Kansen in de Agro-Business Sector in Cabo Verde. Een praktische gids

Transcriptie

1 Kansen in de Agro-Business Sector in Cabo Verde Een praktische gids

2

3 Inhoud Voorwoord Ambassadeur P.J. Kleiweg de Zwaan 2 Samenvatting 3 1. Inleiding 4 2. Algemene informatie over Cabo Verde Demografie en geografie Politiek Economie Handelsbetrekkingen Doing Business Agro-business in Cabo Verde De land- en tuinbouwsector Land Water Transport Onderzoek en scholing Import en productie van bloemen Import van verse bloemen Lokale productie Enkele importeurs van bloemen Kansen voor Nederlandse export Toelevering van productiemiddelen Enkele importeurs van productiemiddelen Export van AGF Overzicht van belangrijkste importeurs van AGF Agro-business beurs Investeren in Cabo Verde: lokale productie van AGF De toeristenmarkt Waar produceren? Sal en Boa Vista São Vicente/Santo Antão Wat produceren? Nuttige instanties Incentives, financiering en ondersteuning 32 De auteur 34 Bijlagen 35

4 Voorwoord Na een geslaagde Nederlandse handelsmissie naar Kaapverdië in maart 2014, heeft de Nederlandse Ambassade Atlantico Business Development opdracht gegeven een marktonderzoek te doen naar de kansen in de agro-sector in Kaapverdië. In deze sector liggen interessante mogelijkheden voor Nederlandse bedrijven, vooral door de snel groeiende toerismesector. Kaapverdië is een interessante exportmarkt voor Nederlandse producten. Maar het investeringsklimaat is er ook gunstig, bijvoorbeeld om joint ventures op te zetten met Kaapverdische ondernemingen. De economie van Kaapverdië maakt een dynamische ontwikkeling door die mogelijkheden creëert voor Nederlandse bedrijven. Nederland is de 4e handelspartner van het land. De Kaapverdische regering blijft gecommitteerd aan verdere verbetering van het ondernemingsklimaat, dat nu al tot het beste in Afrika behoort. Kaapverdië is lid van het regionale handelsblok ECOWAS en is als zodanig een interessante springplank naar West-Afrika. Kaapverdië heeft toegang tot diverse Nederlandse ontwikkelingsprogramma's, zoals het Dutch Good Growth Fund, de Match Making Facility en het Nederland Senior Expert Program (PUM). Deze programma s zijn veelal bedoeld ter ondersteuning van de ontwikkeling van het lokale bedrijfsleven, maar kunnen u ook ondersteunen in uw investeringen in het land. Mijn team staat klaar om hierover met u van gedachten te wisselen. Ik hoop dat u deze gids nuttig vindt bij uw bedrijfsbeslissingen en dat de informatie een bijdrage kan leveren aan het succesvol zakendoen in Kaapverdië. Aarzelt u niet met de Ambassade contact op te nemen als u nog vragen heeft. Pieter Jan Kleiweg de Zwaan Ambassadeur te Dakar (tevens verantwoordelijk voor Kaapverdië) 2

5 Samenvatting Cabo Verde staat op het punt een grote sprong voorwaarts te maken als bestemming voor Europese toeristen. Op dit moment ontvangt het land zo n toeristen per jaar, maar de verwachting is dat dit aantal in 2019 zal stijgen tot 1 miljoen, een aantal dat in de jaren 20 van de 21 ste eeuw nog verder kan doorgroeien tot 2,5 tot 3 miljoen. Daarnaast bestaat er een sterke kans dat het land over enkele jaren ook nog eens zo n toeristen uit de cruisevaart gaat ontvangen. Hiermee is het land hard op weg één van de grootste toeristische bestemmingen in Afrika te worden. Een megauitdaging voor wat betreft de toelevering van verse groenten en fruit! De lokale land- en tuinbouwsector bereidt zich, gesteund door de regering van Cabo Verde, goed voor op de massale komst van toeristen. Maar de sector kent veel uitdagingen in de vorm van tekort aan grond, gebrek aan betaalbaar of ontzilt water, gebrek aan kapitaal en moderne productiemiddelen en gebrek aan gegarandeerd intern maritiem transport tussen de eilanden. De grootste groei van het toerisme zal immers niet plaatsvinden op die eilanden waar op dit moment groente en fruit wordt geproduceerd. Als de meeste bestaande plannen voor hotels en resorts op de eilanden Sal en Boa Vista en voor een cruiseterminal op São Vicente (de laatstgenoemde met steun van de Nederlandse overheid) doorgaan, stijgt de behoefte aan verse AGF-producten in Cabo Verde in 2019 tot minstens zo n kg per dag. Zonder grote investeringen zal de lokale land- en tuinbouwsector niet aan die vraag kunnen voldoen. Dat schept dus kansen voor Nederlandse AGF-exporteurs bij het aanvullen van verwachte tekorten, maar ook voor hen die in het land willen investeren en lokale productie van AGF voor de toeristenmarkt als een gouden kans zien. Uitdagingen zullen er ook zijn voor een investeerder. Maar met Nederlands kapitaal, Nederlandse technologie en het doorzettingsvermogen van de Nederlandse tuinder kan een investeerder uit ons land de enorme kans die de groei van het toerisme op Cabo Verde biedt, uitstekend de baas. 3

6 1. Inleiding Tijdens de voorbereidingen van de eerste Nederlandse handelsmissie naar Cabo Verde in maart 2014 is een aantal kansen waargenomen voor de Nederlandse agro-business sector. Helaas was deze sector ondervertegenwoordigd tijdens de genoemde missie, hoofdzakelijk vanwege de onbekendheid van de sector met het land en de vermeende kleine lokale markt. Van belang is dus de waargenomen kansen nader te omschrijven en ze concreter te maken, zodat ze opnieuw aan Nederlandse bedrijven in de sector aangeboden kunnen worden. De Nederlandse agro-business heeft een uitstekende naam in Cabo Verde en er wordt veel uit ons land geïmporteerd. De enige AGFexporteur in de missie heeft uitstekende contacten kunnen opdoen. Dankzij de Nederlandse Ambassade in Dakar is dit onderwerp opnieuw onder de loep genomen en is besloten de Nederlandse sector een praktische gids aan te bieden met een realistische omschrijving van de marktkansen in Cabo Verde en een lijst van contacten, nuttige adressen en mogelijke zakenpartners. Cabo Verde importeert 80% van haar voedingsmiddelen Cabo Verde importeert 80% van haar voedingsmiddelen (hoofdzakelijk uit de EU) en het land is vanwege de snelle ontwikkeling van de toerismesector (in de afgelopen jaren groeide het aantal toeristen met 12% per jaar) een absolute groeimarkt voor AGFproducten. Tijdens de door Atlantico Business Development voor de Nederlandse Ambassade in Dakar gemaakte quick scan Kansen in Kaapverdië van november 2013 zijn de volgende kansen voor Nederlandse bedrijven in de agro-business sector van Cabo Verde (zoals het land sinds 1 januari 2014 officieel heet) waargenomen: 1. Verdere exportkansen voor AGF-producten uit Nederland, bovenop de reeds bestaande export; 2. Investeringskansen in de land- en tuinbouw: met name op de toeristeneilanden bestaat grote behoefte aan een regulier en kwalitatief goed lokaal aanbod van verse AGF-producten en bloemen. Aangezien op dit moment zo n 80% van de voedselbehoefte in Cabo Verde wordt geïmporteerd (dat percentage ligt nog hoger op de toeristeneilanden Sal en Boa Vista), is lokale productie ook van groot belang voor het verbeteren van de handels- en betalingsbalans van het land en voor het competitiever maken van het toeristische aanbod op de eilanden; 3. Bloemen en sierplanten: er zijn export- en investeringskansen voor levering en productie ten behoeve van de lokale markt en met name voor de toerisme sector (hotels, resorts, etc.), alsmede exportmogelijkheden naar andere Afrikaanse landen; 4

7 4. Er is voortdurend grote behoefte aan productiemiddelen voor de land- en tuinbouw zoals zaden, bestrijdingsmiddelen, tools voor kleinschalige mechanisatie, waterputten die werken op duurzame energie, installaties voor particuliere energieopwekking, onderdelen, etc.; 5. Voor de distributie van de diverse tuinbouw en andere producten is er een grote behoefte aan allerlei verpakkingsmiddelen. Er is in Cabo Verde slechts beperkt informatie voor handen omtrent de concrete marktsituatie. De waargenomen kansen worden van diverse kanten bevestigd, echter er bestaat onvoldoende inzicht voor Nederlandse exporteurs en investeerders in de diverse marktsegmenten om weloverwogen verdere stappen te kunnen zetten. Er ontbreekt een adequaat overzicht van de huidige agro-business markt en een marktscan naar bijvoorbeeld de inkoopbehoeften van toeristenhotels voor wat betreft groenten, fruit en bloemen is evenmin voorhanden. Het uitvoeren van dit soort onderzoek is echter geen eenvoudige klus, omdat de markt versnipperd is over een negental eilanden, waaronder vier traditionele (producerende) landbouweilanden (te weten Fogo, Santiago, Santo Antão en São Nicolau) en twee (consumerende) toeristeneilanden (Sal en Boa Vista, waar vrijwel alles moet worden aangevoerd). Dit overzicht van de kansen voor de NL agro-business en bloemensectoren probeert in de behoefte aan informatie te voorzien en schenkt aandacht aan onder andere: - De huidige productie, voorgenomen investeringen en verwachte productie; - De structuur en organisatie van de lokale markt en de heersende trends; - Een sterkte-zwakte analyse van de markt (bottlenecks, interne/externe risico s, behoeftes); - De overheidsstrategie; - De vraag naar AGF en bloemen; - De vraag op de twee toeristeneilanden Sal en Boa Vista naar AGF/bloemen; - Toekomstige vraagverwachting bij ontwikkeling toerisme; - De afstemming van vraag en aanbod, distributie en lokaal transport; - De exportmogelijkheden naar ECOWAS, EU en VS; - De kansen voor lokale productie van AGF/bloemen; - Een praktisch toepasbaar overzicht met voor marktentree benodigde contacten, nuttige adressen en mogelijke zakenpartners. Ten behoeve van het samenstellen van deze gids zijn in de loop van 2014 gesprekken gevoerd met onder andere de centrale directie en lokale vertegenwoordigers op diverse eilanden van het Ministerie van Landbouw (MDR), andere vertegenwoordigers van de lokale en nationale overheid op diverse eilanden, de directies van diverse hotels en resorts op de eilanden Sal en Boa Vista en lokale producenten en importeurs van AGF en bloemen op diverse eilanden. Naar de gebruikte documenten wordt in de tekst verwezen. 5

8 2. Algemene informatie over Cabo Verde 2.1. Demografie en geografie Cabo Verde is een archipel van vulkanische oorsprong van tien eilanden, waarvan negen bewoond, gelegen voor de kust van West Afrika, ten zuiden van de Canarische Eilanden. Het land bestaat uit een noordelijke eilandengroep, ook wel Barlavento (bovenwinds) genoemd, met daarin de eilanden Boa Vista, Sal, Santa Luzia (onbewoond), Santo Antão, São Nicolau en São Vicente. De zuidelijke eilandengroep, ook wel Sotavento (benedenwinds) genoemd, bestaat uit Brava, Fogo, Maio en Santiago. Bron: eljoschut.nl 6

9 Cabo Verde heeft een tropisch klimaat, maar op de verschillende eilanden heerst een aantal (sub-) tropische microklimaten. De gemiddelde temperatuur in de winter bedraagt minimaal graden en zomers maximaal graden. Er valt weinig regen (6 tot 19 dagen per jaar, het meeste in de maanden augustus en september). De luchtvochtigheid bedraagt 68 tot 77%. Door de geïsoleerde ligging in de Atlantische Ocean is Cabo Verde vrij van tropische ziekten Door de geïsoleerde ligging in de Atlantische Ocean is het land vrij van tropische ziekten. Men heeft dan ook voor een bezoek aan Cabo Verde geen bijzondere inentingen nodig. Tot de komst van de Portugezen eind 15 de eeuw was het land onbewoond. De meerderheid van de ruim inwoners is creools (dat wil zeggen van gemengd Afrikaanse en Europese afkomst). Een genetische studie heeft uitgewezen dat de afkomst van de bevolking in Cabo Verde in de mannelijke lijn overwegend Europees is en in de vrouwelijke lijn West-Afrikaans. Voor wat betreft Europa stammen veel inwoners af van Portugezen (inclusief Sefardische Joden), maar ook van Fransen en Engelsen. De godsdienst van het land is overwegend Rooms-katholiek. Ongeveer 1% van de bevolking is aanhanger van de islam, hoofdzakelijk betreft het hier mensen afkomstig uit andere Afrikaanse landen. Vandaag de dag wonen meer Kaapverdiërs in het buitenland dan in Cabo Verde zelf. Er zijn Kaapverdische gemeenschappen in: - Verenigde Staten ( ), vooral aan de kust van New England; - Portugal ( ), in de steden Lissabon, Setúbal, Porto en Faro; - Angola (45.000); - Frankrijk (25.000); - Senegal (25.000); - São Tomé en Principe (25.000); - Nederland (23.000), waarvan twee derde in en om Rotterdam; - Spanje (12.500); - Italië (10.000); - Luxemburg (7.000); - Argentinië (8.000); - Scandinavië (7.000). Inmiddels is Cabo Verde zelf een immigratieland geworden. De afgelopen jaren hebben zich duizenden immigranten op de eilanden gevestigd, hoofdzakelijk Senegalezen, Chinezen en Portugezen. 7

10 2.2. Politiek Cabo Verde was tot 1975 een Portugese kolonie en onderdeel van het Portugese autoritaire regime van Salazar en zijn opvolger Caetano. In 1975 verwierf het land de onafhankelijkheid, tegelijk met alle andere Portugese koloniën. Vervolgens, tot 1990, was het land een één-partijstaat, geleid door de socialistische PAIGC in een unie met het naburige Guinee-Bissau. Cabo Verde één van de meest democratische landen van Afrika Sinds 1990 is Cabo Verde uitgegroeid tot één van de meest democratische landen van Afrika, met geregelde verkiezingen, een vrije pers en grote stabiliteit. De huidige regering wordt gevormd door de uit de PAIGC voorgekomen sociaaldemocratische PAICV. De premier is José Maria Neves. De President (op dit moment Jorge Carlos Fonseca) wordt sinds 2012 geleverd door de oppositie, de christendemocratische MpD. Sinds enkele jaren domineert de oppositie ook de meeste gemeentes van het land. De volgende verkiezingen vinden plaats in 2016, een jaar waarin zowel de landelijke, de presidentiële als de gemeenteraadsverkiezingen gehouden moeten worden. Links President Fonseca en rechts Premier Neves In vergelijking met veel Afrikaanse landen is Cabo Verde atypisch. Er zijn geen stammen in het land die met elkaar rivaliseren, er zijn geen afscheidingsbewegingen of externe bedreigingen en door de grote rassenvermenging zijn de verhoudingen goed. Het land is ook relatief erg veilig, hoewel men s avonds in de twee grote steden Praia ( inwoners, op Santiago) en Mindelo ( inwoners, op São Vicente) moet oppassen Economie Sinds een tiental jaren kwalificeren de Verenigde Naties Cabo Verde als een zogenaamd middle income country, dat wil zeggen dat het land - als enige in de regio - de status van ontwikkelingsland is ontgroeid. Het jaarinkomen per hoofd van de bevolking bedroeg in 2013 zo n 3800 USD. Daarmee steekt het land met kop en schouders boven de buurlanden in West Afrika uit. De Kaapverdische Escudo (ECV) is door middel van een vaste wisselkoers gekoppeld aan de Euro (ongeveer 110 ECV = 1 Euro), en daarnaast wordt de Euro vrijwel overal als betaalmiddel geaccepteerd. Het jaarinkomen per hoofd van de bevolking bedroeg in 2013 zo n 3800 USD. Daarmee steekt Cabo Verde met kop en schouders boven de buurlanden in West Afrika uit 8

11 De economie van Cabo Verde is sterk afhankelijk van het buitenland. Geld dat door emigranten naar huis wordt gestuurd, zogenaamde remittances, is goed voor ongeveer 10% van het BNP. De overheid steunt voor haar uitgaven nog wel hoofdzakelijk op geoormerkte bijdragen van donoren en internationale fondsen, zoals de Wereldbank, de African Development Bank, de EU, etc. Ook ontvangt het land regelmatig zachte leningen van o.a. Portugal en China, bedoeld voor infrastructurele werken. Veel Europese landen hebben hun ontwikkelingshulp de laatste jaren afgebouwd, waaronder Nederland. De economie kent één grote motor, het toerisme, goed voor 20% van het BNP. De zeevisserij is een andere economische activiteit die aan belang wint. Cabo Verde kende een forse BNP groei tot 2010, maar de laatste jaren zakte de groei in naar een nog altijd respectabele 3 tot 4% op jaarbasis. Cabo Verde kent geen natuurlijke hulpbronnen zoals mineralen, ertsen of olie en gas. De ontwikkelingsstrategie van de regering is recent ingedeeld in ontwikkeling per cluster: een maritiem cluster, luchtvaart, toerisme, agro-business, IT, zon- en windenergie, etc. In al deze clusters of sectoren wordt door de overheid naar investeerders gezocht. Om verdere investeringen aan te trekken heeft het land een International Business Centre opgericht naar voorbeeld van Madeira. In een vrijhandelszone, vooralsnog op São Vicente, kan men voor een laag belastingtarief produceren voor de lokale markt of export. Het land poogt zo een Atlantische hub te worden op logistiek gebied en voor toerisme en andere vormen van dienstverlening. De ontwikkeling van de luchtvaart (er zijn inmiddels vier internationale luchthavens en drie kleinere) en de geplande bouw van een containerterminal op het eiland São Vicente voor overslag naar de kust van West- Afrika, zijn daar goede voorbeelden van. Verder heeft Cabo Verde de ambitie om in 2025 voor de volle 100% afhankelijk te zijn van duurzame energie, met name wind en zon. Ook hiervoor moet een fors bedrag worden geïnvesteerd door de overheid en private bedrijven. Cabo Verde kent een vrije en open economie Andere voordelen van Cabo Verde zijn de vrije en open economie. Men hoeft bijvoorbeeld geen inwoner te zijn om een bankrekening te openen. In de diverse sectoren bestaan ook geen local content regels, behalve in de visserij. Vooralsnog moeten visserijbedrijven voor 51% eigendom zijn van Kaapverdiërs, maar die regel zal op korte termijn verdwijnen. 9

12 Nadelen zijn er ook. In een klein land als Cabo Verde is het lastig de juiste mensen voor de juiste baan te vinden. Veel hooggekwalificeerd personeel wordt dan ook in landen als Portugal gezocht, waar een groot aanbod is van relatief goedkoop en goed opgeleid personeel dat zich relatief snel kan aanpassen. Zakendoen met de overheid kan af en toe veel tijd kosten, aangezien de capaciteit beperkt is. Ouder personeel is vaak getraind in de voormalige Sovjet Unie en hen ontbeert het weleens aan kennis van vrije markt principes. De private sector daarentegen kampt met andere zwakheden, zoals beperkte toegang tot goedkoop kapitaal (banken vragen vaak hoge rentes, tussen 10-14%). De zakencultuur is sterk beïnvloedt door de Portugezen, zodat net als in Portugal ook in Cabo Verde persoonlijke relaties van groot belang zijn bij het zakendoen Handelsbetrekkingen De belangrijkste handelspartners van het land zijn enkele Europese staten: Portugal, Nederland en Spanje. Internationaal gezien steunt het land op samenwerking met de EU, een samenwerking die is vormgegeven in een zogenaamde Special Partnership. Ook zoekt het land steeds meer toenadering tot de buurlanden in West-Afrika via de zogenaamde ECOWAS gemeenschap. Verder zijn er prima betrekkingen met de VS en met China. Cabo Verde ontwikkelt ook de betrekkingen met andere landen, waaronder Angola en de BRIC-landen. De belangrijkste handelspartners van het land zijn enkele Europese staten: Portugal, Nederland en Spanje Nederland heeft Cabo Verde sinds de onafhankelijkheid in 1975 decennialang ruimhartig gesteund. Veel is er geïnvesteerd in de verbetering van de landbouw (tot en met de jaren 90 van de vorige eeuw) en de onderwijssector (tot enkele jaren geleden). Sinds de promotie van Cabo Verde tot een zogenaamde middle income land heeft Nederland de ontwikkelingshulp afgebouwd Doing Business Volgens de Doing Business criteria van de Wereldbank scoort het land nog wat laag voor wat betreft het gemak van zakendoen. Het land steeg in 2014 van de 128ste plaats naar de 121ste, een lichte vooruitgang. Cabo Verde scoort daarbij goed op zaken als het registreren van eigendommen (64ste), het afdwingen van contracten (35ste) en het starten van een onderneming (66ste), maar minder goed op zaken als het verkrijgen van krediet, bouwvergunningen, adequate energievoorziening en op het gebied van bescherming van investeerders. Overigens scoort Cabo Verde vele malen beter op al deze fronten dan de buurlanden Senegal, Gambia en Mauritanië. 10

13 3. Agro-business in Cabo Verde 3.1. De land- en tuinbouwsector Cabo Verde is met zijn mensen natuurlijk een kleine markt. Maar het land ontvangt anno 2014 rond de Europese toeristen per jaar, een aantal dat absoluut groeiende is. Voor de komende jaren verwacht men een stijging naar 1 miljoen toeristen per jaar (in 2019) en op de langere termijn ( ) zelfs naar 2,5 tot 3 miljoen. Al die toeristen hebben voortdurend behoefte aan goede en betaalbare producten. De land- en tuinbouwsector in Cabo Verde wordt echter op dit moment nog qua verse producten gedomineerd door importen. Het grootste probleem voor lokale producenten is het gebrek aan maritiem transport tussen de eilanden. Men kan daarnaast niet het gehele jaar door bepaalde hoeveelheden kwalitatief goede producten garanderen. Het overheidsbeleid is gericht op het mobiliseren van extra capaciteit in de land- en tuinbouwsector. Hoe dan ook zal er naar verwachting altijd aanvoer nodig zijn van al dan niet seizoensgebonden producten/groenten uit Europa en andere landen: aardappelen, uien, appels, peren, citrusvruchten, olijven (en olie), druiven, ananas, avocado s, etc. Land- en tuinbouw op het eiland Santiago Bron: MDR CV Het land kent een aantal middelgrote en daarnaast heel veel kleine producenten, verspreid over de eilanden, maar met name over Santiago, Fogo, São Nicolau en Santo Antão. Op deze vier eilanden vindt traditioneel veel landbouw plaats. In de koloniale tijd waren er grote plantages en andere landerijen, waar onder andere bananen, koffie en suikerriet werd geteeld. In zeer beperkte mate hebben kleine producenten zich aangesloten bij coöperaties. De sector kent daarom veel kleine zelfstandige bedrijven en subsistance farmers, die voorzien in hun eigen behoefte. 11

14 De landbouwsector van Cabo Verde is goed voor zo n 10% van het BNP. Het regeringsbeleid is er op gericht minder afhankelijk te worden van importen, de handelsbalans te verbeteren en deviezen te besparen. Vooralsnog is de landbouwsector op Cabo Verde zeer kwetsbaar. Een publicatie van de bilaterale Kamer van Koophandel van Portugal en Cabo Verde (Negócios & Afinidades. Anuário 2012/2013) schetst een scherp beeld van de situatie. De sector wordt geplaagd door de volgende kenmerken: - een tekort aan geschikte landbouwgrond; - een versplinterde eigendom (70% van de eigenaren heeft de beschikking over terreinen kleiner dan 1 ha); - een laag scholingsniveau van de boeren; - beperkte toegang tot productiefactoren (zaden, machines, kunstmest, verpakkingsmaterialen); - een laag niveau van associatie; - gebrek aan moderne technologie; - tekorten aan voldoende en betaalbaar water en energie; - gebrek aan financiering; - gebrek aan infrastructuur en logistieke opties bij de distributie naar de markten (wegen, schepen). Hydrocultuur op de Agro Business Beurs van Cabo Verde De regering is een ambitieus programma gestart om de sector te moderniseren en transformeren, met name om van de kansen te profiteren die de toeristische markt nu en in de toekomst biedt. In het pre-productie proces is men begonnen met het bevorderen van een aantal cruciale aspecten die een betere productie mogelijk moet maken: Bron: MDR CV - beter onderzoek; - het verbeteren van de technologie; - de bestrijding van ziektes etc.; - het bevorderen van coöperaties en andere manieren van organisatie en - een betere ruimtelijke planning, met name gericht op een effectievere distributie van water. 12

15 Voor wat betreft het productieproces zelf richt de regering zich onder andere op - het geven van trainingen; - het toegankelijk maken van nieuwe technologieën (met name hydrocultuur); - het omtoveren van droge terreinen tot productieland met behulp van nieuwe irrigatie of verbeterde irrigatie, en - het vergroten van de kwaliteit en kwantiteit van de oogst. Hierbij wordt gefocust op die segmenten van de sector die het meeste potentieel hebben. Voor wat betreft de transformatie van de producten en de distributie op de markt worden er diverse zogenaamde postproductie centra opgezet op de eilanden Santo Antão, Fogo en São Nicolau, waar de oogst bewerkt kan worden en gereed gemaakt voor verzending. Ook wordt er gewerkt aan het opzetten van een merk Made in Cabo Verde. Bij dit alles zijn investeringen door de private sector niet alleen welkom, maar ook noodzakelijk. De autoriteiten verplichten zich tot steun aan de diverse private initiatieven in dit veld. Op niet geïrrigeerde gebieden worden vanwege het subsistence karakter en de kleine schaal van de familielandjes (gemiddelde omvang 1,19 ha) traditioneel gezien hoofdzakelijk de volgende producten verbouwd: mais (maar slechts genoeg voor 10% van de nationale consumptie van mais); bonen. Mais en bonen zijn samen goed voor 95% van de productie op niet systematisch geïrrigeerd terrein. Op bevloeide terreinen (bevloeid met behulp van een druppelsysteem of via zogenaamde levadas hand gegraven kanaaltjes), die gemiddeld slechts 0,5 ha groot zijn, wordt relatief veel geproduceerd: tomaten ton, sla en peen - bijna 7000 ton, paprika, uien en komkommer - ruim 7000 ton, aardappelen en cassave - bijna ton (cijfers van 2012). Deze productie van ongeveer ton groenten was in 2012 goed voor ongeveer 25% van de nationale consumptie van rond de ton aan aardappelen en groenten. 13

16 Vanwege het klimaat kent Cabo Verde uitstekende omstandigheden voor de productie van tropisch fruit. Men produceert ongeveer ton per jaar aan bananen (68% van de fruit productie). Verder worden er papaja s en mango s verbouwd (samen goed voor 27% van de fruit productie) en verder kleinere hoeveelheden druiven (op het eiland Fogo), ananas, aardbeien, meloenen, appels, granaatappels, kweeperen, watermeloen, perziken en peren. Inmiddels beschikt Cabo Verde ook over een kleine agrobusiness sector. Hoofdzakelijk worden er dranken gedistilleerd van landbouwproducten, zoals likeuren (pontche), grogue (de lokale rum, gestookt van suikerriet), koffie, wijn, sappen, maar ook marmelades, compotes en kazen. Met name de grogue en wijn (op Fogo) zijn sterk vertegenwoordigd en hebben zich tot echte industrietjes ontwikkeld, compleet met de laatste technieken en ervaringen. Het vruchtbare, vulkanische eiland Fogo produceerde in 2013 reeds zo n flessen wijn, hoofdzakelijk voor nationaal gebruik (al wordt een klein deel al geëxporteerd, met name naar de diverse gemeenschappen van de Kaapverdische diaspora). Kleine hoeveelheden biologische koffie worden eveneens hoofdzakelijk op dit eiland geproduceerd. Voor wat betreft de productie van wijn bestaan er ook grote verwachtingen van toekomstige productie op het eiland Santo Antão. De veel grotere productie van grogue en pontche, die hoofdzakelijk op het eiland Santo Antão plaatsvindt (maar ook op Santiago en sinds kort zelfs op toeristeneiland Boa Vista), verdient echter meer aandacht voor wat betreft de kwaliteit van de productietechnieken en gezondheidseisen. Lokale autoriteiten dringen aan op het oprichten van een Instituut voor de Grogue, dat kwaliteits- en gezondheidseisen moet garanderen. De regering heeft twee centra gebouwd voor de verwerking van de oogst (Centro de Pos Colheita), in Porto Novo (Santo Antão) en São Felipe (Fogo). Uiteindelijk komen er in 2016 een tiental van deze centra. Deze centra worden op dit moment gerund door het Ministerie MDR, maar de bedoeling is dat ze door private partijen of coöperaties overgenomen worden. Zoals gezegd is de interne markt van Cabo Verde beperkt: slecht mensen groot, bovendien verspreidt over een negental eilanden, wat de distributie niet goedkoper en makkelijker maakt. Die beperkte interne markt wordt echter gecompenseerd door de snel groeiende toerisme sector, vooralsnog geconcentreerd op de eilanden Sal en Boa Vista. Hoofdstuk 6 zal verder ingaan op de groei in de toerismesector en de daarmee gepaard gaande kansen. 14

17 Daarnaast is ook de Kaapverdische overheid een grote afnemer van land- en tuinbouwproducten, onder andere door middel van een armoedebestrijdingsprogramma en door centrale inkoop door ziekenhuizen, de strijdkrachten, scholen, etc. In het buitenland komt daar nog bij de markt van de meer dan man sterke Kaapverdische diaspora, die graag vanuit een gevoel van heimwee producten uit het herkomstland koopt, zoals kazen, wijn en grogue. De groeiende integratie van Cabo Verde in de West-Afrikaanse regio, met name binnen het verband van West-Afrikaanse staten genaamd ECOWAS, biedt op termijn prima exportkansen De groeiende integratie van Cabo Verde in de West-Afrikaanse regio, met name binnen het verband van West-Afrikaanse staten genaamd ECOWAS, biedt op termijn prima exportkansen. Daarnaast wordt ook Angola interessant als exportmarkt en bieden de Verenigde staten exportmogelijkheden via het AGOA-programma Land Goede landbouwgrond is schaars op Cabo Verde. Slechts zo n 10% van de archipel is geschikt voor landbouw, wat neerkomt op zo n ha. Door het vaak hevig geaccentueerde terrein is het nauwelijks mogelijk gronden te vinden die geschikt zijn voor grootschalige en gemechaniseerde landbouw met een intensieve en hoge productie. De vier traditionele landbouweilanden kennen dat probleem als beste. Door overerving zijn daar bovendien steeds kleinere percelen ontstaan. In 2014 is de regering van Cabo Verde begonnen met het ter beschikking stellen van staatslanden voor landbouw aan particulieren of coöperaties. Terwijl op een eiland als Boa Vista grote terreinen staatseigendom zijn en kunnen worden overgedragen aan de landbouw, is de situatie op de traditionele landbouweilanden vaak één van versplinterd privé eigendom. Daarbij komt nog dat grondwater er in de regel slechts op grote diepte te vinden is. Op de vlakke eilanden Boa Vista, Maio en Sal daarentegen is water op geringer diepte te vinden (zo n 20 à 25 meter), maar de terreinen zijn er van mindere kwaliteit en dat water is te zilt voor de meeste producten. De regering van Cabo Verde is begonnen met het ter beschikking stellen van staatslanden voor landbouw aan particulieren of coöperaties Zoals gezegd is op de traditionele landbouweilanden Fogo, Santo Antão, São Nicolau de meeste landbouwgrond in particuliere handen. Op Santiago is de situatie wat meer gemengd en op de eilanden Sal, Boa Vista en Maio is veel land in staatshanden. 15

18 Hoewel er in het recente verleden enige onduidelijkheid was over welke overheid verantwoordelijk is voor deze gronden (de landelijke regering of de gemeente), is er uiteindelijk één instantie die beschikt over de uiteindelijke zeggenschap: de Directie Património do Estado van het Ministerie van Financiën. Wat weinig mensen zich realiseren is dat ook de Rooms-katholieke kerk op de meeste eilanden grootgrondbezitter is en landbouwterreinen beheert. Vaak heeft de kerk het eigendom verworven vanuit nalatenschappen. Het is mogelijk om via de kerk voor langere tijd terreinen te huren voor landbouwproductie. De kerk in Cabo Verde is verdeeld in twee diocesen, in Praia en São Vicente. Het is lastig algemene conclusies te trekken over grondprijzen in Cabo Verde. Er zijn enorme verschillen per eiland en per locatie op hetzelfde eiland. Een veelvoud van factoren is van invloed op de prijs, zoals de bodemgesteldheid en vruchtbaarheid, de kwaliteit van het water (zoutgehalte, bijvoorbeeld), de aansluiting op irrigatiekanalen, de ligging ten opzichte van de markt, de bereikbaarheid en de mogelijkheid van alternatief gebruik (bijvoorbeeld voor de bouw van toeristisch onroerend goed) Water Het gebrek aan regenwater is één van de grootste problemen voor de landbouw op Cabo Verde. De regenperiode duurt gewoonlijk ongeveer een week en vindt plaats in de maanden augustus tot en met oktober. Daarbuiten regent het zelden. Het regenseizoen is dus kort op Cabo Verde. Er valt gemiddeld hooguit 230mm per jaar. Dat is niet genoeg om de bestaande voorraden water aan te vullen. Het land beschikt over ongeveer 305 miljoen m3 aan oppervlakte en grondwater. Per jaar wordt ongeveer 40 miljoen m3 gebruikt als drink- en irrigatiewater. De vraag naar zowel drink- als irrigatiewater zal op korte termijn sterk toenemen tot naar verwachting 90 miljoen m3 in 2020 (cijfers via Ministerie MDR). Recent gebouwde stuwdam op het eiland Santiago Bron: MDR CV 16

19 Sinds kort worden er voorzieningen getroffen om het regenwater op te vangen in kleine stuwmeren. Deze worden aangelegd met Chinees of Portugees ontwikkelingsgeld. Voor de toekomst zijn ook toezeggingen voor financiering binnen van de AfDB (African Development Bank). Het programma lijkt zijn vruchten af te werpen. In 2006 is met Chinese hulp de eerste stuwdam gereedgekomen in Santa Cruz op het eiland Santiago. Dat heeft een enorme boost gegeven aan de landbouw in het gebied. Cabo Verde bouwt aan een veertiental stuwdammen die de landbouw in de nabije toekomst van irrigatiewater zal voorzien In mei 2014 waren er zes stuwdammen gereed of vrijwel gereed (5 op Santiago en 1 op Santo Antão), nog twee dammen in aanbouw (op Santiago en São Nicolau) en nog twee zijn in voorbereiding (voor Santiago). Studies zijn in voorbereiding voor nog vier dammen, op Boa Vista (deze dam moet één van de grootste van het land worden), Santo Antão, São Nicolau en Maio. Verder wordt op diverse eilanden, waaronder Boa Vista en Maio, gewerkt aan 90 waterputten en kleinere bassins om water op te vangen. Met deze kleinere projecten zal nog eens ruim 400 ha geïrrigeerd kunnen worden. De verwachting is dat het areaal aan geïrrigeerde gronden in 2016 in totaal zo n 5000 ha zal beslaan, wat ten opzichte van 2011 (2400 ha) meer dan een verdubbeling is Transport Eén van de grootste uitdagingen voor de land- en tuinbouwsector op Cabo Verde is het transport tussen de eilanden. Er bestaan slechts een paar betrouwbare en reguliere verbindingen, waaronder de veerdiensten tussen São Vicente en Santo Antão (dagelijks, door de maatschappijen Armas en Cabo Verde Fast Ferry) en een dienst tussen hoofdstad Praia en de eilanden Fogo en Brava (door Cabo Verde Fast Ferry). Bron: Damen.nl Cabo Verde Fast Ferry beschikt over hypermoderne catamaran ferries, geleverd door Damen Shipyards 17

20 Laatstgenoemd bedrijf bedient sinds medio dit jaar ook geregeld het eiland São Nicolau, zowel vanuit Praia als vanuit São Vicente. Het gaat hier om passagiersferry s die ook voertuigen (waaronder een klein aantal zwaardere vrachtwagens) kunnen verschepen. Vracht voor andere eilanden wordt hoofdzakelijk met behulp van kleinere en vaak zwaar verouderde vaartuigen verscheept (cabotage). Geregelde en betrouwbare verbindingen vanaf de landbouweilanden Fogo, Santiago, Santo Antão en São Nicolau naar de toeristeneilanden Sal en Boa Vista zijn er nauwelijks. Eén van de oude roll on/roll off schepen die op deze lijnen voer is in 2014 gestrand. De regering stelt alles in het werk om de scheepvaartverbindingen beter op elkaar af te stemmen en het transport tussen de eilanden te verbeteren met het oog op het benutten van de kansen die de toeristenmarkt te bieden heeft aan de land- en tuinbouwsector. De transportsector is echter vooralsnog kwetsbaar bij gebrek aan solide vaartuigen en gebrek aan een geregeld vrachtaanbod. De verwachting is dat in de nabije toekomst de stimulering van de landbouw tot meer vrachtaanbod voor de eilanden Sal en Boa Vista zal leiden, waardoor vaste verbindingen rendabel worden. Op dit moment worden de eilanden Sal en Boa Vista voor ruim 80% vanuit het buitenland bediend (hoofdzakelijk via Las Palmas op de Canarische Eilanden). Toch is op Santiago een aantal immigranten aan de slag gegaan met de productie van AGF, o.a. een Portugese fruit importeur nabij Praia en een Spaanse collega in Tarrafal. Een relatief groot lokaal bedrijf (Monte Negro in Santa Cruz op Santiago) verkoopt ook al groenten en fruit aan de hotels op Sal en Boa Vista. De regering wil nu een logistiek centrum voor agro-business bouwen in de hoofdstad Praia. Een aanvullend probleem betreft het interne transport van bederfelijke en gekoelde waar. De kleinere vaartuigen beschikken vaak niet over koelsystemen en het gebeurt regelmatig dat werkende koelsystemen worden uitgeschakeld om kosten te besparen. Producten die opgeslagen zijn in koelcontainers kunnen hierdoor toch nog bedorven aankomen. Het nationale havenbedrijf ENAPOR werkt hard aan het uitbreiden en verbeteren van de havens van het land. Met behulp van buitenlandse fondsen zijn recent de belangrijkste havens opgeknapt, waaronder die van São Vicente, Fogo, Santo Antão, Praia, Sal en Boa Vista. Andere eilanden komen ook aan de beurt. In de haven van São Vicente (Porto Grande) is een groot koelcomplex gebouwd, gericht op de distributie en verwerking van visserij en landbouwproducten. Eind 2014 zal het beheer van dit complex aan de markt aangeboden worden in een aanbestedingsprocedure. 18