen, de uitvoer groeit. Sectoren die meer op het buitenland georiënteerd zijn, zullen beter presteren dan sectoren die (vooral) op de binnenlandse markt actief zijn. Dankzij de voorzichtige conjuncturele opleving kan de economie met wat meer vaart 2014 binnengaan. In dat jaar kan de groei richting 1% gaan. De werkloosheid, die doorgaans naijlt bij de ontwikkeling van de productie, zal echter nog enige tijd blijven oplopen. Uitvoer groeit verder Dit jaar kan dat beeld dankzij de aantrekkende wereldhandel verbeteren: de binnenslands geproduceerde uitvoer kan weer wat meer toenemen. Enkele indicatoren wezen in de eerste maanden van 2013 op een aanhoudende groei van de uitvoer. Bovendien blijkt uit diverse internationale ranglijsten dat de Nederlandse concurrentiepositie goed is. Dat betekent dat ons land goed in staat zou moeten zijn om te profiteren van de aantrekkende wereldhandel. We voorzien daarom een oplopende exportgroei % Uitvoer goederen (% j-o-j; l.as) PMI exportorders (index; r.as) Huizenmarkt beweegt nog niet De woningmarkt heeft opnieuw een mager jaar achter de rug. Het aantal transacties daalde in 2012 voor het zesde jaar op rij. Aanvankelijk zal het transactievolume nog verder afnemen, onder invloed van de minder gunstige fiscale behandeling van de eigen woning. Ook de krappere hypotheeknormen van het Nibud spelen een rol. Bovendien zijn de banken terughoudend bij de kredietverlening. Een belangrijke factor voor een herstel van de woningmarkt vormt de betaalbaarheid. Die verbetert door de lage rente en vooral door de daling van de huizenprijzen. De betaalbaarheid beweegt door de gedaalde prijzen geleidelijk weer richting het historisch gemiddelde. Bron: CBS, Markit NEVI Inflatie kan licht dalen De inflatie liep eind 2012 snel op richting 3%, door de verhoging van de btw in oktober. Begin 2013 liep de inflatie nog iets verder op, door onder meer de verhoging van enkele andere belastingtarieven. Zonder het effect van die belastingverhogingen was het inflatiecijfer in de eerste maanden slechts 1,6%. In de loop van het jaar kan de inflatie wat afnemen, doordat het opwaartse effect van de eerdere energieprijsstijgingen afneemt en door de zwakke conjunctuur. Bovendien valt in het najaar het effect van de btw-stijging weg uit het inflatiecijfer. De voorzichtige kredietverlening, de nog fragiele economie en de minder gunstige fiscale voorwaarden voor eigen woningbezit houden voorlopig een rem op de markt voor koopwoningen. Maar de bodem komt in zicht door de verbeterde betaalbaarheid. Een andere reden dat de markt kan stabiliseren, is de ontwikkeling van de woningvoorraad. Die wordt door de achterblijvende woningbouw steeds krapper. In 2014 verwachten wij daarom een lichte stijging van het aantal transacties. Gemiddelde groei in 2013 nog negatief - volgend jaar weer positief Al met al krimpt de economie dit jaar gemiddeld opnieuw - met naar schatting 0,5 tot 1%. Dit negatieve cijfer is overigens grotendeels toe te schrijven aan de negatieve doorwerking van de forse krimp in de tweede helft van In de loop van 2013 kan dankzij de uitvoer herstel optreden. Dat wordt echter afgeremd door de omvangrijke ombuigingen van de overheid. De economie heeft dus Risico s Wat zijn nu de risico s bij ons scenario? De kans op tegenvallers lijkt wat groter dan die op meevallers. Wij gaan ervan uit dat de (systeem-)risico s rond de staatsschuldencrisis, dankzij diverse maatregelen, zoveel zijn verminderd dat nieuwe, serieuze onrust op de financiële markten kan uitblijven en het vertrouwen in de economie geleidelijk kan verbeteren. Maar echt beteugeld is de crisis niet. Dat bleek in maart met Cyprus. De gevolgen van het geval Cyprus lijken mee te vallen. Maar dat betrof slechts een klein land. Verder moet het economisch herstel in de eurozone, dat wij in de loop van dit jaar voorzien, op gang komen door de aantrekkende wereldeconomie. Als die opleving echter stagneert, blijft ook het herstel hier dit jaar uit. Ook is denkbaar dat het drukkend effect dat de ombuigingen van de overheid hebben op de groei, forser uitvalt. Aan de andere kant moet ook worden gezegd dat als het mondiale herstel daad-werkelijk doorzet, dit (tijdelijk) wat sneller kan gaan dan verwacht. Op- en neergaande bewegingen na omslagen van de conjunctuur worden nogal eens onderschat.

8 6 flexibiliteit op alle fronten Vier korte interviews over het thema flexibiliteit op alle fronten. Om de zwaardere tijden het hoofd te bieden, is het goed om flexibel te kijken naar alle facetten van het bedrijf. Denk aan arbeid, de markt en de digitale revolutie. Willem Hein Schenk, voorzitter van BNA: Het is verstandig dat architecten nog ondernemender worden, ook voor de meerwaarde van opdrachtgevers. Rik Dikken, algemeen directeur Unica Groep: Met BIM kunnen installateurs veel flexibeler werken. Paul Hannen, financieel directeur van De Meeuw: Bij ons zit flexibiliteit in de genen, logisch ook als je semi-permanente huisvesting bouwt. Annemijn Fokkelman, Sector Banker Bouw bij ABN AMRO: Ik ben er heilig van overtuigd dat er een gezonde onderliggende vraag naar bouw is, in de toekomst. Ondertussen, in de zwaardere jaren, is het verstandig om flexibel te werken. Op alle fronten. Er is een nieuwe marktbenadering nodig. Willem Hein Schenk, voorzitter van Bond van Nederlandse Architecten: Architecten leveren belangrijke economische bijdrage voor de meerwaarde van de opdrachtgevers. En ja, architecten zullen zich volgens mij vaker met sociale en maatschappelijke discussies gaan bemoeien. We moeten ons ook meer verdiepen in hoe geld werkt, hoe het relaties tussen mensen beïnvloedt. Flexibiliteit is nodig voor architecten om aan de vraag te voldoen. Dit kan door het aanmeten van nieuwe rollen, het aangaan van nieuwe allianties met partners uit de keten en het betreden van nieuwe markten. Internationaal zien we kansen in Duitsland, België, Turkije en China. Willem Hein Schenk: Flexibiliteit is het zusje van creativiteit. Architecten moeten, juist in deze tijd, anticiperen op de veranderende vraag, vooral ook bij de opdrachtgevers: een veelbelovende ontwikkeling. Zoals het ook mooi is om bureaus te zien waar jonge architecten heel snel slimme public-private samenwerkingsverbanden kunnen smeden. Oudere en jongere architecten zoeken samen manieren om de vragen van deze tijd tegemoet te treden; met toegevoegde waarde voor opdrachtgever en samenleving. Daarbij hoort de ontwikkeling van nieuwe combinaties of producten. Het vak hybridiseert misschien, maar biedt oplossingen voor de vragen van deze tijd. Onze werkrelatie met aannemers kan flexibeler. Zij hebben de naam alleen op winst uit te zijn, en wij architecten zouden ons alleen bekommeren om het mooie plaatje. Dat is een karikatuur. Architecten worden juist steeds beter in het proces, de exploitatie, het kennen van de markt. De aannemer heeft goeie ideeën nodig. Het Bouw Informatie Model is wat mij betreft méér dan werken in 3D: het gaat over beter samenwerken. We moeten samen voorkómen dat we de fout uit de jaren tachtig herhalen, toen er veel crisisbouw is neergezet, die later tot veel problemen leidde. De omzet van onze hele sector is in de periode 2008 tot 2012 volgens officiële cijfers met 40% gekrompen, de werkgelegenheid ook. En ik denk dat in 2013 dit getal al boven de 50% komt te liggen. Dat vraagt om een nieuwe houding en flexibiliteit. Het is verstandig dat architecten zich nog ondernemender opstellen, ook Het doet me echt pijn, te zien hoeveel architecten met vakkennis, ervaring, talent en creativiteit, aan de kant staan. De maatschappelijke opgave is groot. We moeten die mensen inzetten: ze leveren een belangrijke, ook economische meerwaarde aan de omgeving waarin we wonen, leven en werken.

9 interviews 7 Rik Dikken, algemeen directeur Unica Groep BV: Werken met BIM levert flexibiliteit op Rik Dikken: Unica heeft een solide positie in de top vijf van grootste Nederlandse technische dienstverleners. We hebben mensen in eigen dienst. Het aantal inleners hebben we teruggebracht van 350 in 2010 tot 100 in Met deze flexibele schil kunnen we goed piekdruktes opvangen. In 2012 boekten we een omzet van EUR 275 miljoen. maand garanderen wij de levering van warmte en koeling. We investeren zelf in de geavanceerde, energiezuinige installaties, we doen vervolgens het beheer en onderhoud, en maken afspraken met de klant over de verdeling van de bereikte besparingen. Dat is win-win; wij verdienen erop, en de betrokken instelling is aanzienlijk minder geld kwijt aan energie. En het komt ten goede aan het milieu. We hebben drie speerpunten: veiligheid, communicatie en comfort. Duurzaamheid vormt een integraal onderdeel binnen deze speerpunten. Het traditionele installatiewerk zorgt nog maar voor zo n 40% van de totale omzet. ICT-gerelateerd werk groeit flink de laatste tijd. Vele specialisten zijn ermee bezig. Zo heeft een datacenter op het Science Park Amsterdam, gerealiseerd door onze gespecialiseerde businessunit Unica Fastcom, in Engeland de EMEA Gold award gewonnen door de toegepaste technologie. ICT-gerelateerd werk is, samen met service en onderhoud, en energielevercontracten, goed voor 60% van onze omzet. Wij helpen onze klanten met het terugdringen van energiekosten. In Zwolle hebben we bijvoorbeeld flats kunnen opwaarderen van energielabel G naar energielabel A. In dit geval is de investering in de installaties door de opdrachtgever zelf gedaan. We kunnen aanzienlijk flexibeler, sneller en efficiënter werken sinds BIM, het Bouw Informatie Model, een grote vlucht heeft genomen. Het dringt de faalkosten terug, maar ook in de exploitatiefase biedt BIM vele voordelen. Beheer wordt er voor installateurs stukken eenvoudiger op als ze met BIM tot in lengte van dagen exact weten waar welke installatieonderdelen zijn verwerkt, en wanneer die vervangen moeten worden. Het installatietechnisch onderhoud wordt met de toenemende techniek in gebouwen steeds complexer. Het is daarom goed dat in onze sector partijen steeds meer bereid zijn om samen te werken, en hun software voor BIM dus zó te maken dat gegevens gemakkelijk onderling uitgewisseld kunnen worden. De ondernemersorganisatie voor de installatiebranche, Uneto-VNI, speelt daarbij een actieve, coördinerende rol. BIM wordt waardevoller naarmate méér partijen ermee werken. Unica neemt die investering soms ook voor eigen rekening. We doen dan de hele energie-exploitatie. Voor een vast bedrag per

10 8 Paul Hannen, financieel directeur van De Meeuw: Blijven ondernemen, juist in crisisjaren Paul Hannen: Bij De Meeuw zit flexibiliteit in de genen. En dat is niet geheel onlogisch als je semi-permanente huisvesting bouwt, vooral voor (semi-)overheidsorganisaties. We werken voor zorginstellingen, ziekenhuizen, en het onderwijs, die tak zorgt voor 70% van onze omzet. De rest komt van klanten die actief zijn in het bedrijfsleven en gerelateerde sectoren. We leveren huisvesting voor periodes van één week tot dertig jaar. En het is bij ons one-stop-shopping. Behalve de snel leverbare, eenvoudig te verplaatsen gebouwen, leveren we ook op maat gesneden financiering. Of het nu gaat om koop (eventueel met terugkoopgarantie), huur of lease. De financiering verzorgen we in samenwerking met banken en andere partijen. De markt vroeg om Cyclusbouw, inmiddels een merknaam van ons. Met dit concept kunnen we de maatvoering nóg flexibeler bepalen en beter tegemoet komen aan de wensen van klanten en architecten. Voor De Meeuw waren 2008 en 2009 topjaren. In 2010 waren echter reorganisaties en afvloeiingsregelingen noodzakelijk. In 2011 en 2012 is de omzet weer gestegen, vorig jaar tot EUR 125 miljoen. Sinds twee jaar zetten we de flexibele schil intensiever in. De helft van onze 400 werknemers werkt in Nederland. Als we een piek hebben kunnen we de 50 werknemers in de directe productie, versterken met eenzelfde aantal tijdelijke personeelsleden en zo de productie verdubbelen. We zijn een familiebedrijf en vinden respect, waardering en goede beloning van personeel belangrijk. Op onze bedrijfsavond in het Concertgebouw, waar de internationaal vermaarde pianovirtuoos Arcadi Volodos al eens heeft opgetreden, ontvangen wij onze zakenrelaties, maar ook onze eigen medewerkers. Ons productiepersoneel is opgeleid om flexibel inzetbaar te zijn: halffabricage, werkvoorbereiding, assemblage, afmonteren. Dat is goed voor de arbeidsvreugde, kennis, motivatie en de carrière. We hebben anticyclisch geïnvesteerd in een Bouw Informatie Model. Dat BIM, waar we sinds anderhalf jaar mee werken; het is een weldaad voor onze tak van sport. Nu kunnen we nóg exacter voorspellen welke kosten de klant voor semi-permanente huisvesting gaat betalen. En wel over de hele levenscyclus: inclusief nieuwbouw, onderhoud, exploitatie, energie en alles wat er nog meer bij komt kijken. Duurzaamheid is een belangrijke drive in de markt. Bouwmodulen die hun levenscyclus erop hebben zitten, worden in onze fabriek totaal gedemonteerd en de materialen hergebruikt. Dat hoort helemaal bij de visie van onze directeur en groot aandeelhouder, René Meeuwissen. Hij wil, juist ook in crisisjaren, blijven ondernemen en innoveren. Met het vizier gericht op de lange termijn.

11 interviews 9 Annemijn Fokkelman, Sector Banker Bouw: Flexibel de zwaardere jaren door Flexibiliteit kán een oplossing zijn voor de druk op de bouw, maar er zijn grenzen. Je ziet steeds meer ontwerpende aannemers, dankzij het gebruik van het Bouw Informatie Model. Inderdaad, BIM is belangrijk, reduceert faalkosten, stimuleert samenwerking, en opent nieuwe markten. Iedereen in de keten doet er zijn voordeel mee. Maar een uitvoerende bouwer heeft niet de creatieve kwaliteiten van een architect. Annemijn Fokkelman: Er is forse druk op de sector, met name op nieuwbouw: van nieuw gebouwde woningen in 2008 naar in Maar over de hele sector is in 2013 waarschijnlijk een lichte daling te zien, dat betekent dat een groot deel van de sector nog aan het werk is. Ik ben van de positieve noot. Ben er heilig van overtuigd dat er een gezonde onderliggende vraag naar bouw is, in de toekomst. Ondertussen, in de zwaardere jaren, is het verstandig om flexibel te werken. Op alle fronten. Er is een nieuwe marktbenadering nodig. Zet social media in om de marketing te verbeteren. Maak de relaties met klanten warmer. Klanttevredenheid is in de hoogconjunctuur te vaak een ondergeschoven kindje geweest. Dan de factor arbeid. De bouw werkt al lang en veelvuldig met zzp ers, het aantal flexibele arbeidskrachten kan niet veel meer groeien. Je ziet zelfs sommige werkgevers de tegenovergestelde beweging maken: ze binden heel gespecialiseerde krachten met allerlei projecten. Als ze die specialisten nu zouden laten gaan, dan krijgen ze die nooit meer terug als de markt later weer aantrekt. Een nieuwe, flexibele marktbenadering kan helpen. Ik ken bedrijven die vroeger alleen in de nieuwbouw zaten, en die zich nu ook op restauratiewerk richten. Of op het upgraden van grote series jaren vijftig woningen, naar de eisen van de moderne tijd. Sommige ontwikkelende aannemers, vaak familiebedrijven, vinden een oplossing voor de vaak slecht lopende vóórverkoop van nieuwbouw: de familie of een andere particuliere belegger koopt de woningen, verhuurt ze, en verwacht ze op de lange termijn goed te kunnen verkopen. Die pakken gelijk een maatschappelijke rol op. Een andere onderneming heeft een concept ontwikkeld om leegstaande kantoorruimte tijdelijk te veranderen in studentenhuisvesting. Het levert mooie oplossingen op. Wat voor alle flexibele plannen geldt: onderzoek ze realistisch, met aandacht voor de eigen sterke en zwakke punten.

12 10 architecten- en ingenieursbureaus Tweede dip bouwproductie raakt architecten harder dan ingenieurs In 2012 krimpt omzet architectenbureaus met 13,7% en van ingenieursbureaus met 2% Samenwerking in de keten van belang om toegevoegde waarde sector te laten zien Branchebeschrijving Architecten zorgen voor het ontwerp, het bestek en de begroting van (nieuw)bouwprojecten. Ook zijn zij betrokken bij verbouwingen en restauraties. Voor architecten is de woningbouw het belangrijkst. Ingenieursbureaus adviseren, ontwerpen, verrichten haalbaarheidsstudies, berekenen en begeleiden plannen op terreinen als bouw, installatietechniek, milieutechniek, machinebouw en procestechniek. Een gering aantal grote, internationaal opererende bureaus domineert de ingenieursbranche. Deze ingenieursbureaus hebben qua omzet en aantal werknemers een overheersende positie binnen de branche. Trends en ontwikkelingen 2012 was vooral voor architecten een zwaar jaar, met een omzetdaling van 13,7%. Architecten hebben veel last van het stilvallen van de woningbouw. Sinds 2008 is de omzet van architecten met 40% gedaald. Dit heeft geleid tot faillissementen van architectenbureaus. Ontslagen architecten zijn voor zichzelf begonnen, waardoor de markt is versnipperd wat de prijzen verder onder druk zet. De werkvoorraad van architecten neemt ook af doordat bouwbedrijven delen van het ontwerp in 3D steeds vaker in huis doen, en niet meer uitbesteden aan een architect. Ook worden architecten minder lang bij het bouwproces betrokken. Zij worden steeds vaker enkel voor haalbaarheidsstudies of het ontwerp betrokken, in plaats van gedurende het hele bouwproces. Ingenieursbureaus hebben een stuk beter gepresteerd. In 2012 daalde hun omzet met slechts 2%. Ingenieurs wisten hun prijzen stabiel te houden. Ze zijn meer internationaal georiënteerd, waardoor ze minder hard zijn geraakt door de binnenlandse bouwcrisis. Wel zullen zij in 2013 en 2014 last krijgen van de aangekondigde bezuinigingen door de overheid op infrastructurele projecten, waardoor hun binnenlandse omzet onder druk zal komen te staan. Het wordt daarom voor architecten en ingenieurs belangrijk om beter met de rest van de bouwketen samen te werken. Hierdoor worden zij in een vroeg stadium van het bouwproces betrokken en kunnen zij hun toegevoegde waarde laten zien. Architecten kunnen door onderlinge samenwerking een sterkere positie voor zichzelf creëren. Onze visie Kerngegevens De bouwproductie zal in 2013 verder terugvallen en naar verwachting in 2014 stabiliseren. ABN AMRO verwacht dat architecten en ingenieurs in deze val mee worden getrokken. Vooral de nieuwbouw krijgt harde klappen, wat ongunstig is voor architecten. Wel kunnen architecten op beperkte schaal profiteren van de tijdelijke btw-verlaging, ingegaan op 1 maart 2013 voor een periode van 1 jaar, die ook geldt voor het werk van de architect voor renovatiewerkzaamheden. De ingenieurs hebben in 2013 last van het terugvallen van de gehele bouwproductie en in 2014 zal de teruggang van de gww-productie hen treffen. ABN AMRO ziet kansen voor architecten in andere segmenten dan waar ze traditiegetrouw actief zijn, zoals in de bouw voor onderwijs en gezondheidszorg. Door flexibel met nieuwe sectoren om te gaan, kunnen architecten een deel van hun werkvoorraad behouden. Wel zal de concurrentie op dit gebied groot zijn. Samenwerken met andere architecten of andere partners in de keten kan architecten een voorsprong geven. Ook geeft het hen de mogelijkheid om voor grotere projecten in aanmerking te komen. Ingenieurs doen er goed aan zich te focussen op buitenlandse opdrachten. Door de overheidsbezuinigingen op infrastructurele projecten zijn de vooruitzichten binnen Nederland beperkt. Ingenieursbureaus zullen verder moeten gaan met kostenbesparingen om de concurrentie het hoofd te kunnen bieden. Websites Omzetgroei architecten: -13,7% Aantal architectenbureaus: waarvan met 1 werkzame persoon: 71,9% Omzetgroei ingenieurs: -2,0% Aantal ingenieursbureaus: waarvan met 1 werkzame persoon: 80,2% Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie Prognoses economie en sectoren

13 architecten- en ingenieursbureaus 11 Omzetontwikkeling architecten slechter, ingenieurs verbeterd Bron: CBS De omzet van architecten daalde in 2012 met 13,7%, de omzet van ingenieurs met 2%. De omzet van architecten zakt hiermee verder weg, terwijl de omzetontwikkeling van ingenieurs licht herstel laat zien ten opzichte van Sinds 2008 is de omzet van architecten in totaal met circa 40% gedaald. De omzet van ingenieursbureaus daalde in dezelfde periode met circa 9%. Ingenieurs presteren beter, omdat zij minder afhankelijk zijn van de binnenlandse bouwsector. 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% Architectenbureaus Ingenieursbureaus Totaal Tarieven architecten en ingenieurs onder druk Bron: CBS De tarieven van architecten dalen al sinds het eerste kwartaal van In 2012 daalden de tarieven met 1,6%. De tarieven van ingenieurs laten een positiever beeld zien. In 2012 stegen de tarieven minimaal ten opzichte van het gemiddelde tarief in Ingenieurs halen een groot deel van hun werk uit het buitenland en zijn vaak zeer gespecialiseerd, waardoor hun prijzen minder onder druk staan. Index (2010 = 100) Totaal Architecten Ingenieurs Dieptepunt nieuwe opdrachten architecten Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau De bouwsom van nieuwe opdrachten voor architecten is in 2012 gedaald als gevolg van de lage investeringsbereidheid van huishoudens en het bedrijfsleven. De daling betreft vooral de nieuwbouw, waar architecten sterk afhankelijk van zijn. De bouwsom voor nieuwbouw van woningen daalde sinds 2008 met ruim 62% en voor nieuwbouw van utiliteitsgebouwen met ruim 50%. Nieuwe renovatieopdrachten daalden sinds 2008 met circa 23% voor woningen en ruim 16% voor utiliteitsgebouwen. Het aandeel van renovatie is echter beperkt. Index (2007 = 100) Woningen Utiliteitsgebouwen Bouwproductie zakt weg Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau In 2012 nam de woningbouwproductie met ruim 9% af. Vooral de nieuwbouwproductie werd hard getroffen. De utiliteitsbouwproductie daalde in 2012 met 7,5%, ook veroorzaakt door een stagnerende nieuwbouwproductie. De gww-productie daalde ook in 2012, wat vooral van invloed is op de ingenieursbranche. Voor 2013 wordt een verdere terugval van de omzet van architecten verwacht. De ingenieurs zullen beter presteren dan architecten, maar krijgen last van de overheidsbezuinigingen op de infrastructuur. groei (j-o-j) 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% r Woningbouw Utiliteitsbouw Gww

14 12 beleggers in OG In 2012 stond zowel het directe als indirecte rendement onder druk Financiering blijft problematisch als gevolg van Europese schuldencrisis Kansen liggen op huurmarkt voor woningen en in zorgvastgoed Branchebeschrijving Beleggers in OG zijn actief op de woningmarkt en de commercieel onroerendgoedmarkt. Hun kernactiviteiten zijn het direct beleggen in vastgoed en het exploiteren ervan. Het aan- en verkopen van vastgoed met een langetermijnhorizon is ook onderdeel van de bedrijfsvoering. Op deze beleggingsmarkt zijn actief: institutionele beleggers, particuliere investeerders met eigen vastgoedportefeuilles en kleinere particuliere beleggers die beleggen via vastgoedbeleggingsfondsen. Het rendement bestaat uit direct rendement (huurinkomsten minus exploitatiekosten/aankoopsom) en indirect rendement (waardeontwikkeling vastgoed). Trends en ontwikkelingen Het beleggingsklimaat verslechterde in 2012 verder door de aanhoudende Europese schuldencrisis. Het totale rendement daalde van 3,8% in 2011 naar 1,2% in Rekening houdend met inflatie bleef een negatief rendement van -1,6% over. De waardedaling van kantoren was het sterkst; het indirecte rendement daalde met 8,8%. Dit is deels terug te voeren op de zorgelijke situatie in de gebruikersmarkt, waarbij er sprake is van een oplopend verschil tussen aanbod en opname van kantoorruimte. De resulterende leegstand heeft ook impact op het directe resultaat. Het negatieve indirecte rendement in de woningbeleggingsmarkt is toe te schrijven aan de dalende huizenprijzen op de koopmarkt, die via het verkopen van panden bij leegkomst de belegger raken. De huuropbrengsten laten gezien het lage leegstandpercentage, de groeiende gebruikersvraag en de beperkte nieuwbouw juist groeipotentie zien. Het totale beleggingsvolume daalde in 2012 met 12% naar EUR 4,3 miljard. Dat de markt sterk is weggezakt, blijkt wel uit het feit dat het beleggingsvolume in 2007 nog EUR 11 miljard bedroeg. De markt beperkt zich op dit moment tot commercieel vastgoed op A-locaties en relatief veilige woningbeleggingen. De kredietverlening spitst zich ook toe op dergelijke locaties. Zo had in % van het beleggingsvolume in kantoren betrekking op drie transacties op A-locaties. De financierbaarheid blijft, uitgezonderd institutionele beleggers, moeilijk. Internationaal springen zogenaamde debt funds in dit financieringsgat, maar in Nederland zijn deze nog nauwelijks actief. Onze visie ABN AMRO verwacht dat het indirecte rendement onder druk blijft staan in 2013 en De sleutel tot herstel zit in aantrekkende gebruikersmarkten op basis van het economische herstel in Bij beperkte leegstand is deze periode voor conservatief gefinancierde particuliere en institutionele beleggers overbrugbaar. Door de lagere rendementen moeten vastgoedfondsen die met kort vermogen gefinancierd zijn, doorgaan met verlaging en herfinanciering van schulden. Het dividend staat onder druk, doordat de komende jaren rekening moet worden gehouden met de waardedaling van het vastgoed, tegenvallende huurinkomsten en verhoogde aflossing. Omdat vastgoed in Nederland de afgelopen jaren flink in waarde is gedaald, Kerngegevens wordt het voor buitenlandse beleggers weer interessant om terug te keren naar de Nederlandse markt nadat ze zich als gevolg van de economische crisis hadden teruggetrokken. De interesse zal in eerste instantie gericht zijn op A-locaties. Ook zien we versterkte activiteit van private-equity-investeerders op vastgoedportefeuilles aan de onderkant van de markt, waarvan de waarde onder de financieringswaarde ligt. Verder liggen er kansen in de koop van huurwoningen van woningcorporaties die hun portefeuille op orde moeten brengen. Het gaat dan om het geliberaliseerde middensegment. Doordat de zorguitgaven in de komende decennia sterk zullen stijgen, komt zorgvastgoed steeds meer in de belangstelling te staan. Websites Aantal bedrijven: waarvan verhuur: waarvan handel: Leegstand kantorenmarkt: 14,6% Leegstand centrale winkelgebieden: 8,3% Totaal rendement (ROZ/IPD): 1,2% Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie Prognoses economie en sectoren

15 beleggers in OG 13 Direct rendement verslechterd, behalve van woningen Bron: ROZ/IPD Het directe rendement van kantoren, bedrijfsruimten en winkels daalde in 2012, al was de daling voor winkelbeleggingen marginaal. Het directe rendement van woningen steeg licht in Door het uitblijven van economisch herstel in 2012 was er minder vraag naar commercieel vastgoed en stijgt de leegstand. Hierdoor staan de huuropbrengsten onder druk, wat zich uit in een dalend direct rendement. De huurprijzen van woningen worden vaak geïndexeerd voor inflatie, waardoor het directe rendement van woningen licht kon blijven stijgen. 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% Kantoren Bedrijfsruimten Winkels Woningen Indirect rendement zakt weg Bron: ROZ/IPD De waardegroei van kantoren en bedrijfsruimten daalde in 2012 voor het vijfde jaar op rij. In beide segmenten staat de waarde van minder courante en leegstaande panden onder druk. De waarde van winkelpanden daalde in 2012, na twee jaar van waardegroei. De waardegroei van woningen daalde in 2012 voor het derde jaar op rij. De crisis op de woningmarkt en de dalende huizenprijzen zijn hier de oorzaak van. 5% 0% -5% -10% Kantoren Bedrijfsruimten Winkels Woningen Kantoren blijft grootste beleggingssegment Bron: Jones Lang LaSalle Het totale beleggingsvolume kwam in 2012 uit op EUR 4,3 miljard. Overig Dit is een daling van bijna 12% ten opzichte van 2011 toen het beleggingsvolume nog EUR 4,8 miljard bedroeg. Kantoren zijn het belangrijkste beleggingssegment. In 2012 Bedrijfsruimten 11% 9% 32% Kantoren domineerden drie transacties de beleggingsmarkt voor kantoren. Het ging hierbij om circa 50% van het totale beleggingsvolume in kantoren. Na kantoren wordt het meest in winkels en woningen 23% belegd. Winkels 25% Woningen Aanbod en opname afgenomen Bron: Dynamis, DTZ Zadelhoff In 2012 daalde zowel het aanbod als de opname van kantoorruimte. 10,0 Vooral de opname stond onder druk, die daalde met bijna 21%. Het aanbod daalde met slechts 3%. Door Het Nieuwe Werken, over- 7,5 capaciteit in de markt en de economische crisis staat de vraag naar kantoren al jaren onder druk. 5,0 De opname van bedrijfsruimten daalde in 2012 sterker dan het 2,5 aanbod, maar het verschil is niet zo groot als bij de kantorenmarkt. Bedrijfsruimten profiteren van de vlucht in online winkelen, waar opslagruimte voor nodig is. x mln m 2 0,0 Aanbod kantoren Opname kantoren Aanbod bedrijfsruimten Opname bedrijfsruimten

16 14 grond-, water- en wegenbouw Productie onder druk door overheidsbezuinigingen en lage investeringsbereidheid bedrijven Gww-productie in 2012 met 2,7% gedaald, omzet gestegen met 1,7% Langdurige relaties gemeenten voor kleine ondernemingen uitkomst Branchebeschrijving De grond-, water- en wegenbouw (gww) bestaat uit een aantal segmenten, waarvan wegenbouw, grondwerk en riolering, civiele betonbouw en kabels en leidingen veruit de belangrijkste zijn. Zij hebben een gezamenlijk aandeel van bijna 75% in de productie. Overige segmenten zijn railbouw, baggerwerk, kust- en oeverwerk en straatwerk. Circa 85% van alle ondernemingen in de gww heeft minder dan vijf werkzame personen en slechts een klein deel heeft meer dan honderd werkzame personen. Verder is er een groeiend aantal zelfstandigen zonder personeel (ZZP ers). Trends en ontwikkelingen De gww-productie is in 2012 als gevolg van lagere overheids- en bedrijfsinvesteringen gedaald met 2,7%. De omzet liet nog wel een stijging zien van 1,7%. De kabel- en buizenleggers profiteerden van de Crisis- en herstelwet en de aanleg van kabels- en glasvezelaansluitingen voor het internetverkeer, waardoor hun omzet in 2012 met 6,6% steeg. De omzet van bedrijven actief in het aanleggen van tunnels, wegen en spoorwegen had meer last van de overheidsbezuinigingen. Hun omzet daalde met 0,2%. De grote ondernemingen actief in de gww-sector lieten de grootste omzetstijging zien in 2012: 8,3%. De omzet van het kleinbedrijf daalde met 3,3% en het middenbedrijf presteerde het slechtst, hun omzet daalde met 10,2%. De orderportefeuille daalde van 5,9 naar 5,1 maanden in Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door de dalende orderportefeuille van gronden waterbouwers. De orderportefeuille van wegenbouwers bleef nagenoeg gelijk. De kosten van gww-bouwers stegen nog licht in 2012, met name bij wegenbouwers. Hierdoor kwamen de marges van bedrijven actief in de gww verder onder druk te staan, wat vooral voor rekening van de wegenbouwers kwam. Opvallend is dat private investeerders steeds meer belangstelling krijgen voor infrastructurele projecten. Dit kan de aangekondigde overheidsbezuinigingen wat compenseren. Ook wordt innovatief ontwerp steeds belangrijker waarbij bedrijven actief in de gww samenwerking moeten zoeken met bedrijven die bijvoorbeeld navigatiesystemen ontwerpen. Onze visie ABN AMRO verwacht dat de gww-productie in 2013 nog sterk zal dalen, als gevolg van overheidsbezuinigingen en het uitblijven van economisch herstel. Deze bezuinigingen worden in gelijke mate verdeeld over de rijkswegen, spoorwegen en waterprojecten. Wel zal de nieuwbouw harder worden getroffen dan het onderhoud, dat door de overheid gevrijwaard wordt van bezuinigingen. Infrastructurele projecten zullen daarom nog meer afhankelijk worden van publiek-private samenwerking (PPS). Wel is de financiering van dergelijke DBFM (Design, Build, Finance, Maintain)-projecten steeds uitdagender, als gevolg van de strengere kredietregels voor banken. Daarom kan het voor institutionele beleggers zoals pensioenfondsen aantrekkelijk zijn om in infrastructurele projecten te gaan investeren. Voor grote bedrijven actief in de gww liggen daarnaast kansen in het buitenland. Voor kleine bedrijven is dit niet mogelijk, maar liggen er bijvoorbeeld kansen in het afsluiten van onderhoudscontracten met gemeenten, waardoor zij een deel van de lasten van gemeenten overnemen. Door middel van het leveren van goede service kunnen zij gemeenten voor langere tijd aan zich binden. Ook zullen bedrijven actief in de gww zich kunnen onderscheiden door sterker in te zetten op innovaties, bijvoorbeeld slimme snelwegen waarin waarschuwingssignalen oplichten of wegen die elektrische auto s automatisch opladen. Kerngegevens Websites Aantal bedrijven: waarvan met 1 werkzame persoon: 68% waarvan met >100 werkzame personen: 1,4% waarvan buizen- en kabelleggers: Grond-, water- en wegenbouwproductie: EUR 13,6 mrd Gemiddelde prijsverandering: +2,9% Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie Prognoses economie en sectoren

17 grond-, water- en wegenbouw 15 Omzet laat nog lichte stijging zien Bron: CBS In 2012 steeg de omzet in de gww met 1,7%. Deze omzetgroei werd gedreven door de uitvoering van stimuleringsmaatregelen in het kader van de Crisis- en herstelwet. Vooral de buizen- en kabelleggers deden het goed in 2012 met een omzetstijging van 6,6%. Bedrijven actief in het aanleggen van tunnels, wegen en spoorwegen hadden meer last van de crisis. Hun omzet daalde met 0,2%. De vooruitzichten voor 2013 en 2014 zijn ongunstig, door de bezuinigingen bij Rijksoverheid en gemeenten. Hierdoor zal de omzet gaan afnemen. 15% 10% 5% 0% -5% -10% Inputprijzen gww stijgen licht Bron: CBS De kosten die bedrijven actief in de gww-sector in 2012 kwijt zijn aan personeel, materiaal en materieel stegen licht. Bedrijven die actief zijn in het aanleggen van geasfalteerde wegen hebben te maken met de grootste kostenstijgingen. De andere deelsectoren kennen lagere stijgingen, die elkaar niet veel ontlopen. Dit heeft tot gevolg dat de marges van bedrijven actief in de gww onder druk komen te staan. Index (2005 = 100) Geasfalteerde wegen Riolering Waterbouw Grondverzet Orderportefeuille gww daalt Bron: EIB De orderportefeuille van de gww is in 2012 gedaald van 5,9 naar 5,1 maanden. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door de daling van de orderportefeuille van de grond- en waterbouw. Die daalde van 7,2 naar 5,6 maanden wat de sterkste daling in de bouw is. De orderportefeuille van de wegenbouwers daalde van 4,7 naar 4,6 maanden. De orderportefeuille van wegenbouwers is in de eerste helft van het jaar nog gestegen, maar is in de tweede helft weer flink gedaald. De orderportefeuille van de grond- en waterbouwers daalde gestaag gedurende het jaar. Maanden productie Gww Wegenbouw Grond- en waterbouw Bouwproductie gww daalt Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau De gww-productie daalde in 2012 licht met 2,7%. Dit werd gedreven door de economische omstandigheden. ABN AMRO verwacht dat de productie in 2013 sterk terug zal vallen als gevolg van de nieuwe overheidsbezuinigingen op infrastructurele werken. Dit zal de nieuwbouw harder raken dan het onderhoud. Ook in 2014 zal nog een beperkt effect hiervan waarneembaar zijn. groei (j-o-j) 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% r Nieuwbouw Onderhoud Totaal

18 16 hout- en bouwmaterialenindustrie Omzet daalt met 6,1% in 2012 door terugval bouwproductie Bedrijven moeten inzetten op producten voor kosteneffectieve bouw Nieuwe wet- en regelgeving weert illegale producten van Europese markt Branchebeschrijving De houtindustrie omvat voornamelijk timmerbedrijven die producten voor de bouw produceren, zoals deuren, ramen, trappen en kozijnen. Daarnaast zijn er producenten van emballagemateriaal, plaatmateriaal en overige houtproducten (zoals lijsten) en de bedrijven die hout verduurzamen. En Nederland kent nog een beperkt aantal houtzagerijen. De bouwmaterialenindustrie omvat de productie van onder meer stortklaar beton, betonproducten, cement, gips, glas (veiligheidsglas of meerwandig glas), asfalt, baksteen en aardewerk. Ongeveer eenderde van deze bedrijven is actief in de beton- en cementindustrie. Trends en ontwikkelingen Na de omzetstijging in 2011 daalde de omzet in de hout- en bouwmaterialenindustrie in 2012 weer. De crisis in de bouw heeft zich in 2012 verhevigd, waardoor de bouwproductie in de burgerlijke en utiliteitsbouw sterk is gedaald. Dit had zijn weerslag op de binnenlandse omzet van de hout- en bouwmaterialenindustrie. De buitenlandse omzet kon dit niet compenseren, waardoor de totale omzet verder wegzakte. De krimp van de bouwproductie had ook tot gevolg dat de bezettingsgraad verder daalde. Daarnaast daalde de orderpositie in 2012, vooral in de tweede helft. Dit zorgde ervoor dat de prijzen onder druk bleven staan. De prijsdruk bleef hoog doordat de invoerprijzen harder stegen dan de afzetprijzen. Dit gold met name voor de houtindustrie. Het wordt voor de hout- en bouwmaterialenindustrie steeds belangrijker om zich flexibel op te stellen naar de klant toe, meer rekening houdend met de wensen op het gebied van duurzaamheid en kosteneffectief, snel en innovatief bouwen. Ook moet de branche rekening houden met nieuwe regelgeving. Een uitdaging voor de houtindustrie is de nieuwe Europese Houtverordening EUTR die 3 maart 2013 is ingegaan. Deze verordening is gericht op het weren van illegaal hout van de Europese markt. Ook de bouwmaterialenindustrie krijgt te maken met nieuwe regelgeving vanuit de Europese Commissie. Per 1 juli 2013 treedt de nieuwe Europese verordening voor het verhandelen van bouwproducten in werking, waarmee de CE-markering voor bijna alle bouwproducten verplicht wordt. Onze visie ABN AMRO verwacht dat de omzet in 2013 en 2014 als gevolg van de krimpende bouwproductie verder daalt. Vooral de voor de hout- en bouwmaterialenindustrie belangrijke productie van nieuwbouwwoningen zal in 2013 en 2014 hard worden getroffen. Door het gebrek aan vertrouwen onder potentiële kopers, de dalende huizenprijzen en de discussie over de hypotheekrenteaftrek is de woningmarkt stil komen te liggen. Dit leidde tot een daling van het aantal vergunningen voor nieuwbouwwoningen met 33% in De hout- en bouwmaterialenindustrie wordt ook getroffen door de utiliteitsbouw, die onder druk blijft staan als gevolg van overheidsbezuinigingen en de lage investeringsbereidheid van bedrijven. De utiliteitsbouw zal wel in 2014 de eerste Kerngegevens tekenen van herstel laten zien. De grond-, water- en wegenbouw heeft last van de grootschalige bezuinigingen bij de overheid, waardoor infrastructurele projecten uit- dan wel afgesteld worden. Door de hoge houtprijzen krijgt de houtindustrie net als in 2012 hardere klappen dan de bouwmaterialenindustrie. Om in deze tijd het hoofd boven water te houden, is kostenbeheersing van groot belang. Door het beperken van de overhead kunnen lagere prijzen aan de klant kunnen worden doorberekend. Ook kan ketenintegratie helpen om kostenefficiënt te werken. Door efficiënt samen te werken zullen de faalkosten lager worden en zal het bouwproject verbeteren. Websites Aantal bedrijven: waarvan met 1 werkzame persoon: 56% waarvan houtindustrie: waarvan bouwmaterialenindustrie: Producentenprijzen: +1,9% Omzetontwikkeling: -6,1% Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie Prognoses economie en sectoren

19 hout- en bouwmaterialenindustrie 17 Omzetontwikkeling verslechterd Bron: CBS In 2012 nam de omzet in de houtindustrie met bijna 13% af. De binnenlandse omzet daalde met 14%, de buitenlandse omzet met 5%. De omzet in de bouwmaterialenindustrie nam met 3,6% af. Dit komt geheel voor rekening van de binnenlandse markt, die met 6,5% afnam. De buitenlandse omzet steeg met ruim 6%. De binnenlandse markt wordt in 2013 hard getroffen door de daling van de bouwproductie in de burgerlijke en utiliteitsbouw. 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% Hout binnenland Bouwmaterialen binnenland Hout buitenland Bouwmaterialen buitenland Bezettingsgraad zakt verder weg Bron: CBS Door de problemen in de bouw is de bezettingsgraad in 2012 licht gedaald. De bezettingsgraad van de houtindustrie kwam over heel 2012 uit op gemiddeld 75% en van de bouwmaterialenindustrie op 74%. Door de aanhoudende crisis in de bouw ligt de bezettingsgraad tien procentpunten onder het langjarige gemiddelde van voor de crisis. ABN AMRO verwacht dat door de problemen in de bouw de bezettingsgraad in 2013 verder zal dalen. 90% 85% 80% 75% 70% 65% 2013 Houtindustrie Bouwmaterialenindustrie Prijsdruk hout en bouwmaterialen omhoog Bron: CBS De invoerprijzen van hout stegen in 2012 met 1,6%. De afzetprijzen stegen met 1,2%, vooral veroorzaakt door een stijging van de afzetprijs voor de export met 3%. Per saldo nam de prijsdruk in de houtindustrie toe, waardoor de financiële situatie van de branche verslechterde. Ook de prijsdruk in de bouwmaterialenindustrie steeg. De invoerprijs van bouwmaterialen steeg in 2012 met 2,9%, de afzetprijs met 2,1%. De stijging in de afzetprijs werd vooral veroorzaakt door de afzet in het binnenland. Index (2010 = 100) Invoerprijs hout Afzetprijs hout Invoerprijs bouwmaterialen Afzetprijs bouwmaterialen Handel in hout en bouwmaterialen afgenomen Bron: CBS De invoer van zowel hout als bouwmaterialen daalde in 2012 als gevolg van de dalende bouwproductie. Per saldo daalde de invoer van hout met 6,5% en van bouwmaterialen met 5,2%. De uitvoer van hout en bouwmaterialen nam in 2012 toe: hout met 6,6% en bouwmaterialen met 2,1%. Het overgrote deel van de uitvoer ging naar België en Duitsland, waar de bouwsector beter presteert. Voor 2013 verwacht ABN AMRO dat de invoer, door de vooruitzichten in de bouw, verder daalt. De uitvoer zal door de vooruitzichten voor de Europese bouw stabiel blijven. x EUR mln Invoer hout Invoer bouwmaterialen Uitvoer hout Uitvoer bouwmaterialen

20 18 installatiebedrijven Omzet installatiebranche krimpt met 4,4% in 2012 door teruglopende bouwproductie Door de economische crisis doen aannemers werk van installateurs vaker zelf Het afsluiten van langdurige contracten kan de relatie met de klant verbeteren Branchebeschrijving In de installatiebranche zijn vier verschillende installatiewerkzaamheden te onderscheiden: elektrotechnisch installatiewerk, centrale verwarmings- en luchtbehandelingswerk, gasfitters-, water-, loodgieters- en sanitairinstallatiewerk en tot slot isolatie- en overig installatiewerk. De installatiebranche is opgedeeld in vier verschillende segmenten: woningbouw, utiliteitsbouw, grond-, water- en wegenbouw en industrie. Bijna 70% van de installatiewerkzaamheden heeft betrekking op woning- en utiliteitsbouw en circa 20% op industrie. Een branchevereniging binnen de installatiebranche is UNETO-VNI. Trends en ontwikkelingen Na omzetherstel in 2011 is de omzet van installateurs in 2012 gedaald met 4,4% als gevolg van de teruglopende bouwproductie. Circa 80% van de omzet wordt behaald in de bouwsector. Daarom droeg de daling in de productie van de woning- en utiliteitsbouw en gww van 7% in belangrijke mate bij aan de omzetdaling van installateurs. De omzetdaling is nog beperkt gebleven, doordat de omzet van installateurs voor 20% in de industrie behaald wordt. De industrieproductie daalde in 2012 slechts 0,7%. Al met al is de malaise in de bouw ook zichtbaar in de orderportefeuille van installateurs. Volgens UNETO-VNI is de orderportefeuille in 2012 gedaald met ruim 1 maand naar 5,6 maanden in het eerste kwartaal van De grote groep kleine ondernemingen kan in 2013 en 2014 profiteren van de tijdelijke btw-verlaging op het onderhoud aan woningen. ABN AMRO verwacht dat het uiteindelijke effect van de tijdelijke btw-verlaging beperkt zal zijn, omdat het alleen de woningbouw betreft en de animo beperkt zal zijn na de tijdelijke btw-verlaging in Door de versnippering van de branche staan de prijzen onder druk. Ook de positie van installateurs in de keten staat onder druk. Installateurs worden steeds vaker later of helemaal niet bij bouwprocessen betrokken. Door de economische crisis doen aannemers een deel van de eenvoudigere werkzaamheden die zij voorheen uitbesteedden aan installateurs nu zelf. Het is voor installateurs van belang om hun positie in de keten niet kwijt te raken en hun toegevoegde waarde te laten zien. Onze visie Installateurs blijven in 2013 hinder ondervinden van de terugval in de bouw. De nieuwbouwproductie van woningen wordt zowel in 2013 als 2014 hard geraakt. ABN AMRO verwacht dat het onderhoud in 2014 weer aan zal trekken als gevolg van economisch herstel en de tijdelijke btw-verlaging waar vooral kleine bedrijven van zullen profiteren. Ook de utiliteitsbouwproductie zal in 2013 eerst nog last hebben van lage bedrijfsinvesteringen. In 2014 zullen deze investeringen aantrekken, waardoor de utiliteitsbouw weer een bescheiden groei zal laten zien. Ook kan de installatiebranche profiteren van de leegstaande kantoren die getransformeerd worden. De Leegstandwet wordt zo aangepast dat dit aantrekkelijker wordt. De gww zal in 2013 nog harde klappen krijgen Kerngegevens als gevolg van de overheidsbezuinigingen op infrastructurele projecten. Deze teruggang zal in 2014 beperkt zijn. Voor de industrie gaat ABN AMRO in 2013 uit van een lichte groei. Om te kunnen overleven in een branche met een structureel lager productievolume als uitgangspunt is het voor installateurs belangrijk om meer aandacht te besteden aan langdurige contracten waarin het onderhoud aan de installaties ook wordt meegenomen. Hiermee kunnen installateurs een langdurige relatie met de klant aangaan. Ook zouden ze zich in de utiliteitsbranche meer kunnen richten op deelgebieden die beperkt worden geraakt door de bouwcrisis, zoals de zorg en het onderwijs. Websites Aantal bedrijven: waarvan met 1 werkzame persoon: 62% waarvan met >100 werkzame personen: 0,7% waarvan elektrotechnische bedrijven: waarvan loodgieters- en fittersbedrijven: waarvan verwarmingsinstallatiebedrijven: Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie Prognoses economie en sectoren