Nieuwe leerplannen en/of lessentabellen met ingang van 1 september 2012

Transcriptie

1 Nieuwe leerplannen en/of lessentabellen met ingang van 1 september Graadleerplannen (en eventueel bijhorende lessentabellen) die vanaf 1 september 2012 progressief worden ingevoerd. Indien het leerplan niet progressief ingevoerd wordt, staat dit apart vermeld bij de toelichting. nieuw leerplan vervangt gr/ov/lj 2012/ /031 1 ste graad 2 de leerjaar A-stroom Basisvorming/ / complementair basisoptie Industriële wetenschappen 2012/ /033 1 B-stroom beroepenveld Decoratie 2012/ /008 2 de graad, kso, 2012/ /071 2 de graad 2012/ /016 2 de graad in alle en behalve Wetenschappen administratieve benaming PV/TV Nijverheidstechnieken/Bouw/ Elektriciteit/Elektromechanica/ Grafische technieken/hout/ Mechanica KV Beeldende vorming/tv Plastische en decoratieve technieken PV Beeldende vorming/plastische en decoratieve technieken AV Nederlands AV Aardrijkskunde AV Biologie toelichting Vorig jaar werd dit leerplan reeds ter goedkeuring voorgelegd aan de inspectie. Hetzelfde ontwerpleerplan maar met gewijzigde nummer werd nu weer ter goedkeuring aan de inspectie voorgelegd. Noodzakelijke actualisering. 1

2 2012/ /017 2 de graad en specifiek gedeelte in Wetenschappen AV Biologie 2012/ /039 2 de graad in alle en behalve Wetenschappen AV Chemie Voor het Chemie werd geopteerd om naar analogie met de ken Fysica en Biologie een apart leerplan op te maken voor de en met en zonder Wetenschappen. 2012/ /039 2 de graad en specifiek gedeelte in Wetenschappen AV Chemie Voor het Chemie werd geopteerd om naar analogie met de ken Fysica en Biologie een apart leerplan op te maken voor de en met en zonder Wetenschappen. 2012/ /005 2 de graad AV Engels 2012/ /004 2 de graad AV Frans 2012/ /055 2 de graad in alle en behalve Wetenschappen AV Fysica 2012/ /056 2 de graad en specifiek gedeelte in Wetenschappen A Fysica 2012/ /059 2 de graad AV Maatschappelijke vorming Eindtermen voor Natuurwetenschappen werden in dit leerplan mee opgenomen. Aangezien het hier slechts om een beperkt aantal nieuwe eindtermen gaat, voeren we dit leerplan niet progressief in. Op 1 september 2012 gaat het geactualiseerde leerplan dus tegelijkertijd voor zowel het 1 ste leerjaar als het 2 de leerjaar van de 2 de graad in voege. 2

3 2012/ /028 2 de graad Muzikale opvoeding voor de Verzorging-voeding AV Muzikale opvoeding Het leerplan 2 de graad Verzorging-voeding werd herwerkt. Dit leerplan heeft zijn plaats in het van de. Een aanpassing was dus noodzakelijk. 2012/ /039 2 de graad Plastische opvoeding voor de Verzorgingvoeding AV Plastische opvoeding Het leerplan 2 de graad Verzorging-voeding werd herwerkt. Dit leerplan heeft zijn plaats in het van de. Een aanpassing was dus noodzakelijk. Het leerplan voor AV Plastische opvoeding met nummer 1999/039 blijft behouden voor de en Brood- en banketbakkerij, Haarzorg, Moderealisatie en -presentatie, Slagerij en vleeswarenbereiding. 2012/ /100 2 de graad Vak Deel 1: Deel 2: behalve voor de en Kantoor, Verkoop, Haarzorg, Moderealisatie- en presentatie, Restaurant en keuken, Verzorging-voeding AV Project algemene ken AV Engels AV Frans Het leerplan bestaat uit 2 delen: Deel 1 van het leerplan: Project algemene ken met inbegrip van de eindtermen voor Natuurwetenschappen die in dit leerplandeel werden opgenomen. Deel 2 van het leerplan: Project algemene ken met Moderne vreemde talen hierin volledig geïntegreerd en met inbegrip van de eindtermen voor Natuurwetenschappen die eveneens in dit leerplandeel mee werden opgenomen. Aangezien het hier slechts om een beperkt aantal nieuwe eindtermen gaat voor Natuurwetenschappen, voeren we dit leerplan niet progressief in. Op 1 september 2012 gaat het geactualiseerde leerplan dus tegelijkertijd voor zowel het 1 ste leerjaar als het 2 de leerjaar van de 2 de graad in voege. 3

4 2012/ /064 2 de graad 2012/ /011a 2 de graad 2012/ /011 2 de graad 2012/ /006 2 de graad 2012/ /072 2 de graad kso, 2012/ /006 2 de graad kso, 2012/ /044 2 de graad kso, 2012/ /007 2 de graad 2012/ /038 2 de graad Brood- en banketbakkerij Restaurant en keuken Slagerij en vleeswarenbereiding NIEUWE LESSENTABEL Verzorgingvoeding in alle en behalve Handel-talen in alle en behalve in Handel en Handel-talen voor de Handel-talen voor de Handel en Handel-talen PV + TV Bakkerij/Voeding PV + TV Hotel/Voeding PV + TV Slagerij/Voeding PV + TV Huishoudkunde/Opvoedkunde/ verzorging AV Aardrijkskunde AV Engels AV Frans AV Engels AV Frans duidelijke leerlijn en groei in competenties. duidelijke leerlijn en groei in competenties. Het gaat hier om de toevoeging van 1 doelstelling en suggesties m.b.t. tijdsbesteding. Dit leerplan wordt niet progressief ingevoerd. Op 1 september 2012 gaat het geactualiseerde leerplan dus tegelijkertijd voor zowel het 1 ste leerjaar als het 2 de leerjaar van de 2 de graad in voege. Het AV Engels wordt een uit de. Eindtermen voor dit moeten gerealiseerd worden. Het AV Engels wordt, naast een uit het sgedeelte, ook een uit de. Eindtermen voor dit moeten gerealiseerd worden. 4

5 2012/ /019 2 de graad 2012/ / / /048A 1992/032C 1992/035B 2002/ / /058 Bouw- en houtkunde voor en met component wetenschappen in Deel 1 van het leerplan: voor alle en behalve de en Haarzorg, Kantoor, Moderealisatie en - verkoop, Onthaal en recreatie, Restaurant en keuken, Verkoop, Vrachtwagenchauffeur. in Deel 2 van het leerplan voor de en Haarzorg, Kantoor, Moderealisatie en - verkoop, Onthaal en recreatie, Restaurant en keuken, Verkoop, Vrachtwagenchauffeur. TV + PV Bouw/Hout TV Bouw/Hout/Elektriciteit/ Elektromechanica/Mechanica TV Bouw/Hout/Elektromechanica/ Mechanica AV Aardrijkskunde AV Engels AV Frans AV Duits (voor de Vrachtwagenchauffeur) Dit leerplan heeft slechts kleine wijzigingen ondergaan. Invoering van eindtermen Moderne Vreemde talen. Het leerplan bestaat uit 2 delen: Deel 1: Moderne vreemde talen als Deel 2: Moderne vreemde talen als + voor de en Haarzorg, Kantoor, Moderealisatie en -verkoop, Onthaal en recreatie, Restaurant en keuken, Verkoop, Vrachtwagenchauffeur. 2012/ /001 voor Deel 1 van het leerplan: alle en AV Project algemene ken AV Frans AV Engels Het leerplan bestaat uit 2 delen: Deel 1: Project algemene ken met inbegrip van de eindtermen voor Natuurwetenschappen 5

6 voor Deel 2 van het leerplan: alle en behalve voor Haarzorg, Kantoor, Moderealisatie en -verkoop, Onthaal en recreatie, Restaurant en keuken, Verkoop, Vrachtwagenchauffeur (die gaan in op 1 september 2014) Deel 2: Project algemene ken met integratie van de eindtermen voor Moderne vreemde talen en Natuurwetenschappen (die gaan in op 1 september 2014). 2012/ /031 complementair in Verzorging AV Muzikale opvoeding Op 1 september 2012 gaat een nieuw leerplan in voor de Verzorging. In het oude leerplan (1999/031) was ook het leerplan voor het complementair AV Muzikale opvoeding opgenomen. Het leerplan AV Muzikale opvoeding voor de Verzorging krijgt bijgevolg een nieuw nummer en zal eveneens worden herwerkt. Het nieuwe leerplan is voorzien tegen begin mei / /017 complementair in Verzorging AV Plastische opvoeding Op 1 september 2012 gaat een nieuw leerplan in voor de Verzorging. Om inhoudelijke afstemming te krijgen op dit leerplan werd ook geopteerd om het leerplan voor Plastische opvoeding te herwerken. Het leerplan Plastische opvoeding met nummer 2003/017 blijft in de behouden voor de en Haarzorg, Organisatiehulp, Brood- en banketbakkerij en confiserie en Slagerij en verkoopsklare gerechten. In dit leerplan zullen de verwijzingen naar de oude overschrijdende eindtermen nog worden verwijderd tegen eind dit schooljaar. Het nieuwe leerplan AV Plastische opvoeding voor Verzorging is voorzien tegen begin mei

7 2012/ /072 Auto PV + TV + Stage Autotechniek/ Elektromechanica/Mechanica Aanpassen aan de huidige realiteit. 2012/ /018 Brood- en banketbakkerij en confiserie PV + TV + Stage Bakkerij duidelijke leerlijn en groei in competenties. 2012/ /012 Grootkeuken TV + PV + Stage Hotel/Voeding Aanpassing bestaand leerplan. 2012/ / / /044 Haarzorg Houtbewerking PV + TV + Stage Dameskappen/Herenkappen PV Bio-esthetiek/Dameskappen PV + TV + Stage Hout/ Meubelmakerij/Schrijnwerkerij Stage Hout/Meubelmakerij/ Schrijnwerkerij duidelijke leerlijn en groei in competenties. Aansluitend op het nieuwe leerplan van de 2 de graad Haarzorg. Er zijn 2 instapdata: 1 september 2012 en 1 september Geactualiseerde leerplannen met aandacht voor duurzaam bouwen en wonen. 2012/ /501 schoolleerplan PV + TV + Stage Houtbewerkingsnijwerk Meubelmakerij/Schrijnwerkerij Houtsculptuur/Hout/ Stage Houtsculptuur/Hout/ Meubelmakerij/Schrijnwerkerij Geactualiseerde leerplannen met aandacht voor CAD/CAM en CNC. Van schoolleerplan naar VVKSO-leerplan. 2012/068 Nieuwe Onthaal en recreatie AV Nederlands TV + PV + stage Toerisme/AV + Stage Lichamelijke opvoeding TV + PV + stage Public relations/ Toerisme/ TV+ stage Toegepaste psychologie Nieuwe 7

8 2012/ /050 TV + PV + stage Huishoudkunde/ Organisatiehulp Opvoedkunde/Verzorging/ Nijverheidstechnieken Geïntegreerd leerplan met opname van de nieuwe richtlijn voor logistiek assistent. 2012/ /011b Restaurant en keuken TV Hotel/Toegepaste economie TV + PV + stage Hotel Aanpassing bestaand leerplan. 2012/ /063 Slagerij en verkoopsklare gerechten PV + TV + stage Slagerij duidelijke leerlijn en groei in competenties. 2012/ /031 Verzorging TV + PV + stage Huishoudkunde/ Opvoedkunde/Verzorging Actualisering van het leerplan met integratie van PV en TV. Het leerplan werd aangepast aan de nieuwe regelgeving van het KB 78 en van het decreet zorg- en bijstandsverlening. 2012/ /078 specialisatiejaar Plastische opvoeding voor de Modespecialisatie en trendstudie AV Plastische opvoeding 2012/ /033 specialisatiejaar Bijzonder transport PV + TV + stage Autorijtechnieken/Autotechniek Actualisering van het leerplan met integratie van PV en TV. 2012/ /016 specialisatiejaar Gemeenschapsrestauratie PV + TV + stage Hotel/Voeding/ Toegepaste economie duidelijke leerlijn en groei in competenties. 2011/ /017A Specialisatiejaar Publiciteit en illustratie KV Kunstambachten / TV Publiciteitstekenen + PV Kunstambachten / Publiciteitstekenen + Stage Kunstambachten / Publiciteitstekenen Scholen die op 1 september 2011 niet zijn gestart met dit nieuwe leerplan, dienen dit nu wel te doen op 1 september De lessentabel wordt NIET meer vermeld bij de nieuwe lessentabellen vanaf 1 september Deze is raadpleegbaar via de VVKSO-website > lessentabellen > > > specialisatiejaar > Publiciteit en illustratie. 8

9 2012/ /077 specialisatiejaar Modespecialisatie en trendstudie PV + TV Mode Stage Mode Kleine aanpassing. 2012/ / /095 specialisatiejaar en Renovatie bouw Restauratie bouw LEN Renovatie bouw: PV + TV + stage Bouw Restauratie bouw: PV + TV + stage Bouw Geactualiseerde leerplannen met integratie van PV en TV met aandacht voor duurzaam bouwen. Gezien de grote gemeenschappelijkheid van beide opleidingen werd geopteerd om de leerplannen voor Renovatie bouw en Restauratie bouw specialisatiejaar in één leerplanbundel onder te brengen. 2012/ /010 kso Vak Kunstgeschiedenis voor Architecturale en binnenhuiskunst, Architecturale vorming, Audiovisuele vorming, Beeldende vorming, Toegepaste beeldende kunst, Vrije beeldende kunst AV Kunstgeschiedenis / KV Kunstinitiatie 2012/ /507 schoolleerplan kso Muziek KV Algemene muziekleer/ Muziektheorie KV Creatief musiceren/ Koorzang/ Samenspel Van schoolleerplan naar leerplan van het VVKSO. Nieuw leerplan aansluitend op het nieuwe leerplan van de 2 de graad kso Muziek. KV Zang/Instrument/Praktische harmonie 2012/ /505 schoolleerplan kso Woordkunstdrama KV Algemene muziekleer/zang KV Algemene verbale vorming KV Klassieke dans Van schoolleerplan naar leerplan van het VVKSO. Nieuw leerplan aansluitend op het nieuwe leerplan van de 2 de graad kso Woordkunstdrama. 2012/ /067 Autotechnieken PV + TV + stage Autotechniek/ Elektromechanica/Mechanica Actualisering van het leerplan met integratie van PV en TV. 9

10 2012/ / / / / / / / / /018 Se-n-Se 2012/ /023 Se-n-Se Elektriciteitelektronica Elektromechanica Farmaceutischtechnisch assistent Industriële wetenschappen Apotheekassistent Bouw constructie- en planningstechnieken NIEUWE LESSENTABEL TV Elektriciteit/Elektronica TV Elektromechanica/Mechanica/ Elektriciteit/Elektronica AV Fysica Omwille van gewijzigde wetgeving (KB 21 januari 2009 houdende onderrichtingen voor apothekers) werd enkel het gedeelte TV Apotheek Apotheek en Stage apotheek aangepast. Het gedeelte Fysica, Toegepaste biologie en Toegepaste chemie is in het leerplan Stage Apotheek onveranderd gebleven. Dit leerplan wordt niet progressief ingevoerd. TV Toegepaste biologie Op 1 september 2012 gaat het geactualiseerde leerplan dus tegelijkertijd voor zowel het 1 ste leerjaar als het 2 de leerjaar van de in TV Apotheek/Toegepaste chemie voege. TV Elektromechanica/Mechanica/ Elektriciteit/Elektronica TV Apotheek Omwille van gewijzigde wetgeving (KB 21 januari 2009 houdende onderrichtingen voor Stage Apotheek apothekers) werd enkel het gedeelte TV Toegepaste biologie Apotheek en Stage apotheek aangepast. Het gedeelte Toegepaste fysica, Toegepaste TV Apotheek/Toegepaste chemie biologie en Toegepaste chemie is in het TV Toegepaste fysica leerplan onveranderd gebleven. TV + Stage Bouw Geactualiseerde leerplannen met aandacht voor duurzame ontwikkeling. Aangepast aan de visie op Se-n-Seopleidingen. 10

11 2012/ /004 Se-n-Se Computergestuurde mechanische productietechnieken NIEUWE LESSENTABEL TV + Stage Elektromechanica/Mechanica Geactualiseerde leerplannen aangepast aan de visie op Se-n-Se-opleidingen. 2012/ /025 Se-n-Se Hout constructie- en planningstechnieken TV + stage Hout/Meubelmakerij/Schrijnwerkerij + TV Elektromechanica/Mechanica Geactualiseerde leerplannen met aandacht voor duurzame ontwikkeling. Aangepast aan de visie op Se-n-Seopleidingen. 2012/ /076 Se-n-Se Industriële onderhoudstechnieken PV + TV + Stage Electromechanica/ Mechanica/Electriciteit 2012/ /020 Se-n-Se Mechanica constructie- en planningstechnieken TV + Stage Elektromechanica/Mechanica Geactualiseerde leerplannen aangepast aan de visie op Se-n-Se-opleidingen. 2012/ /036 Se-n-Se Toegepaste autotechnieken PV + TV Autotechniek Geactualiseerde leerplannen aangepast aan de visie op Se-n-Se-opleidingen. 2012/ /087 d algemene vorming Project algemene ken Engels Frans Leerplan voor algemene vorming: geïntegreerd leerplan Project algemene ken, Moderne vreemde talen en Natuurwetenschappen. 11

12 2. Graadleerplannen (en eventueel bijhorende lessentabellen) die op 1 september 2011 ingingen maar die omwille van het progressief invoeren vanaf 1 september 2012 in het 2de leerjaar van de graad of in bvl zullen ingaan. De lessentabellen in onderstaande tabel staan NIET meer vermeld bij de nieuwe lessentabellen vanaf 1 september Ze kunnen geraadpleegd worden via de VVKSO-website > lessentabellen > selectie van 1 ste, 2 de, 3 de of 4 de graad > nieuw vervangt leerplan gr/ov/lj 2011/ /025 1 ste graad A-stroom 2011/ /035 1 ste graad B-stroom 2011/ /036 1 ste graad B-stroom 2011/ /099 1 ste graad B-stroom Basisvorming/ / complementair basisoptie Latijn en Grieks- Latijn administratieve benaming AV Grieks AV Latijn AV Maatschappelijke vorming AV Muzikale opvoeding AV Plastische opvoeding toelichting Het nieuwe leerplan bevat - naast een verduidelijking van de beginsituatie ook belangrijke inhoudelijke vernieuwingen. De invoering van de valentiegrammatica is daarbij het belangrijkste aandachtspunt. Deze leerplannen zijn herwerkt op grond van de nieuwe eindtermen en van de werkpunten van de visietekst Werken in de eerst graad (aandacht voor duidelijke doelstellingen, aansluiting met basisonderwijs, taalbeleid en eenduidige terminologie, mogelijkheden voor evalueren en oriënteren). 2011/ /040 1 ste graad B-stroom AV Wiskunde 2011/ /046 2 de graad -kso- complementair in alle en behalve Handel, Handeltalen, Toerisme AV Informatica Aangepaste leerplannen aansluitend op het nieuwe raamplan voor de 1 ste graad. 12

13 2011/ /017 2 de graad 2011/ /037 2 de graad 2011/ /032 2 de graad en Handel, Handel-Talen en Toerisme complementair in alle en behalve Kantoor en Verkoop Bouw AV Informatica / TV Dactylografie/Toegepaste informatica TV Toegepaste informatica/[specialiteit] Aangepast leerplan aansluitend op het nieuwe raamplan voor de 1 ste graad. PV + TV Bouw Geactualiseerd en vernieuwd leerplan met aandacht voor geïntegreerd werken en duurzaam bouwen. 2011/ /096 2 de graad 2011/ /030 2 de graad 2011/ /031 2 de graad 2011/ / / /013 Haarzorg Plant, dier en milieu Plant-, dier- en milieutechnieken Elektrische installaties Houtbewerking PV + TV Dameskappen/Herenkappen PV Bio-esthetiek/Dameskappen TV + PV Landbouw/Tuinbouw/Toegepaste natuurwetenschappen TV + PV Landbouw/Tuinbouw/Toegepaste natuurwetenschappen PV + TV + stage Elektriciteit/ Elettromechanica / Elektronica PV + TV (+ Stage) Hout/Meubelmakerij/Schrijnwerkerij TV Hout/Meubelmakerij/Schrijnwerkerij duidelijke leerlijn en groei in competenties. Aanpassing bestaand leerplan. Aanpassing bestaand leerplan. aandacht voor tertiaire installaties. Doelstellingen met vermelding portfolio zijn verschoven naar de wenken. 2011/ /034 Ruwbouw PV + TV + stage Bouw stage Bouw Geactualiseerde en geïntegreerde leerplannen met aandacht voor geïntegreerd werken en duurzaam bouwen. 2011/ /044 Ruwbouwafwerking PV + TV + stage Bouw stage Bouw 13

14 2011/ /074F kso 2011/ /074G kso 2011/ / / / / / / /025 Architecturale vorming Beeldende vorming Fotografie complementair voor de Fotografie Natuurwetenschappen voor de Fotografie Optica voor de Fotografie KV Architecturale vorming/kunstinitiatie Nieuw leerplan aansluitend op het nieuwe leerplan voor de 2 de graad. KV Beeldende vorming + KV Kunstinitiatie + KV Waarnemingstekenen KV + PV Fotografie AV Kunstgeschiedenis AV Natuurwetenschappen/TV Toegepaste Natuurwetenschappen TV Toegepaste fysica/kv Fotografie Geactualiseerde leerplannen binnen de Fotografie. 2011/ /002 Boekhouden-informatica TV Toegepaste economie TV Toegepaste informatica Aanpassing leerplan: verwerking van de aandachtspunten naar aanleiding van de bevraging bij de groepen. 2011/ /035 Bouw- en houtkunde TV + TV/PV Bouw/Hout Nieuw leerplan aansluitend op het nieuwe leerplan voor de 2 de graad met aandacht voor duurzaam bouwen. 2011/ / / /047 Dier- en landbouwtechnische wetenschappen PV + TV (+ Stage) Landbouw/Toegepaste natuurwetenschappen/tuinbouw Omzetting van 2 en (Dierenzorgtechnieken en Landbouwtechnieken 3 de graad ) naar Dier- en landbouwtechnische wetenschappen. Geïntegreerd leerplan voor de nieuwe. 14

15 2011/ / / / / / / / /055 Elektrische installatietechnieken Handel Natuur- en groentechnische wetenschappen Planttechnische wetenschappen PV + TV + stage Elektriciteit/Elektromechanica/ Elektronica TV Toegepaste economie PV + TV (+ Stage) Landbouw/Toegepaste natuurwetenschappen/tuinbouw PV + TV (+ Stage) Landbouw/Toegepaste natuurwetenschappen/tuinbouw aandacht voor tertiaire installaties. Aanpassing leerplan: verwerking van de aandachtspunten naar aanleiding van de bevraging bij de groepen. Naamswijziging van Natuur- en landschapsbeheerstechnieken in Natuur- en groentechnische wetenschappen. Geïntegreerd leerplan voor de. Naamswijziging van Tuinbouwtechnieken 3 de graad in Planttechnische wetenschappen. Geïntegreerd leerplan voor de. 15

16 3. Studierichtingen waarvan énkel de lessentabellen en/of de naam op 1 september 2011 ingingen maar die omwille van het progressief invoeren vanaf 1 september 2012 wijzigen in het 2de leerjaar van de graad. De lessentabellen in onderstaande tabel staan NIET meer vermeld bij de nieuwe lessentabellen vanaf 1 september Ze kunnen geraadpleegd worden via de VVKSO-website > lessentabellen > selectie van 1 ste, 2 de, 3 de of 4 de graad > Leerplannummer(s) gr/ov/lj 2005/ / / / / / /056 Basisvorming/ / complementair Dierenzorg Landbouw Tuinbouw en groenvoorziening administratieve benaming PV + TV (+ Stage) Landbouw/Tuinbouw/ Toegepaste natuurwetenschappen PV + TV (+ Stage) Mechanica/Bouw/ Elektriciteit/Landbouw/Tuinbouw PV + TV (+ Stage) Landbouw PV + TV (+ Stage) Landbouw/Tuinbouw PV + TV (+ Stage) Mechanica/Bouw/ Elektriciteit/Landbouw/Tuinbouw PV + TV (+ Stage) Tuinbouw/Landbouw PV + TV (+ Stage) Tuinbouw toelichting Geïntegreerd werken: PV + TV + (stage) Geïntegreerd werken: PV + TV + (stage) Naamswijziging van Tuinbouw in Tuinbouw en groenvoorziening. Geïntegreerd werken: PV + TV + (stage) schoolleerplan kso Woordkunst-drama KV Algemene verbale vorming/ Algemene muziekleer/zang/ Klassieke dans/hedendaagse dans Lessentabel sluit aan op de 2 de graad. 16