lief en leed > over seksualiteit intimiteit en kanker WILLIBRORD WEIJMAR SCHULTZ GYNAECOLOOG HARRY VAN DE WIEL PSYCHOLOOG

Transcriptie

1 lief en leed > over seksualiteit intimiteit en kanker WILLIBRORD WEIJMAR SCHULTZ GYNAECOLOOG HARRY VAN DE WIEL PSYCHOLOOG

2 lief en leed > over seksualiteit intimiteit en kanker WILLIBRORD WEIJMAR SCHULTZ GYNAECOLOOG HARRY VAN DE WIEL PSYCHOLOOG

3 Uitgever Vereniging van Integrale Kankercentra Auteurs Willibrord Weijmar Schultz, gynaecoloog Harry van de Wiel, psycholoog Redactie-adres Postbus 19001, 3501 DA Utrecht Vormgeving Weijsters & Kooij, Grave Druk Lulof Druktechniek, Almelo Illustraties Itilla Jeuken, s-hertogenbosch ISBN Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. voorwoord hoofdstuk 1 Vragen, vragen en nog eens vragen 9 > Aanpassen 10 > Leidraad, geen halsband 11 > Opzet van het boek 11 > Opdrachten en oefeningen 12 hoofdstuk 2 Seks, wat bedoelen we daarmee? 13 > Seksuele opwinding 14 > Het hele lijf 14 > Opdrachten en oefeningen 16 inhoud hoofdstuk 3 Wat gebeurt er bij seksuele opwinding? 17 > Bij de vrouw 18 Geslachtsorganen > Opwindingsreacties > Bij de man 20 Geslachtsorganen > Opwindingsreacties > Een gefaseerd proces 21 > Opdrachten en oefeningen 22

4 hoofdstuk 4 Confrontatie met kanker 23 > De veranderingen per fase 24 De fase van verlangen > De fase van opwinding > De fase van het orgasme > Opdrachten en oefeningen 27 hoofdstuk 5 Wat verandert er? 28 > Door operatie 29 Aangezichtskanker > Blaaskanker > Borstkanker > Botkanker > Darmkanker > Gynaecologische kanker > Kanker aan de schaamlippen > Keelkanker > Longkanker > Peniskanker > Prostaatkanker > Zaadbalkanker (testiscarcinoom) > Door bestraling 42 Bij de vrouw > Bij de man > Door chemotherapie 44 Bij de vrouw > Bij de man > Door hormoontherapie 46 Bij de vrouw > Bij de man > Vruchtbaarheid 47 Bij de vrouw > Bij de man > Seksueel contact tijdens de behandeling 50 > Opdrachten en oefeningen 51 Spiegeloefening > Het stoppen van negatieve gedachten hoofdstuk 6 Anders vrijen 55 > Opnieuw de eerste keer 56 > Voorbereiding 56 > Speciale technieken 57 Gemeenschap zonder erectie > Houdingen 57 Vrijen in een rolstoel > Alternatieven 58 Vrijen met de mond > Hulpmiddelen > Lichamelijke gevolgen 59 Spanning > Droog blijven van de vagina > Onvruchtbaarheid > Emotionele gevolgen 61 Omgaan met verlies > Een partner of toch maar niet? > Schuldgevoel > Kan seks oorzaak zijn voor kanker? > Zelf ingrijpen 63 > Opdrachten en oefeningen 64 Het geven van uw eigen mening > Waardering hoofdstuk 7 Hulpverlening 66 > Zelfhulp 67 Informatie > Instelling > Sociale vaardigheden > Psychologische hulp 69 > Medische hulp 70 Voor de man > Voor de vrouw > Opdrachten en oefeningen 74 hoofdstuk 8 Tot besluit 75 > Opdrachten en oefeningen 76 bijlagen > Adressen 78 Hulpverleningsinstanties > Universiteitsklinieken > Voor algemene vragen over kanker > Aanbevolen literatuur 82

5 6 7 voorwoord Dit boekje gaat over seksualiteit, intimiteit en kanker. Op het eerste gezicht misschien een wat merkwaardige combinatie. Seksualiteit en intimiteit staan voor velen in het teken van plezier en ontspanning, terwijl kanker juist een beeld van het tegenovergestelde oproept. Het is dan ook niet vreemd dat deze combinatie van lief en leed veel vragen oproept. Vragen waarop in de spreekkamer bij de dokter meestal geen antwoord wordt gegeven, als ze al worden gesteld. Er zijn dan ook nogal wat mensen die zichzelf na behandeling voor kanker op seksueel gebied afschrijven. Als ze nog vrijen, is dat alleen gericht op hun partner. Wanneer men echter na de behandeling opnieuw het eigen lichaam gaat ontdekken en nagaat welke mogelijkheden er zijn, zal men vaak tot de conclusie komen dat er, ondanks alles, toch nog zoiets bestaat als seksueel plezier. De ervaring leert echter dat deze ontdekking pas plaats vindt na een lange, moeizame periode vol twijfels en problemen. Het hervatten van het seksuele leven na kanker is bepaald geen gemakkelijke opgave. Seksualiteit is immers bij uitstek het gebied waarin alles spontaan, bijna vanzelfsprekend verloopt. En daar ligt in belangrijke mate de kern van het probleem. Als de dingen niet meer vanzelf

6 8 spreken, dan zullen wij er zelf over moeten spreken en dat is moeilijk. Na confrontatie met kanker moeten er ineens woorden worden gevonden om wensen, verlangens, mogelijkheden en onmogelijkheden te bespreken. Dit boekje probeert u en uw partner hierbij te helpen en bevat daarom naast veel informatie ook suggesties en oefeningen. Het is aan u hieruit een keuze te maken. Ons uitgangspunt is steeds dat seksualiteit weliswaar vaak wordt gedeeld met een ander, maar dat u degene bent die beslist of u seksualiteit in uw leven wilt toelaten en op welke manier. Misschien kiest u ervoor om niet te vrijen. Hoewel daarover in dit boekje relatief weinig wordt gezegd, willen we hier het belang van knuffelen, omhelzen en andere vormen van intimiteit extra benadrukken. Voor veel (ex)patiënten zijn juist deze vormen van intimiteit, veel meer nog dan seksualiteit, een belangrijke bron van steun. Omdat er een enorme diversiteit aan vormen van kanker en medische behandelingen bestaat, worden in dit boekje meestal de termen kanker of behandeling als verzamelterm gebruikt. We beseffen dat het gebruik van dergelijke algemene termen weinig recht doet aan de eigen omstandigheden van iedere lezer. Min of meer hetzelfde geldt voor de term partner. Ongeacht of sprake is van een huwelijk, samenwonen, een hetero- of homoseksuele relatie, steeds wordt door ons het neutrale, en daardoor ook wat afstandelijke woord partner gebruikt. Wij hebben gemeend dit te moeten doen om dit boekje voor een zo groot mogelijke groep mensen leesbaar en nuttig te laten zijn. Deze herziene uitgave is vooral bedoeld voor (ex)patiënten, maar wij hopen dat het ook voor hulpverleners een bron van informatie en inspiratie zal zijn. De auteurs 9 hoofdstuk 1 Vragen, vragen en nog eens vragen Praten over seks is lastig. Dat geldt voor vrijwel iedereen, maar misschien nog wel het meest voor mensen met een ernstige ziekte of handicap. Ook hulpverleners blijken er moeite mee te hebben, mogelijk omdat ze er niet zoveel van weten en het hen onzeker maakt. Welke plaats heeft bijvoorbeeld seksualiteit in het leven van iemand die kanker heeft of heeft gehad? Wordt de seksuele beleving onbelangrijk gemaakt, min of meer uit het bewustzijn verbannen of ontstaat juist extra belangstelling voor alles wat hiermee te maken heeft? Als geslachtsgemeenschap niet meer mogelijk is, betekent dit dan het eind van iemands seksuele leven of zijn er misschien toch nog andere manieren om fijn te vrijen?

7 10 Op al deze vragen bestaat niet altijd een duidelijk antwoord en van enige gerichte seksuele hulpverlening of preventie blijkt in de praktijk nauwelijks sprake. Voorlichting over de mogelijke gevolgen van operaties aan de geslachtsdelen voor het seksuele leven blijft soms achterwege terwijl die informatie vaak wel degelijk voorhanden is. Waarom eigenlijk? Is de combinatie van kanker en seksualiteit dan zo vreemd? Waarom bestaan er over seksualiteit niet gewoon folders of films, net zoals die er zijn over bepaalde behandelingen, wondverzorging of voeding? In plaats van hierover nog verder het hoofd te breken, is het misschien verstandiger om op zoek te gaan naar wat er wel bekend is en op die manier het heft in eigen handen te nemen. Mogelijk dat daardoor ook het stilzwijgen rond seksualiteit en kanker kan worden doorbroken. Aanpassen Doordat mensen met kanker, al of niet tijdelijk, afhankelijk zijn van hulpverleners, instanties en instellingen, worden veel zaken door anderen beslist. Meer persoonlijke zaken, zoals liefde en genegenheid schuiven daardoor snel naar de achtergrond. Toch heeft iedereen behoefte aan contact, vriendschap, intimiteit en ook seksualiteit. Deze behoefte kan bij vlagen in de periode van ziekte en behandeling heel sterk zijn. Aangezien het dan echter vaak moeilijk is om hieraan tegemoet te komen, kunnen de spanningen en frustraties daardoor extra hoog oplopen. Juist op deze belangrijke levensgebieden is het daarom van belang voor uzelf na te gaan welke inhoud u daaraan wilt geven. Natuurlijk blijft aanpassen belangrijk, maar aanpassen is niet hetzelfde als voldoen aan andermans verwachtingen. Aanpassen is vooral het wegnemen van drempels en belemmeringen en dat vergt ook een eigen inbreng. 11 Leidraad, geen halsband Het hebben van informatie en het beschikken over voldoende vaardigheden zijn belangrijke instrumenten om hindernissen te kunnen overwinnen. Helaas ontbreken kennis en vaardigheden maar al te vaak als het om seksualiteit gaat. Uiteraard is het onmogelijk om in dit boekje alle vragen te kunnen beantwoorden of alle problemen aan de orde te stellen, laat staan op te lossen. Toch wil dit boekje mensen die kanker hebben (gehad) de mogelijkheid geven zelf vorm te geven aan hun seksuele wensen. Dit boekje probeert dan ook meer te bieden dan informatie alleen. Kennis krijgt namelijk pas waarde wanneer ze ook toegepast kan worden en vaardigheden kunnen alleen worden ontwikkeld indien er mee geoefend kan worden. Behalve informatie vindt u dus ook vragen en oefeningen die betrekking hebben op de eigen seksualiteitsbeleving. Hoewel dit boekje erop gericht is u zoveel mogelijk open informatie te geven, kunnen deze vragen en opdrachten confronterend zijn. De bedoeling hiervan is niet om te kwetsen, maar om diegenen die dit willen de mogelijkheid te bieden er iets mee te doen. Uiteraard is iedereen vrij in zijn of haar doen en laten. Het boekje is slechts een soort leidraad. U maakt zelf uw keuzes, al of niet samen met uw partner. Opzet van het boek In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de vraag wat seksualiteit precies inhoudt en wat daar allemaal bij komt kijken. Dit gaat vooraf aan de bespreking in hoofdstuk 3 van de lichamelijke reacties die zo kenmerkend zijn voor seksuele opwinding. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de confrontatie met kanker en in hoofdstuk 5 worden de gevolgen van een aantal vormen van kanker en de behandeling daarvan besproken. Hoofdstuk 6 behandelt de fase van herstel en verwerking na de behandeling in meer algemene zin. Praktische adviezen om met blijvende problemen om te gaan, vindt u eveneens in dit hoofdstuk. Gezien de ingrijpende gevolgen van kanker zal het niet voor iedereen mogelijk zijn om op eigen kracht opnieuw een bevredigend

8 12 seksleven op te bouwen. Een beschrijving van en suggesties voor verschillende vormen van hulpverlening vindt u in hoofdstuk 7. Het boekje wordt besloten met enkele laatste opmerkingen in hoofdstuk 8 en een bijlage waarin u belangrijke adressen, telefoonnummers en schriftelijk informatiemateriaal kunt vinden. 13 Tot slot willen we er op wijzen dat u in dit boekje wellicht ook informatie zult aantreffen die voor u (op dit moment) niet van belang is. Met name in hoofdstuk 5 zult u zelf een keuze moeten maken uit de geboden informatie omdat daar de gevolgen van verscheidene vormen van kanker worden besproken. Opdrachten en oefeningen Ga voor uzelf na op welke vragen u hoopt in dit boekje een antwoord te zullen vinden. Schrijf deze vragen op. We komen er aan het eind van het boekje op terug. hoofdstuk 2 Seks, wat bedoelen we daarmee? Mensen blijken nogal uiteenlopende opvattingen te hebben over wat seksualiteit is of zou moeten zijn. Wat de één seks noemt, vindt de ander erotiek en heeft volgens een derde noch met het één noch met het ander te maken. Ook over wat normaal of abnormaal is op seksueel gebied kunnen de meningen sterk verschillen. In dit boekje gaan we er van uit dat alles normaal is wat u en uw partner normaal of prettig vinden, ongeacht hoe anderen daar over denken.

9 14 Hoewel er dus een grote verscheidenheid aan ideeën en opvattingen over seks bestaat, weten de meeste mensen toch ongeveer wel wat bedoeld wordt als men het over seks heeft. In grote lijnen gaat het om het beleven van gevoelens van seksuele opwinding en intimiteit. De verschillen in opvattingen over seksualiteit komen vooral voort uit het feit dat men deze gevoelens op oneindig veel verschillende manieren kan bereiken. Het hebben van geslachtsgemeenschap is hiervoor de meest gebruikte vorm, maar lang niet de enige en zeker ook niet in alle opzichten de beste methode. Voor de meeste vrouwen is het hebben van gemeenschap een zeer intieme ervaring, die echter maar in beperkte mate tot seksuele opwinding leidt. Zeer intense gevoelens van seksuele opwinding, zoals optreden bij het klaarkomen, kunnen doorgaans alleen worden opgeroepen door aanraking van de clitoris. Hoe dit aanraken het best kan gebeuren verschilt weer van persoon tot persoon. Wel geldt voor vrijwel iedereen dat seksualiteit meer is dan alleen klaarkomen. Samen vrijen is een van de manieren waarop mensen aangeven iets gemeenschappelijks te hebben, zich sterk met elkaar verbonden te voelen en van elkaar te houden. Het is dan ook niet vreemd dat als het vrijen langdurig wordt belemmerd, veel mensen dat als bijzonder storend en ingrijpend ervaren. Seksuele opwinding In het algemeen kunnen mensen seksueel opgewonden worden door zintuiglijke prikkels, door erotische gedachten en fantasieën of door aanraken of aangeraakt te worden. Welke dingen opwindend zijn, weet iedereen voor zichzelf of kan men voor zichzelf ontdekken; dit verschilt van persoon tot persoon. > Zien is belangrijk, opwinding kan bijvoorbeeld ontstaan bij het kijken naar erotische afbeeldingen of films of bij het bekijken van het eigen lichaam en/of dat van de partner. > Geuren zijn ook belangrijke seksuele prikkels. We hebben dat vaak niet in de gaten. Vaak probeert men juist 15 de eigen lichaamsgeur te verbergen achter sociaal goedgekeurde geurtjes of luchtjes (parfums of deodorants). > Lichamelijk contact zoals aanraken en aangeraakt worden, kan heel opwindend zijn. Ook het innemen van bepaalde houdingen tijdens het vrijen (standjes) kan bijdragen aan de seksuele opwinding. Hoewel ons hele lichaam gevoel kent, zijn sommige plaatsen extra gevoelig voor seksuele prikkels, de zogenaamde erogene zones. Deze erogene zones liggen niet alleen bij de geslachtsorganen en de binnenkant van de dijen, maar ook bij de tepels, de lippen, de nek, de oren en de binnenkant van de mond. > Gedachten, herinneringen en fantasieën spelen een zeer belangrijke rol bij het tot stand komen van seksuele opwinding. Dit beseffen we vaak pas als er iets mis gaat, bijvoorbeeld doordat we over iets gaan piekeren of anderszins worden afgeleid. Vooral in de periode rond de behandeling van kanker en de eerste maanden daarna zal dit vaak het geval zijn; het hoofd staat nog niet naar seks. Het hele lijf We hebben hierboven gezien dat er in grote lijnen drie verschillende manieren zijn om opgewonden te raken: door zintuiglijke waarnemingen, door gedachten of fantasieën en door aanraken en/of aangeraakt worden. Omdat deze vormen van seksuele stimulatie ook min of meer los van elkaar werkzaam kunnen zijn, is het nuttig na te gaan welke vorm van stimulatie voor u het best werkt. Het is van belang de aandacht hierbij niet te beperken tot de geslachtsdelen. Behalve over geslachtsdelen beschikken mensen over handen, een mond, een tong en andere lichaamsdelen om de ander mee te bevredigen. Eigenlijk kunnen alle lichaamsdelen op verschillende manieren bij seksuele beleving worden betrokken. De huid is niet alleen ons grootste orgaan, het is ook opwindend om seks mee te bedrijven. Behalve lichamelijke omstandigheden zijn ook omgevingsfactoren van belang. Intieme verlichting, muziek en andere

10 16 omgevingsfactoren kunnen het vrijen positief beïnvloeden. Als er een regel gegeven kan worden dan is die: Alles is goed zolang u en uw partner zich er goed bij voelen. Omdat lichamelijke verandering na behandeling in belangrijke mate kunnen bepalen wat er mogelijk of onmogelijk is op seksueel gebied zal op deze lichamelijke veranderingen na behandeling in de hoofdstukken 3 en 4 uitvoerig worden ingegaan. 17 Opdrachten en oefeningen > Ga voor uzelf na of u in de loop van uw leven anders over seksualiteit bent gaan denken. Wat is er veranderd? Hoe komt dat? > Beschrijf uw huidige seksleven eens, d.w.z. wat doet u wanneer met wie, waar en hoe? Waarom doet u dat eigenlijk precies zo, en niet anders? > Schrijf nu eens op hoe uw seksleven er in de meest ideale zin uit zou zien. Vergelijk uw wensen met de realiteit en ga eens na welke verschillen te veranderen zouden kunnen zijn. > Schrijf voor uzelf eens op wat de meest gevoelige plekjes zijn om aangeraakt te worden. Vraag uw partner hetzelfde te doen en vergelijk daarna de antwoorden. Bespreek wat voor soort gevoel er bij ieder plekje hoort. hoofdstuk 3 Wat gebeurt er bij seksuele opwinding? In dit hoofdstuk worden de in- en uitwendige geslachtsorganen van man en vrouw, en de lichamelijke reacties bij seksuele opwinding besproken. We willen vooraf nog eens benadrukken dat seksualiteit zich niet alleen ter plaatse van de geslachtsorganen afspeelt. Seksualiteit betreft het gehele lichaam, met inbegrip van alles wat zich in onze gedachten afspeelt.

11 18 Bij de vrouw > Geslachtsorganen De uitwendige geslachtsorganen van de vrouw zijn de buitenste en binnenste schaamlippen, de kittelaar (clitoris), de venusheuvel en het maagdenvlies. Het maagdenvlies is een kleine slijmvliesplooi, die de ingang van de schede gedeeltelijk afsluit. Als het maagdenvlies de schede geheel zou afsluiten, zou een vrouw niet kunnen menstrueren. De opening in het maagdenvlies wordt groter bij geslachtsgemeenschap, maar dat kan ook door het inbrengen van een tampon of, bij toeval, door aanraking of beweging. Dat groter worden van de opening gaat soms gepaard met scheurtjes in het weefsel en bloedverlies. Dat kan pijn doen, maar dat hoeft niet. De clitoris of kittelaar ligt een stukje boven de ingang van de schede, vlak onder het schaambeen. Het is een twee tot drie centimeter lang orgaan, waarvan men alleen de top kan zien als een klein bolletje. Het is ongeveer zo groot als een erwt. De clitoris is bedekt met een slijmvliesplooi of voorhuid. Die voorhuid is het verlengde van de binnenste schaamlippen. 19 Tot de inwendige geslachtsorganen behoren schede (vagina), baarmoeder, eileiders en eierstokken. De schede is als het ware een lange buis met elastische wanden. Deze wanden zijn bedekt met min of meer geribbeld slijmvlies. Boven in de schede zit de baarmoeder, die weer verbonden is met eileiders en eierstokken. > Opwindingsreacties Als een vrouw seksueel opgewonden raakt, ontstaan de volgende lichamelijke reacties: de bloedtoevoer naar de wanden van de schede neemt toe en tegelijkertijd begint over de gehele oppervlakte van de schede afscheiding van vocht. Dit vocht is belangrijk om de schede, als de vrouw dat wenst, zonder moeite of pijn toegankelijk te laten zijn voor de penis. Door de verhoogde bloedtoevoer zwellen ook de buitenste en binnenste schaamlippen. Hierdoor bewegen de schaamlippen zich uit elkaar en wordt de ingang van de schede wijder. Ook de clitoris zwelt en wordt roder van kleur. Als de opwinding nog verder toeneemt trekt de clitoris zich terug onder de voorhuid. Dit maakt voor het gevoel ter plaatse niets uit. Omdat bij opwinding de achterwand van de schede zich naar achteren en naar boven verplaatst, wordt de schede dieper en wijder. Ook de baarmoeder zwelt en verandert van positie. darm baarmoeder baarmoedermond blaas schede eierstok schaambeen kittelaar Naarmate de opwinding toeneemt zwellen ook de borsten en gaan de tepels rechtop staan. Later is het alsof deze tepelreactie verdwijnt. Dit lijkt maar zo en dat komt doordat het weefsel rond de tepels, de tepelhof, ook zwelt. Bij het klaarkomen trekken de spieren rond het voorste gedeelte van de schede zich samen. Het aantal keren en de sterkte van die samentrekkingen variëren per vrouw en per keer. Bij seksuele opwinding van de vrouw speelt aanraking van de clitoris een belangrijke rol. De clitoris is heel gevoelig. Als de aanraking te ruw is of te lang duurt, kan irritatie optreden. Behalve dat het soort aanraking en de plaats daarvan belangrijk zijn voor seksuele opwinding, speelt ook de factor tijd een belangrijke rol. Sommige vrouwen hebben langdurige streling van de clitoris nodig om klaar te komen, anderen komen snel klaar. Veel vrouwen ervaren lang niet altijd een orgasme. Dat hoeft op zich geen probleem te zijn.

12 20 Het vrijen kan desondanks toch als heel plezierig en intiem worden ervaren. Soms blijft het orgasme uit omdat er simpelweg niet lang genoeg gestimuleerd wordt. Het kan ook zijn dat men iets anders aan het hoofd heeft, bijvoorbeeld dat men zich zorgen maakt over iets. Dit remt het vermogen opwinding te ervaren door wat men waarneemt of door wat men aan seksuele verwachtingen, gedachten en fantasieën koestert. Bij de man > Geslachtsorganen De uitwendige geslachtsorganen van de man zijn de penis en het scrotum (balzak). De penis bestaat uit de penisstam en de eikel. De penisstam is bedekt met huid, de eikel met slijmvlies. Hierdoor is de eikel erg gevoelig. De huid die de penisstam bedekt, vormt aan het eind een soort huidplooi. Deze huidplooi, de voorhuid, beschermt de eikel. De binnenkant van de voorhuid is net als de eikel met slijmvlies bedekt. 21 De inwendige geslachtsorganen bij de man zijn de prostaat, de zaadblaasjes, de zaadleider, de bijbal en de testikels. In de testikels wordt het zaad gemaakt. De zaadblaasjes en de prostaat produceren zaadvloeistof. Bij seksuele opwinding komt zaad via de zaadleiders en zaadvloeistof vanuit de zaadblaasjes en de prostaat in de plasbuis terecht. Bij de zaadlozing komt dit vocht, dan sperma geheten, via de plasbuis naar buiten (ejaculatie). > Opwindingsreacties Bij opwinding ontstaan de volgende lichamelijke reacties: door toename van de bloedtoevoer wordt de penis stijf. Dit heet erectie. Door samentrekking van spieren in de balzak gaan de testikels iets omhoog. Het slijmvlies van de eikel wordt vochtig. De tepels kunnen hard worden en rechtop gaan staan. Dit gebeurt meestal alleen als ze direct gestimuleerd worden. Verder is er een toename van spierspanning over het gehele lichaam, wordt de ademhaling sneller, transpireert men sneller en kunnen er rode vlekken op de huid ontstaan. Gevoelens van opwinding kunnen, net als bij de vrouw, ontstaan door aanraking, en door datgene wat men op een andere manier waarneemt bijvoorbeeld hoort, ziet, ruikt en proeft. darm blaas prostaat zaadbal zaadleider Verreweg de belangrijkste factor voor de mate van seksuele opwinding vormt ook voor mannen alles wat men beleeft aan seksuele verwachtingen, gedachten en fantasieën. Als de opwinding lang genoeg bestaat dan kan dat resulteren in een orgasme. Daarbij treedt tevens een zaadlozing op. Als het orgasme nadert, neemt het gebied rond de rand van de eikel nog iets in doorsnee toe. Soms krijgt de eikel kort voor de zaadlozing een diepere kleur. Voor de eigenlijke zaadlozing kan er ook al wat zaad vrijkomen. Dit gebeurt vooral bij langdurige opwinding en uitstel van het orgasme. Een gefaseerd proces Al deze genoemde lichamelijke veranderingen bij seksuele opwinding treden niet op hetzelfde moment op. Wel is er zowel bij mannen als vrouwen in grote lijnen een volgorde

13 22 van deze veranderingen in de tijd aan te geven. Die volgorde hangt samen met de mate van opwinding. In volgorde is er sprake van de volgende stappen of fasen: 23 > De fase van het verlangen In deze (begin)fase is er sprake van een zekere zin om seksueel opgewonden te raken of te vrijen. Veel mensen realiseren zich niet dat zij het zelf zijn die zin creëren. Of anders gezegd, je moet zin hebben om zin te maken. > De opwindingsfase In deze fase begint de seksuele opwinding steeds groter te worden en dit leidt tot duidelijke lichamelijke reacties. Bij vrouwen wordt de schede vochtig en bij mannen de penis stijf. > De orgasmefase Als de opwinding blijft toenemen, treedt op een bepaald moment vanzelf een soort hoogtepunt op dat tegelijkertijd een ontlading van de spanning inhoudt. Na een bepaalde periode van herstel kan dit hele proces zich opnieuw herhalen. Opdrachten en oefeningen > Ga voor uzelf na in welke fase(n) van het opwindingsproces u problemen ondervindt. Dit is van belang om te weten als u besluit iets aan die problemen te gaan doen. U kunt daarbij namelijk het best de volgorde van het opwindingsproces zelf volgen. Werken aan een orgasme terwijl u eigenlijk geen zin heeft in seks is doorgaans weinig zinvol. hoofdstuk 4 Confrontatie met kanker Confrontatie met kanker leidt altijd tot ingrijpende lichamelijke en psychische veranderingen. Deze veranderingen leiden op hun beurt weer vaak tot een vermindering van de zin in en het vermogen om te vrijen. Of men seksueel opgewonden wil en kan raken is namelijk afhankelijk van een ingewikkeld samenspel van lichamelijke en psychische omstandigheden. Aan beide soorten omstandigheden wordt in dit boekje aandacht besteed.

14 24 De veranderingen per fase Zoals we in hoofdstuk 3 hebben gezien, kunnen allerlei zaken tot seksuele opwinding leiden. Of dat ook gebeurt is vooral afhankelijk van wat men er zelf mee doet. Voor iemand die kort geleden een verminkende of sterk belastende behandeling achter de rug heeft, kan het juist onprettig of zelfs pijnlijk zijn om gezien of aangeraakt te worden. Pas als men weer helemaal met zichzelf vertrouwd is geraakt, kan seksueel contact weer toegelaten worden. Ook dan zal het waarschijnlijk nog niet meteen allemaal even goed gaan. Net als met onze eerste seksuele ervaringen zal er ook dan weer een soort gewenning moeten optreden, alvorens men er echt van kan genieten. Seksualiteit moet na confrontatie met kanker dus herontdekt worden. Dit herontdekken vergt tijd. Ook kunnen er omstandigheden zijn waardoor het herontdekken van seksualiteit extra moeilijk is. Als men altijd geleerd heeft dat het raar, vies of slecht is om naar het eigen lichaam te kijken of om het aan te raken, kan het moeilijk zijn om dat idee los te laten. Het onderzoeken van seksuele mogelijkheden bijvoorbeeld door zelfbevrediging zal dan erg moeizaam verlopen of onmogelijk zijn. Dat is jammer, want zelfbevrediging is op zich een goede manier om het eigen lichaam te leren kennen en precies uit te vinden welke dingen nu wel en niet opwindend zijn. Weten wat wel en niet prettig of opwindend is, is niet alleen belangrijk voor uzelf, maar ook handig voor uw partner. In het algemeen kan men zeggen dat het hebben van een ziekte als kanker mensen verandert en dat dit ook op seksueel gebied tot uiting zal komen. Hoe deze veranderingen precies tot uiting komen, is vaak moeilijk te voorspellen. Sommige vormen van kanker en de behandeling ervan hebben vooral een vermindering van de zin in seks tot gevolg, terwijl andere weer de seksuele mogelijkheden aantasten. Per fase zullen hieronder kort een aantal algemene gevolgen van kanker en de behandeling ervan worden besproken. In het volgende hoofdstuk zal worden ingegaan op de specifieke gevolgen per ziekte of behandeling. 25 > De fase van verlangen Weinig of geen zin in seks heeft alles te maken met hoe ons algemeen lichamelijk en psychisch welbevinden is. Dat is kort na confrontatie met kanker aanzienlijk verstoord. Geen zin is dan ook volstrekt normaal in deze periode. Dat wil overigens niet zeggen dat seksuele verlangens niet kunnen of mogen optreden. Met name mannen reageren op spanningen nog wel eens met juist een sterke toename van hun seksueel verlangen. Dit kan echter van persoon tot persoon sterk verschillen. Zo zijn er ook velen bij wie de zin om te vrijen geheel verdwijnt omdat men wel wat anders aan het hoofd heeft. Ook een verminderde lichamelijke conditie of, met name bij vrouwen, pijn bij het vrijen kan mensen de lust tot vrijen ontnemen. Door de pijn vindt er minder seksueel contact plaats. Als er toch gemeenschap plaatsvindt, is de angst voor pijn vaak reden voor een verhoogde spanning in de spieren rondom de schede. Daardoor ontstaat precies datgene waar men bang voor is, namelijk pijn bij gemeenschap. Hiermee is de cirkel rond. Hoewel het een zeer hinderlijk probleem is, kan het doorgaans goed worden opgelost. Meestal komt het verlangen naar seks geleidelijk weer terug naarmate het herstel vordert. Het zin hebben in seks is zowel bij mannen als vrouwen ook afhankelijk van hormonen. Bij mannen vormen de testikels hiervoor de bron en deze blijven bij de meeste behandelingen voor kanker gewoon functioneren. Alleen wanneer bij de behandeling de testikels worden verwijderd of niet meer funktioneren onder invloed van chemotherapie, kunnen zich door een tekort aan hormonen problemen voordoen. Als bij vrouwen de eierstokken worden verwijderd, dan kunnen de bijnieren het verlies aan hormoonproduktie doorgaans opvangen. Zo niet, dan kan dit afbreuk doen aan de zin om te vrijen. > De fase van opwinding Voor het opgewonden worden en het opgewonden blijven is een intact zenuwstelsel belangrijk. Om sensaties te kunnen waarnemen moeten signalen vanuit de geslachtsorganen naar de hersenen worden gestuurd. Omgekeerd, om de beschreven veranderingen teweeg te brengen in de geslachtsorganen, moeten prikkels vanuit de hersenen via

15 26 het ruggemerg de geslachtsorganen kunnen bereiken. Vooral zenuwbanen in de buikholte kunnen bij de behandeling van bepaalde vormen van kanker gemakkelijk beschadigd raken. Bij de man geeft dat, ondanks gevoelens van opwinding en sensaties vanuit de geslachtsorganen een verminderd stijf worden van de penis of zelfs helemaal geen stijve penis. Overigens is het ook zonder een stijve penis mogelijk een zaadlozing te krijgen met orgastische gevoelens daarbij. Een erectie is dus niet zonder meer een noodzakelijke voorwaarde om een zaadlozing te krijgen. Het gevoel blijft meestal wel intact omdat de belangrijkste gevoelszenuwen van de geslachtsorganen niet door de buikholte lopen. Vrouwen merken beschadiging van deze zenuwen doordat de schede minder vochtig wordt, ondanks gevoelens van opwinding. Hierdoor kan de gemeenschap pijn gaan doen. Ook voor hen geldt dat gevoelszenuwen meestal niet beschadigd worden en het gevoel dus nauwelijks verandert. Pijn bij de gemeenschap kan bij vrouwen ook ontstaan door littekenweefsel als gevolg van de operatie of complicaties hiervan (bijvoorbeeld door een ontsteking). Overigens kan schade aan de zenuwen zich langzaam herstellen zodat geheel of gedeeltelijk herstel veelal mogelijk blijft. > De fase van het orgasme Zowel bij mannen als bij vrouwen zullen samentrekkingen van de spieren en het aangename gevoel daarbij, als gevolg van de aandoening of de behandeling erna meestal niet veranderen. De zenuwen die nodig zijn om de spieren te doen samentrekken lopen, net als de meeste gevoelszenuwen, niet door de buikholte. Zenuwbanen die bij de man zijn betrokken bij de uitdrijving van zaad- en zaadvloeistof vanuit testikels, zaadblaasjes en prostaat doen dat wel. Daardoor kan het voorkomen dat het zaad en de zaadvloeistof helemaal niet meer vrijkomen of in de blaas terechtkomen. Het transportsysteem is dan verstoord. Men spreekt dan ook wel van een droog orgasme : wel klaar komen met praktisch alle daarbij behorende gevoelens maar zonder zaadlozing. 27 Opdrachten en oefeningen Ga voor uzelf na of u op grond van de in dit hoofdstuk beschreven informatie en uw eigen ervaringen precies weet wat er nog wel en wat er niet meer mogelijk is op seksueel gebied. Als er informatie ontbreekt, hoe zou u die dan willen verkrijgen?

16 28 hoofdstuk 5 Wat verandert er? Het begrip kanker is niet één ziekte, maar bestaat uit meer dan honderd verschillende ziekten. Iedere soort kanker is weer anders en heeft vaak andere gevolgen voor het dagelijks leven. Daarnaast zijn er nog tal van verschillende soorten behandelingen mogelijk, of combinaties daarvan, met eveneens steeds weer andere gevolgen. Van lang niet alle vormen van kanker en de daarbij behorende behandelingsvormen is bekend wat de gevolgen zijn voor iemands seksuele leven. Voor zover bekend, zullen de gevolgen worden besproken. Achtereenvolgens komen de gevolgen van operatie, bestraling, chemotherapie en hormoontherapie aan bod. Er zijn vele operaties die bij kanker worden uitgevoerd, toegespitst op het soort kanker dat moet worden behandeld. Daardoor zijn ook de gevolgen voor het seksuele functioneren als gevolg van operaties nogal verschillend. Dat verschil is er minder na bestraling, chemotherapie en hormoontherapie. Daarom worden in dit hoofdstuk alleen de gevolgen van operaties per kankersoort (alfabetisch gerangschikt) afzonderlijk behandeld. 29 Door operatie Opereren is nog steeds een van de belangrijkste behandelingsvormen van kanker, al of niet in combinatie met bestraling en/of chemotherapie. Hoewel de techniek de laatste jaren aanzienlijk is verbeterd, blijft een operatie vanwege kanker altijd een drastische ingreep met grote gevolgen voor de patiënt. Zeker als er sprake is van verminking (mutilatie) en/of verlies van lichaamsfuncties, zoals bijvoorbeeld bij de aanleg van een stoma het geval is, zal het herstel veel tijd vergen. Als seksuele organen door de operatie worden getroffen, wordt dit herstel nog eens extra bemoeilijkt. In tegenstelling tot de gevolgen van bijvoorbeeld chemotherapie zijn de effecten van operatief ingrijpen meestal van blijvende aard en is een (lichamelijk) herstel van functies in de loop der tijd niet te verwachten. Dit betekent dat de patiënt het vooral van zijn of haar aanpassingsvermogen zal moeten hebben om weer een nieuw seksueel leven te kunnen opbouwen. De partner speelt daarbij uiteraard een belangrijke rol omdat ook die zich in belangrijke mate zal moeten aanpassen aan de nieuwe situatie. > Aangezichtskanker Soms heeft de behandeling van aangezichtskanker duidelijke zichtbare en daardoor uiterst ingrijpende gevolgen. Als de kaak, het verhemelte of de tong bij de behandeling zijn betrokken, heeft dat ook gevolgen voor de spraak en de speekselafvloed. Hoewel met behulp van prothesen en plastische chirurgie een deel van de problemen kan worden verminderd, kan het vrijen door deze behandeling ernstig worden verstoord en is er hoe dan ook veel aanpassingsvermogen vereist. > Blaaskanker > Bij de vrouw In geval van blaaskanker worden bij de vrouw de blaas, de baarmoeder, de eierstokken, de eileiders, de voorwand van de schede en de plasbuis verwijderd (=radicale cystectomie). Omdat bij deze operatie de helft van de schede verloren

17 30 gaat, moeten speciale maatregelen worden getroffen om gemeenschap toch weer mogelijk te maken. Soms wordt hiervoor huid gebruikt, maar vaker wordt weefsel vanuit de achterwand van de schede voor dit doel gebruikt. Vaak is de op deze wijze gereconstrueerde vagina wat nauwer dan voorheen. Dit kan in eerste instantie pijn bij de gemeenschap veroorzaken. De kans hierop is groter als er ook bestraling heeft plaatsgevonden. Een glijmiddel of hormoonvervangende middelen of oefenen met kunststof staafjes (pelotes) in opklimmende diameter kunnen mogelijk uitkomst bieden. Een radicale cystectomie tast het vermogen om klaar te komen niet aan. Vrouwen die een radicale cystectomie hebben ondergaan worden ook geconfronteerd met een stoma: via een opening in de buikwand komt de urine naar buiten en wordt aldaar opgevangen in een plastic zakje (pagina 34). > Bij de man In geval van blaaskanker bij de man worden de blaas, de prostaat en de zaadblaasjes verwijderd en wordt een urinestoma aangelegd (pagina 34). De man produceert daarna geen zaadvloeistof meer. Er rijpen weliswaar zaadcellen in de testikels maar deze worden ter plaatse door het lichaam afgebroken zonder dat dit klachten geeft. Na zo n operatie is er dan ook sprake van een droog orgasme. Ook het orgasmegevoel kan veranderen. Wordt een proces aan de blaas behandeld via de plasbuis, de zogenaamde transurethrale resectie (TUR) dan ontstaat retrograde ejaculatie. In dat geval loopt op het moment van de zaadlozing zaadvloeistof terug in de blaas in plaats van naar buiten. De oorzaak hiervan is dat het afsluitmechanisme van de blaas beschadigd is. De zaadvloeistof neemt dan de weg van de minste weerstand. Als een man na zo n orgasme urineert ziet zijn urine er troebel uit vanwege de zaadvloeistof in de urine. Na operatie voor blaaskanker kunnen problemen ontstaan met de erectie. Gelukkig zijn er tegenwoordig technieken om bij verwijdering van de prostaat en/of de blaas zoveel 31 mogelijk zenuwen te sparen. Dankzij deze technieken komen problemen met de erectie na een radicale cystectomie aanzienlijk minder vaak voor, zonder dat dit afbreuk doet aan de kwaliteit van de kankerbehandeling. > Borstkanker Borstkanker is de meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen. Seksuele problemen als gevolg van een borstamputatie (=mastectomie) komen dan ook relatief veel voor. De grootste stoorzender op dit gebied is de verminking van het uiterlijk van de vrouw. In onze maatschappij vormen borsten een belangrijk onderdeel van schoonheid en vrouwelijkheid. Het verwijderen van een borst maakt de vrouw onzeker en doet haar twijfelen aan haar (seksuele) aantrekkelijkheid. Daarnaast spelen de borsten ook een belangrijke rol tijdens het seksueel contact. Sommige vrouwen kunnen een orgasme beleven door de borsten en tepels aan te raken. Als gevolg van een borstamputatie kunnen gevoelens van opwinding door aanraking van borsten en tepels verloren gaan, zeker als vrouwen ook niet meer willen dat de gezonde borst wordt aangeraakt. Ook de langdurige pijn die kan optreden na een borstamputatie ter plaatse van borst en schouders kan hinderlijk zijn tijdens het vrijen. Soms helpt hiervoor een kussen of het vermijden van vooral die houdingen tijdens de gemeenschap die de klachten geven. Bij borstkanker vindt tegenwoordig steeds vaker een zogenaamde borstsparende behandeling plaats. Hierbij wordt soms alleen de tumor verwijderd (lumpectomie) en wordt soms nabestraald. Gedurende de bestraling wordt de huid rood en gezwollen en gevoelig bij aanraking. Erotische gevoelens in borsten en tepels hoeven hierdoor overigens niet te veranderen. Borstkanker wordt ook wel behandeld met hormoontherapie en chemotherapie. Zie voor de consequenties daarvan voor het seksuele functioneren verderop in dit hoofdstuk (pagina s 44 t/m 47).

18 32 > Botkanker Bij botkanker is het soms noodzakelijk een arm of been te amputeren. Dit brengt voor het vrijen specifieke problemen met zich mee. Moet bijvoorbeeld voor het vrijen de prothese worden verwijderd? Dit is sterk afhankelijk van de individuele omstandigheden. Soms maakt de prothese het bewegen gemakkelijker maar net zo goed kan er hinder van worden ondervonden. Soms is het gebruik van de prothese noodzakelijk om gedurende de gemeenschap een bepaalde houding te handhaven. Het gebruik van kussens kan in een aantal gevallen ook een oplossing bieden. Experimenteren en bespreken wat het beste bevalt is hierbij van groot belang. > Darmkanker Bij behandeling van kanker aan de dikke darm wordt een (groot) gedeelte van de dikke darm tot aan de anus verwijderd (=abdominoperineale resectie). Er wordt een verbinding gemaakt tussen de dikke darm die achterblijft en de huid ter plaatse van de buikwand (colonstoma). In het algemeen is het gemakkelijker met een colon- stoma om te gaan dan met een urinestoma omdat doorgaans slechts een of tweemaal per dag ontlasting vrijkomt terwijl urine continu afloopt (pagina 34). > Bij de vrouw Tijdens deze operatie worden bij de vrouw af en toe ook de baarmoeder en de eierstokken verwijderd en soms zelfs de achterwand van de schede. Reconstructie van de schede is dan noodzakelijk. Voor deze behandeling geldt dat klaar komen erna meestal geen problemen geeft. Wel wordt de vagina minder vochtig bij opwinding, vooral als ook de eierstokken zijn verwijderd. Hormoonvervangende middelen en het gebruik van een glijmiddel kunnen dit meestal opvangen. Door veranderingen in vorm en omvang van de schede ten gevolge van de operatie kan de gemeenschap in sommige posities moeizaam verlopen of pijn doen. Pijn kan ook ontstaan doordat de steunfunctie van de darmen aan de achterkant van de schede is weggevallen en door littekenweefsel. Aanpassing van de positie bij de gemeenschap of aanpassing van het vrijen is dan gewenst. 33 > Bij de man Operaties aan of rond de geslachtsdelen bij de man hebben voor een belangrijk deel dezelfde algemene gevolgen als vergelijkbare operaties bij de vrouw. De specifiek seksuele gevolgen zijn echter anders omdat de seksuele functies verschillen. Bij de behandeling van darmkanker kunnen zenuwen worden beschadigd die de bloedtoevoer naar de penis regelen. Gevolg is dat signalen naar de bloedvaten in de penis niet of nauwelijks meer doorkomen. Hierdoor wordt het vermogen om een erectie te krijgen minder of gaat geheel verloren. Omdat de zenuwen in de buikholte waaiervormig uitlopen en heel klein zijn kan de chirurg ze in dit gebied niet goed zien. Daardoor is het vaak niet te voorkomen dat ze beschadigd worden. Soms zijn het de bloedvaten van en naar de penis die beschadigd zijn. Dit leidt nog al eens tot onvolledige erecties. De penis zwelt bij seksuele opwinding wel enigszins op, maar onvoldoende om gemeenschap te kunnen hebben. Het vermogen om klaar te komen blijft onder deze omstandigheden meestal wel intact. Een volledig herstel van het erectievermogen is mogelijk maar duurt soms maanden. Waarom het herstel bij sommige mannen optreedt en bij anderen niet, is nog onbekend. Mogelijk dat bij de één minder zenuwen of bloedvaten werden beschadigd dan bij de ander. In het algemeen geldt dat hoe jonger men is, hoe groter de kans op herstel van de erectie. Gaf de erectie al voor de operatie problemen dan is de kans op herstel gering. Het ejaculatievermogen Operaties in het kleine bekken bij darmkanker kunnen de produktie van zaadvloeistof of het transport van het zaad naar buiten (=de zaadlozing) verstoren door beschadiging van zenuwen die de prostaat, de zaadblaasjes en de blaasuitgang controleren. Ook al is dit het geval, dan nog kan een man de sensaties die behoren bij het klaar komen beleven. Alleen zal er op het moment van klaarkomen weinig of geen vocht verschijnen.

19 34 We spreken dan van een droog orgasme. Er zijn mannen die een droog orgasme geen probleem vinden. Anderen vinden dat het lang niet zo prettig is. Een droog orgasme kan dus ten koste gaan van de kwaliteit van het orgasme maar dat hoeft niet. Ook zijn er mannen die zich zorgen maken dat hun partner het zaad mist, in feite voelen de meeste vrouwen het vrijkomen van het zaad niet. Een droog orgasme heeft wel consequenties voor de vruchtbaarheid (pagina 50). Soms is er een geleidelijk herstel van de zenuwen, maar dat kan wel een tot drie jaar duren. Een compleet uitblijven van het orgasme van mannen na behandeling voor darmkanker komt praktisch niet voor. En als het voorkomt is het meestal een kwestie van onvoldoende stimulatie. De man merkt dat zijn erectie minder is en realiseert zich niet dat een orgasme ook mogelijk is zonder erectie en laat het er dan bij zitten. Is gemeenschap de enige vorm van seksueel contact die men zich toestaat om klaar te komen dan vormt de verminderde erectie als gevolg van de behandeling een extra grote handicap. > Aanleg van een stoma Niet zelden wordt er bij de behandeling van darmkanker een stoma aangelegd. Een stoma is een niet-natuurlijke lichaamsopening, waarlangs urine en/of ontlasting worden afgevoerd. Deze niet-natuurlijke lichaamsopeningen zijn: Het uro- of urinestoma Dit is een open verbinding tussen de urinewegen en de huid, rechtstreeks of via een geïsoleerde darmlis. Het ileostoma Dit is een open verbinding tussen de dunne darm en de huid. De darminhoud is op die plaats nog dun; de indikking van de darminhoud vindt pas in de dikke darm plaats. Het colonstoma Dit is een open verbinding tussen de dikke darm en de huid. Naarmate dit stoma dichter bij de anus wordt aangelegd, zal de darminhoud des te dikker zijn, d.w.z. minder water bevatten. 35 Als een stoma wordt aangelegd vanwege kanker zijn de gevolgen daarvan voor het seksueel funktioneren doorgaans ernstig omdat meestal vrij ingrijpend wordt geopereerd. In het algemeen leidt de aanleg van een urinestoma tot de meeste seksuele stoornissen, gevolgd door de aanleg van een colonstoma. De aanleg van een ileostoma heeft dus doorgaans de minste gevolgen voor het seksuele leven van de patiënt. Een aantal maatregelen kan er voor zorgen dat de stomadrager tijdens het vrijen zo min mogelijk last heeft van het stoma: > Zorg er in de eerste plaats voor dat het zakje goed zit. Controleer de sluiting en maak het zakje tevoren leeg waardoor de kans op lekkage gering is. > Mocht onverhoopt lekkage optreden tijdens seksueel contact, ga dan met uw partner onder de douche en ga daarna gewoon verder. > Voor mensen met een urinestoma kan het verstandig zijn bepaalde produkten die de urine sterk doen ruiken, zoals bijvoorbeeld asperges, te vermijden. > Een neutraal uitziend hoesje over het zakje geeft al een heel wat beter gezicht. Eventueel kunt u tijdens het vrijen een extra klein zakje dragen. Draag het zakje zoveel mogelijk buiten het zicht. Plak het zonodig vast. Vermijdt houdingen waardoor het zakje in de knel komt. Verder is het van belang te weten dat onder invloed van seksuele opwinding de darmen extra actief kunnen worden en juist dan ontlasting produceren. Door te vrijen op die tijdstippen waarop bij u de darmen doorgaans weinig actief zijn, kunt u dit voor zijn. Soms is het haalbaar tijdens het vrijen de stoma-opening slechts te bedekken met een gaasje of een extra klein zakje. Door uw dieet aan te passen kunt u eventuele gasontwikkeling zoveel mogelijk beperken. Het is bekend dat iedere overgang tussen huid en slijmvlies in principe erotische opwindende sensaties kan geven bij aanraken. Dat geldt net zo goed voor een stoma-opening. Sommige mannen en vrouwen vinden het prettig wanneer huid en slijmvlies op die plaats worden aangeraakt. Is dat bij

20 36 u ook het geval denk dan niet dat u niet normaal bent. Aanraken kan geen enkel kwaad, als het maar rustig gebeurt. Breng nooit iets naar binnen tenzij op basis van speciale instructies van uw arts, bijvoorbeeld om te voorkomen dat de opening te klein wordt. > Gynaecologische kanker Bij de behandeling van baarmoederhalskanker (=cervixcarcinoom) wordt de baarmoeder verwijderd inclusief de baarmoederhals, het omgevende steunweefsel en een gedeelte van de schede (=radicale hysterectomie). De schedetop wordt dichtgehecht om de schede af te sluiten van de buikholte. Bij jonge vrouwen zal zo mogelijk tenminste één eierstok worden gespaard. Eén eierstok is voldoende om een vervroegde overgang te voorkomen. Omdat de baarmoeder is verwijderd, blijft de menstruatie uit. De operatie verandert het vermogen van de vrouw om van seksualiteit te kunnen genieten doorgaans niet, zij het dat dit van vrouw tot vrouw sterk kan verschillen. Het gebied rond de clitoris (kittelaar) blijft onaangetast. Wel wordt de schede korter, maar dat leidt zelden tot problemen. Is dat wel het geval dan kan het gevoel van diepte ten behoeve van de partner worden versterkt door gemeenschap te hebben met gestrekte benen en met vooral veel glijmiddel ter plaatse van de schaamlippen en tussen de dijen. Wat ook helpt is het met de hand omvatten van de basis van de penis tijdens de gemeenschap. Indien het kankerproces uitgaat van de baarmoeder (=corpuscarcinoom of endometriumcarcinoom) of van de eierstokken (ovariumcarcinoom) dan worden doorgaans zowel de baarmoeder als de beide eierstokken verwijderd maar daarbij wordt nauwelijks schedewand meegenomen. De schedewand is na een radicale hysterectomie wat minder gevoelig voor prikkels, maar het gevoel komt langzaam weer terug. De schede wordt niet nauwer als gevolg van deze operatie. De aanwezigheid van een baarmoeder of baarmoederhals is geen absolute voorwaarde voor het klaarkomen. Wel kunnen de daarbij behorende sensaties in de buik enigszins veranderen. Een praktisch probleem is soms het functioneel houden van de schede. Zolang regelmatig seksueel contact plaats vindt inclusief gemeenschap, 37 en doorgaans is daar medisch technisch gezien niets op tegen, blijft de schede op natuurlijke wijze functioneren. Als er gedurende langere tijd geen gemeenschap plaatsvindt, verliest de schede aan soepelheid. Dit geldt net zo goed voor vrouwen die om andere redenen gedurende langere tijd geen gemeenschap hebben. Een glijmiddel, of, indien de eierstokken niet meer functioneren, hormoonvervangende middelen kunnen helpen in geval van startproblemen. Sommige vrouwen voelen zich na een baarmoederverwijdering minder vrouw. Zulke negatieve gedachten kunnen storend werken op de seksualiteitsbeleving. Als voor de behandeling van kanker klachten bestonden in de vorm van pijn of kontaktbloedingen dan zal het verdwijnen van deze klachten het vrijen doorgaans ten goede komen. Soms zijn er plasproblemen na een radicale hysterectomie omdat de zenuwen naar de blaas tijdens de operatie zijn beschadigd. Vooral problemen met het legen van de blaas komen voor. Het vier maal daags inbrengen van een klein slangetje via de plasbuis in de blaas (zelfcatheterisatie) kan dan uitkomst bieden. Gelukkig zijn deze blaasproblemen zelden blijvend. Is dat wel het geval dan is het zinvol vlak voor het vrijen de blaas met behulp van het slangetje leeg te maken om urineverlies tijdens het vrijen te voorkomen. > Exenteratie (totaal) Een totaal exenteratie is de meest uitgebreide operatie in de onderbuik die we kennen. Deze operatie vindt gewoonlijk plaats als eerder operatief ingrijpen voor bijvoorbeeld darmkanker of baarmoederhalskanker heeft gefaald en eventueel ook bestraling niet heeft geholpen. Niet alleen de vrouwelijke geslachtsorganen maar ook blaas en darmen worden bij deze operatie verwijderd met als gevolg twee stoma s, één voor urine en één voor de ontlasting. Doorgaans vindt bij vrouwen tijdens zo n operatie een reconstructie van de schede plaats. Het herstel na zo n operatie neemt veel tijd in beslag. Ondanks de omvang van de ingreep blijken veel vrouwen met zo n ingreep te kunnen leven. Zelfs een bevredigend