2004 jaarverslag jaarverslag. Anytime Anyplace Anywhere? Fontys antwoordt. the learning community jaarverslag Fontys Hogescholen

Transcriptie

1 2004 jaarverslag Fontys Hogescholen Anytime Anyplace Anywhere? Fontys antwoordt. the learning community Op FontysOnline is een samenvatting opgenomen van dit jaarverslag, evenals een vertaling daarvan in het Duits en het Engels. Surf daarvoor naar > jaarverslag

2 Colofon Productie: Afdeling Marketing en Communicatie Tekst: Bestuursstaf Eindredactie: Afdeling Marketing en Communicatie Vormgeving en opmaak: Afdeling Grafische Producties Illustraties: Alief Fotografie, Teun Borst, Rob ten Broek, Monique van Dinther, St. Elizabeth Ziekenhuis Tilburg, Fontys Facilitair Bedrijf, Lé Giesen, Minco den Heyer, instituten Fontys Hogescholen, Marco Magielse, Bart van Overbeeke, Paul van Soest. Ondanks onze pogingen de namen van alle fotografen te achterhalen en te vermelden,is dat niet in alle gevallen gelukt. Drukwerk: Drukkerij Jansen [2005] Fontys Hogescholen Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enige andere manier, zonder vooraf schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b en 17 Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijke vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht, postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van één of enkele gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers of andere compilatiewerken dient men zich tot de uitgever te wenden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the publisher. Illustratie omslag voorzijde, gebruikt voor interne informatie over de ict-werkplek surf naar : 00.M

3 juni 2005

4 Ten geleide 0-1 Beeld corporate folder Fontys Hogescholen met als campagnevraag: Is gedeelde kennis halve kennis? 0-2 Drs. Norbert Verbraak, voorzitter Raad van Bestuur Het jaar 2004 was voor studenten en medewerkers van Fontys Hogescholen een belangrijk jaar, waarin we vooral aan kwaliteit gewerkt hebben, aan de borging van het hbo-niveau, aan de introductie van het Fontysbrede onderwijsvernieuwingsprogramma Biloba en aan de versterking van good governance. De start van het jaar zag er in financieel opzicht somber uit: Voortdurende kortingen, inleveren op de kwaliteit van onderwijs en een herziene, uitgeklede begroting.welkom in Zo luidde ik mijn nieuwjaarstoespraak 2004 in. De situatie was ernstig, maar we zagen toch reden tot optimisme. Gelukkig had Fontys in 2004 een gezonde exploitatie en was er een redelijke rust in de organisatie. Het strategische beleid concentreerde zich in 2004 op een ingrijpende onderwijsinnovatie binnen alle opleidingen. Het projectontwerp werd in juni vastgesteld. In het Bilobaprogramma worden de onderwijsorganisatie en onderwijsinrichting vernieuwd door twee samenhangende doelen: structuurvernieuwing in het kader van de bachelor-masterwetgeving volgens het majorminormodel en transformatie van de onderwijsleerprocessen, waarin ict op optimale wijze is geïntegreerd. Deze transformatie beoogt de systematische invoering van competentiegestuurd en vraaggericht onderwijs. Dit concept wil behalve kennis ook het vermogen die kennis toe te passen centraal stellen. De invoering van het majorminormodel vergroot de studiekeuzemogelijkheden en flexibiliteit sterk door een breed studieaanbod binnen het eigen of een ander Fontysinstituut. De student kan een eigen leertraject volgen op basis van individuele leervragen. Door deze uitbreiding van studiemogelijkheden verwacht Fontys haar marktpositie te consolideren. Door de principiële keuze voor studentgestuurd onderwijs wordt de studieloopbaanbegeleider van cruciale betekenis voor de student en vormt studieloopbaanbegeleiding een structureel onderdeel van het opleidingstraject. Om de majorminorstructuur en de onderwijstransformatie te realiseren, is het van essentieel belang dat het onderwijspersoneel over de geëigende capaciteiten beschikt om het nieuwe onderwijsconcept te implementeren en verder te ontwikkelen. Daartoe is een professionaliseringsbeleid geformuleerd, dat momenteel wordt uitgevoerd.ter versterking van de inhoudelijke onderwijskwaliteit is in 2004 een begin gemaakt met een programma om de kennisbronnen van de organisatie te versterken. Gebleken is dat de Fontysmedewerkers sterk bij vernieuwingen betrokken zijn. Samen hebben we in 2004 weer veel bereikt bij de verwezenlijking van onze missie Idealisme in learning communities. Medewerkers voelen zich over het algemeen prettig op hun werkplek, men vindt de werksfeer plezierig en is zeer tevreden over de omgang met directe collega s, zo blijkt uit de personeelsenquête die in 2004 werd afgenomen. Ook studenten zijn positief over hun opleiding blijkt uit de Fontys Studentenenquête die eveneens in 2004 is afgenomen. In de strategische brochure Idealisme in learning communities noemt Fontys een aantal criteria die goed onderwijs moeten garanderen, samengevat onder de naam Fontyslabel. Elk Fontysinstituut wordt beoordeeld op zeven resultaatgebieden: kwaliteitsresultaat, studieresultaat, marketingresultaat, ontwikkelresultaat, personeelsresultaat, samenwerkingresultaat en financieel resultaat. Dit jaarverslag is opgebouwd volgens deze resultaatgebieden. Het personeelsresultaat includeert de onderwerpen van het sociaal jaarverslag. Het jaar 2005 wordt het jaar van een nieuwe Sectorwet voor het Hoger Onderwijs. Fontys wil dit wetgevingsproces actief beïnvloeden door een ontwikkelingsperspectief voor de hogescholen als volwaardige instituten voor hoger onderwijs in de Europese context veilig te stellen.wij willen dit perspectief niet alleen creëren in standpunten, maar ook door daadwerkelijk te investeren in modern, effectief hoger onderwijs en toegepast onderzoek. Deze elementen zullen de agenda de komende jaren bepalen. Eindhoven, juni 2005 Drs. Norbert Verbraak Voorzitter Raad van Bestuur

5 Inhoud Bericht van de Raad van Toezicht Bericht van de Centrale Medezeggenschapsraad 1 Fontys Hogescholen Visie en missie 13 Strategisch beleid 13 Samenstelling Raad van Bestuur 17 2 Kwaliteitsresultaat Interne kwaliteitszorg 19 Externe kwaliteitszorg 21 Oordeel van de studenten 27 Resultaat Fontyslabel Studieresultaat Studentenbeleid 33 Elke student op de juiste plaats 33 Keuzemogelijkheden en flexibiliteit 33 Studentenbegeleiding 35 Beroepskolom 35 Studierendement 35 Verblijfsduur uitvallers 41 Bindend studieadvies 41 Afgestudeerden 41 Arbeidsmarktsucces 43 Resultaat Fontyslabel Personeelsresultaat Ontwikkeling personeel 79 Oudere werknemers 83 Personeelsenquête 83 Ziekteverzuim 85 Arbobeleid 85 Interne mobiliteit 87 Kwantitatieve formatieontwikkeling 87 Ontwikkeling Arbeidsvoorwaarden 91 Resultaat Fontyslabel Huisvesting Resultaten 97 Huisvestingsprojecten 97 9 Financieel resultaat Financiële ontwikkeling 103 Consolidatiecriteria 105 Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling 105 Geconsolideerde balans 107 Geconsolideerde exploitatierekening 109 Kasstroomoverzicht 111 Verkorte jaarrekening Marketingresultaat Onderwijsaanbod bachelors Onderwijsaanbod masters Marketingbeleid en -activiteiten 49 Resultaten Ontwikkelresultaat Bilobaprogramma 63 Ontwikkeling lectoraten en kenniskringen 65 Kennisontwikkeling en onderzoek Beeld opleidingsbrochure Industrieel Product Ontwerpen van Fontys Technische Hogeschool Venlo 6 Samenwerkingsresultaat Doorstroomprogramma s 73 Masteropleidingen 73 Afsprakenkader Fontys Hogescholen - ROC s 75 Bestuurlijke integratie met de SOM 75 Innovatiearrangement TOP-3C 75 Digitale Universiteit 75 Samenwerking met universiteiten in het buitenland 77

6 6 Bericht van de Raad van Toezicht Beeld opleidingsbrochure Elektrotechniek van Fontys Technische Hogeschool Venlo 0-5 Vier leden van de Raad van Toezicht: (van links naar rechts) prof. dr. A. Kolnaar, ir. G.J.M. Braks (voorzitter), drs. J.C. Leenhouts en dr. N.J. Koole Samenstelling Raad van Toezicht per 31 december 2004 Ir. G.J.M. Braks (voorzitter) Drs. P.W. Doop Drs. J.C. Leenhouts Voormalig voorzitter Eerste Kamer der Partner Deloitte en Touche Voorzitter Bestuur Mondriaan Staten-Generaal en voormalig minister van Onderwijsgroep Landbouw, Natuurbeheer en Visserij Prof. dr. A. Kolnaar Hoogleraar algemene leer en geschiedenis Ir. E. van Schagen Prof.dr. W.F.C.M. Derkse van de economie, Universiteit van Tilburg Algemeen directeur Simac Techniek NV te Directeur-hoogleraar van het Veldhoven Soeterbeeckprogramma voor wetenschap, Dr. N.J. Koole samenleving en levensbeschouwing van de Directeur Océ-Technologies B.V. in Venlo. Katholieke Universiteit Nijmegen 0-5 De Raad van Toezicht van Fontys kijkt met waardering terug op het jaar Het jaar werd afgesloten met een positief financieel resultaat, de studentenaantallen groeiden, de professionalisering van de medewerkers werd ter hand genomen, de kenniscirculatie werd gestimuleerd, voor de zakelijke dienstverlening is een corporate marketingplan ontwikkeld en een ingrijpend onderwijsvernieuwingsprogramma (Biloba) werd in gang gezet. Per 1 januari 2004 is mevrouw drs. J.C. Leenhouts, bestuursvoorzitter van Mondriaan Onderwijsgroep in Den Haag, aangetreden als lid van de Raad van Toezicht van Fontys.Voor twee leden van de Raad van Toezicht, de heren drs. P.W. Doop en prof. dr.a. Kolnaar, liep per de eerste zittingstermijn van vier jaar af.a. Kolnaar werd voor een periode van vier jaar herbenoemd, nadat de vertrouwenscommissie van de CMR positief had geadviseerd en het College van Beheer van de Stichting Studiebelangen de statutair vereiste goedkeuring had gegeven. De heer Doop stelde zich niet meer beschikbaar voor de Raad van Toezicht. De procedure voor zijn opvolging is ter hand genomen, maar was eind 2004 nog niet afgerond. In 2004 vergaderde de Raad van Toezicht vijf maal, steeds samen met de Raad van Bestuur. De Auditcommissie vergaderde eveneens vijf maal, ongeveer een week voor de plenaire vergadering, teneinde haar advies aan de voltallige Raad van Toezicht te kunnen uitbrengen. Ook de remuneratiecommissie kwam enkele malen bijeen. Halverwege het jaar namen de voorzitter en de penningmeester van de Raad van Toezicht deel aan een CMR-overlegvergadering. In de plenaire vergaderingen wordt een aantal onderwerpen standaard geagendeerd: de benoeming van managers en lectoren, visitatie- en accreditatierapporten en het kort verslag van de CMR-vergaderingen. In 2004 keerden ook elke vergadering het onderwijsvernieuwingsprogramma Biloba en de voortgang Vervolgonderzoek Rekenschap op de agenda terug. Beide onderwerpen worden door de Raad van Toezicht belangstellend en nauwlettend gevolgd.ten aanzien van het Bilobaprogramma heeft de Raad van Toezicht gewezen op het belang van draagvlak binnen de organisatie.ten aanzien van het Vervolgonderzoek Rekenschap ondersteunt de Raad van Toezicht de aanpak en benadering van de Raad van Bestuur. Met grote zorg heeft de Raad van Toezicht kennis genomen van de stopzetting van de bekostiging van de voorbereidende technische lerarenopleiding (VLNS) en van de duale bvelerarenopleiding. Door deze maatregelen neemt het toch al bestaande tekort aan technische leraren alleen maar toe. De Raad van Toezicht hechtte zijn goedkeuring aan de financiële jaarstukken van Fontys en toonde zich tevreden over het positieve financiële resultaat. Drie maal per jaar ontvangt de Raad van Toezicht de viermaandelijkse evaluatie van de managementsrapportages opgesteld door Control. De evaluatie bestrijkt de zeven resultaatsgebieden die Fontys onderscheidt. De rapportage wordt in de Auditcommissie voorbesproken. Door deze werkwijze krijgt de Raad van Toezicht een goed zicht op de actuele situatie van de verschillende instituten en van Fontys als geheel. Op gezette tijden worden de gegevens over instromende en ingeschreven studenten besproken. De Raad van Toezicht ging akkoord met de bestuurlijke fusie van Fontys met de Stichting Onderwijsbegeleiding Middden-Brabant en met de fusie van de steunstichtingen van Fontys tot één Steunfonds. De Raad van Toezicht heeft met waardering kennis genomen van het nieuwe onderzoeksbeleid dat Fontys in 2004 heeft ontwikkeld. Daarin wordt de speciale rol van het hbo in de kenniscirculatie belicht. De Raad van Toezicht ondersteunt ook de wijze waarop Fontysmedewerkers gestimuleerd worden toepassingsgericht onderzoek te verrichten. In 2005 zal dit beleid worden opgenomen in het strategisch personeelsbeleid. Professionalisering van de staf is daarin een leidend beginsel. Ook het corporate marketingplan voor de zakelijke dienstverlening werd geapprecieerd. Desgevraagd heeft de heer Thomeer (tot 1 oktober 2003 lid van de Raad van Bestuur van Fontys) in 2004 een onderzoek uitgevoerd inzake de governance bij Fontys. In het onderzoek is de code Tabaksblat vergeleken met de vigerende governance-regels van Fontys. De Raad van Toezicht heeft geconcludeerd dat Fontys de regels voor goed ondernemingsbestuur voor het grootste deel toepast. In 2005 zal het onderwerp opnieuw aan de orde komen in relatie tot de branchecode die door de HBO-raad wordt ontwikkeld en tot het lopende wetgevingstraject voor het hoger onderwijs. Ten slotte spreekt de Raad van Toezicht zijn waardering uit voor alle medewerkers en studenten van Fontys, die zich in 2004 hebben ingezet om van Fontys een waardevolle learning community te maken. Ir. G.J.M. Braks Voorzitter Raad van Toezicht

7 8 Bericht van de Centrale Medezeggenschapsraad 9 In opdracht van medewerkers en studenten toetst de Centrale Medezeggenschapsraad (CMR) van Fontys Hogescholen het beleid van de Raad van In 2004 is bekeken onder welke voorwaarden en condities lectoraten verlengd kunnen worden. Een voorstel om de benoemingsprocedure voor gezichtsbepalende functies te herzien, is door de CMR afgewezen Poster, gebruikt tijdens de verkiezingen voor de Centrale Medezeggenschapsraad Bestuur. De agenda van de CMR wordt grotendeels bepaald door de agenda van de Raad van Bestuur. In 2004 stond het Bilobaprogramma centraal op die agenda. Vergaderingen In 2004 is de CMR zestien keer in vergadering bijeen geweest. De Raad van Bestuur was daarbij acht keer aanwezig. Samenhang Het Fontyskleurenpalet biedt de mogelijkheid om in één oogopslag te zien hoe de Fontysinstituten (en dus Fontys als geheel) scoren op het gebied van kwaliteit, marketing, personeel, studenten, financiën enzovoort. Het onderwijsvernieuwingsprogramma Biloba heeft consequenties voor al die beleidsgebieden. De CMR ziet het als zijn taak om alle beleidsnotities die aan de raad worden voorgelegd, te beoordelen op samenhang en consistentie. Studenten Onderwijsvernieuwing staat ten dienste van de studenten. Een heldere visie op de student en inzicht in de wensen en de drive van studenten zijn daarom onmisbaar. Die visie is op papier gezet en besproken in de CMR. Dat studenten met de invoering van een majorminorstructuur goed bereikbaar moeten zijn, heeft eveneens de aandacht gekregen. De Onderwijs- en Examenregeling (OER) die de CMR jaarlijks toetst, bevatte voor het studiejaar 2004/2005 nog geen Biloba-elementen. In 2005 zal de raad zich buigen over een geheel vernieuwde OER. Personeel Het Bilobaprogramma heeft ook vergaande consequenties voor de medewerkers. In het verslagjaar is achter de schermen gewerkt aan het ontwikkelen van nieuw personeelsbeleid en daarbij horende regelingen. De verwachting is dat de CMR begin 2005 de notities over functieordening, promotiebeleid en de beoordeling en beloning op basis van competenties ontvangt en bespreekt. Huisvesting De huisvesting van een hogeschool moet aansluiten bij de onderwijsvisie en de onderwijsuitvoering optimaal ondersteunen. Ook de bereikbaarheid van de onderwijsgebouwen moet goed zijn, de ruimten moeten voldoen aan Arbo-eisen en de huisvestingswensen moeten betaalbaar zijn. De CMR heeft deze aspecten betrokken bij de toetsing van het Huisvestingsbeleidsplan De raad heeft zich positief uitgesproken over het plan. Met de Raad van Bestuur is afgesproken dat het parkeerbeleid in de loop van 2005 wordt aangepast. Financiën De raad heeft de jaarlijks terugkerende financiële stukken besproken, zoals de jaarrekening, de begrotingsrichtlijnen en de begroting. Sinds 2003 ontvangt de CMR de evaluatie van de managementrapportages die Control opstelt. Deze rapportages geven de raad onder andere inzicht in de financiële situatie van de Fontysinstituten en in de financiële consequenties van beleidsbeslissingen. De rapportages helpen de raad om de samenhang van besluiten te bewaken. Samenwerking Samenwerkingsovereenkomsten die Fontys sluit, worden aan de CMR voorgelegd. In 2004 ging het om samenwerkingsovereenkomsten met de Roehampton University, Hogeschool Zuyd,Avans Hogescholen en de Universiteit van Tilburg. Daarnaast vond een bestuurlijke integratie plaats met de Stichting Onderwijsbegeleiding Midden- Brabant. De CMR zorgt voor regelmatige informatievoorziening aan de medezeggenschapraden van instituten en de personeelsraad van het Fontys Facilitair Bedrijf. Jaarlijks organiseert de CMR bijeenkomsten voor deze raden met informatieuitwisseling en kennisoverdracht als belangrijkste doelstellingen. In 2004 organiseerde de CMR een bijeenkomst met als thema het Fontyskleurenpalet. Voor 2005 is een themaoverleg gepland over de nieuwe Onderwijs- en Examenregeling. Overige activiteiten De CMR stemde in met de fusie van de instituten Sociaal Werk en Sociaal Pedagogische Hulp-

8 10 Bericht van de Centrale Medezeggenschapsraad 11 verlening tot één instituut Sociale Studies (met ingang van het studiejaar 2005/2006). Eveneens werd ingestemd met het Corporate marketingplan Zakelijke Dienstverlening en het ICTbeleidsplan. Ook heeft de CMR zich gebogen over de ictgedragscode, de aanpassing van de niet-rokenregeling aan de verscherpte wetgeving en de regeling voor cameratoezicht in de privacyreglementen. In 2004 werd conform het Medezeggenschapsreglement een nieuwe CMR gekozen. Samenstelling Centrale Medezeggenschapsraad per 31 december 2004 Personeelsgeleding Jan Arts Fontys Hogeschool Financieel management Mieke Damsma Fontys Facilitair Bedrijf Jan Hagen Fontys Facilitair Bedrijf Edwin Hamers Fontys Sporthogeschool Ferdie Migchelbrink Fontys Hogeschool Sociaal Werk Tini Mulders Fontys Hogeschool Pedagogiek Paul Reintjens Fontys Lerarenopleiding Sittard Arie Rinzema Fontys Lerarenopleiding Tilburg (voorzitter personeelsgeleding) Ties Sweyen Fontys Facilitair Bedrijf Joep van Vugt Fontys Opleidingscentrum Speciale Onderwijszorg Mattie Wethly Fontys PABO Eindhoven (voorzitter CMR) Studentenfractie Hans Beckers Fontys PABO Sittard Michel van Diessen Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Eindhoven Karin Firing Fontys Hogeschool Personeel en Arbeid Fremko van der Heijden Fontys Hogeschool Informatica Renger van de Hoef Fontys Hogeschool Commerciële Economie Martijn Hofman Fontys Hogeschool Informatica Laura Lathouwers Fontys PABO Eindhoven Leon van de Moosdijk Juridische Hogeschool Tilburg - (vice-voorzitter CMR) Den Bosch Bobbie Opstal Fontys Hogeschool Informatica Nicole Steenbakkers Fontys Paramedische Hogeschool (voorzitter studentenfractie) Stefan Urban Fontys Hogeschool Marketing Management Fontys Najaarsdebat

9 12 1 Fontys Hogescholen 13 Fontys Hogescholen verzorgt onderwijs in bijna alle sectoren. De 38 Fontysinstituten verzorgen ruim 200 hbo-bacheloropleidingen in verschillende varianten: voltijd, deeltijd, duaal en in-service. Fontys biedt ook 24 masteropleidingen aan. Onderwijs, cursussen en trainingen worden gegeven in stedelijke centra, met name in Zuid- Fontys richt haar organisatie in als kennispoort. Door samenwerkingscontracten met haar maatschappelijke omgeving, zoals andere onderwijsinstellingen, gemeenten, belangenverenigingen en bedrijven, realiseert Fontys kennisinnovatie. De Fontyslectoren leggen zich met hun kenniskringen toe op kenniscirculatie en toepassingsgericht onderzoek, vaak binnen kenniscentra. Zo ontstaan kennispoorten, waar theoretische kennis en praktische ervaring, de publieke opdracht tot het opleiden van bachelors en commerciële dienstverlening worden gecombineerd. Elk Fontysinstituut is zo n kennispoort. * deze hogeschool is een samenwerkingsverband tussen Fontys Hogescholen en Avans Hogeschool ** aan deze hogeschool is verbonden BAZN de bestuursacademie Instituut Directeur 01 Fontys Paramedische Hogeschool ing. J.H.P.M. Feijen 02 Fontys Hogeschool Verpleegkunde dr. L.J.R. Hoogwerf 03 Fontys Hogeschool Personeel en Arbeid ir. G.J. Mantingh 04 Fontys Hogeschool Sociaal Pedagogische Hulpverlening drs. S.B.M. Nieuwenhuis- van Balen 05 Fontys Hogeschool Sociaal Werk P.J.M. Coolen 06 Fontys Hogeschool Pedagogiek drs. S.M. Drenth 07 Fontys Lerarenopleiding Tilburg drs. J.W.M. Buys 08 Fontys Lerarenopleiding Sittard drs. A.A.F. Nijsen 09 Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Eindhoven- J.R. Vonk 10 Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Zwolle drs. A.J.M. Klein Tank 11 Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Rotterdam/ Amsterdam dr. J.J.C. Commissaris 12 Fontys Sporthogeschool dr. C.G.A.Th. van Tilborg 13 Fontys Opleidingscentrum Speciale Onderwijszorg-drs. E.T.J. Boeijkens 14 Fontys Opleidingscentrum Schoolmanagement drs. M.C. Verbunt 15 Fontys PABO s-hertogenbosch drs. M.C. Verbunt 16 Fontys PABO Limburg drs. J.H.J. Stakenborg 17 Fontys PABO Tilburg drs. E.M.P. van Montfort 18 Fontys PABO Eindhoven drs. H.J.T. van de Ven Overzicht instituten en directeuren per 31 december 2004 Instituut Directeur 24 Fontys Hogeschool Management, Economie en Recht mr. J.M. de Kooning 25 Fontys Bedrijfshogeschool drs. P.H. Bon 26 Fontys Hogeschool Marketing Management- drs. T. van den Heuvel 27 Fontys Internationale Hogeschool Economie drs. J.J. Grouls 28 Fontys Hogeschool Bedrijfskunde en Logistiek drs. F.A.M. Bots 29 Fontys Hogeschool Informatica dr.ir. H.M. Rajh 30 Fontys Hogeschool Elektrotechniek dr.ir. H.M. Rajh 31 Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen dr. M.A.M. Meester 32 Fontys Hogeschool Bedrijfskader ir. P.F.H.M. van den Eijnde 33 Fontys Hogeschool Werktuigbouwkunde mr. M.A. Waleson 34 Fontys Hogeschool voor de Kunsten M.J.M. van der Vleuten 35 Fontys Rockacademie G.H. Boontjes en E.J.M. Borgers 36 Fontys Technische Hogeschool Venlo drs. H.A.J.M. van den Heuvel 37 DOBA Onderwijsadviseurs J.W.H. Fuchs 38 Juridische Hogeschool Tilburg - Den Bosch* mr. G.F.J. Hupperetz Stichting Onderwijsbegeleiding Midden-Brabant** drs. A. Jonkers BAZN de bestuursacademie*** drs. P.H. Bon * Deze hogeschool is een samenwerkingsverband tussen Fontys Nederland. Fontys legt zich naast zakelijke dienstverlening en consultancy ook toe op onderzoek en kennisinnovatie. Fontys heeft 27 lectoren en 18 kenniskringen. Fontys heeft haar in 2001 opnieuw geformuleerde missie en visie in 2004 verder vorm gegeven. Centraal daarin staat wat Fontys wil zijn voor haar studenten, medewerkers en omgeving. Het strategisch beleid dat uit de missie en visie voortvloeit, concentreerde zich in 2004 op het nieuwe onderwijsprogramma Biloba. Visie en missie Fontys wenst een learning community te zijn. Zij wil de dialoog tussen studenten, docenten en medewerkers stimuleren, zodat ze leren in wisselwerking met elkaar en met hun omgeving. Hierdoor realiseert de Fontysorganisatie groei in kennis, vaardigheden, ervaring én wijsheid. De lectoren en kenniskringen stimuleren kennisinnovatie; directeuren, teamleiders en docenten zorgen voor het lerend werken en werkend leren van de Fontysorganisatie. Waardeneducatie, ethiek en zingeving, maatschappelijke verantwoordelijkheid, welzijn en duurzaamheid zijn voor Fontys kernbegrippen waardoor zij haar gedrag wil laten leiden. Ook in 2004 is de jaarlijkse Zingevingsconferentie georganiseerd met als thema de betekenis van de filosofie voor het hoger beroepsonderwijs (beroepsethiek, zinvragen, vragen naar waarden). Fontys realiseert binnen haar instituten herkenbare kleinschaligheid. Studenten vinden er hun eigen plek in een leeromgeving met een menselijke maat. Schaalvergroting is op zichzelf geen strategische keuze, maar kan voortvloeien uit de kansen die Fontys aangrijpt om haar strategische visie te ondersteunen. In het Bilobaprogramma wil Fontys de programmatische voordelen van schaalgrootte voor de studenten toegankelijk maken. Strategisch beleid Strategisch programma Fontys heeft in 2002 gekozen voor de strategie van een optimale combinatie van excelleren in (onderwijs)producten en inspelen op de individuele wensen van studenten. In 2004 zijn de verschillende programmalijnen die uit deze strategie voortvloeien, samengebracht in het ingrijpende onderwijsvernieuwingsprogramma Biloba. De naam is ontleend aan de gingko biloba, een Japanse notenboom met een tweelobbig blad. 19 Fontys Hogeschool Theologie Levensbeschouwing- drs. S.M. Drenth 20 Fontys Hogeschool Communicatie drs. H.J.M. Heutink MMO 21 Fontys Hogeschool Journalistiek drs. W.J. Schmetz 22 Fontys Economische Hogeschool Tilburg drs. W.D.G. de Vries 23 Fontys Hogeschool Financieel Management-drs. R.A.C.M. Sparidaans Hogescholen en Avans Hogeschool. ** In september is de Stichting Onderwijsbegeleiding Midden-Brabant (SOM) bestuurlijk geïntegreerd met Fontys. *** Het bestuur van Fontys vormt eveneens het bestuur van Stichting BAZN.

10 14 1 Fontys Hogescholen 15 Fontys Facilitair Bedrijf Overzicht Afdelingen Directeur Het Facilitair Bedrijf van Fontys Hogescholen ICT-Services ir. M.M.H. Houben levert producten en diensten ter ondersteuning Onderwijs van het onderwijsproces van de institu- Financiële Zaken ten en het bestuurlijk proces van de Raad van Juridische Zaken Bestuur. Personeelszaken Grafische Producties Marketing en Communicatie Studentenadministratie Huisvesting en Beheer Mediavoorzieningen Studentenvoorzieningen Bekostigde studentenaantallen per instituut per 1 oktober 2004 Instituut Aantal studenten 01. Fontys Paramedische Hogeschool Fontys Hogeschool Communicatie Fontys Hogeschool Verpleegkunde Fontys Hogeschool Journalistiek Fontys Hogeschool Personeel en Arbeid Fontys Economische Hogeschool Tilburg Fontys Hogeschool Sociaal Pedagogische Hulpverlening Fontys Hogeschool Financieel Management Fontys Hogeschool Sociaal Werk Fontys Hogeschool Management, Economie en Recht Fontys Hogeschool Pedagogiek Fontys Bedrijfshogeschool Fontys Lerarenopleiding Tilburg Fontys Hogeschool Marketing Management Fontys Lerarenopleiding Sittard Fontys Internationale Hogeschool Economie Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Eindhoven Fontys Hogeschool Bedrijfskunde en Logistiek Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Zwolle Fontys Hogeschool Informatica Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in 30. Fontys Hogeschool Elektrotechniek 712 Rotterdam/Amsterdam Fontys Hogeschool Toegepaste Natuurwetenschappen Fontys Sporthogeschool Fontys Hogeschool Bedrijfskader Fontys Opleidingscentrum Speciale Onderwijszorg Fontys Hogeschool Werktuigbouwkunde Fontys PABO s-hertogenbosch Fontys Hogeschool voor de Kunsten Fontys PABO Limburg Fontys Rockacademie Fontys PABO Tilburg Fontys Technische Hogeschool Venlo Fontys PABO Eindhoven Juridische Hogeschool Tilburg - Den Bosch (aandeel Fontys) Fontys Hogeschool Theologie Levensbeschouwing 393 Totaal Biloba In het Bilobaprogramma worden onderwijsorganisatie en onderwijsinrichting vernieuwd door twee samenhangende doelen: structuurvernieuwing in het kader van de bachelor-masterwetgeving volgens het major-minormodel en de transformatie van onderwijsleerprocessen waarin ict op optimale wijze is geïntegreerd. De eindresultaten zullen voldoen aan de criteria van goed onderwijs, die zijn vastgelegd in de strategische brochure Idealisme in learning communities, binnen een kostendekkende bedrijfsvoering. Biloba geeft antwoord op de volgende kwesties: Het traditionele onderwijs voldoet niet meer aan de eisen van de dynamische kenniseconomie. Het profiel van de instromende studenten is veranderd. De opleidingen in het hoger onderwijs zijn vaak te weinig uitdagend of soms zelfs te licht. De inzet van ict in de onderwijsuitvoering levert slechts eenzijdig rendement op voor de student, maar niet voor de docent en de ictorganisatie en wordt vooralsnog slechts supplementair ingezet. De vraag naar maatwerk leidt tot fragmentatie van aanbod en organisatie en zo tot ondermijning van kwaliteit en financiële haalbaarheid. Haalbare flexibilisering vereist mass customization: standaardonderdelen uit het gestandaardiseerd geheel worden naar keuze met elkaar gecombineerd. In juni 2004 is het Ontwerpplan Biloba - na instemming van de CMR - vastgesteld. Dit document bevat het ontwerp van de major-minorstructuur (40 majors en 41 minors), het ontwerp van de onderwijstransformatie en de benodigde organisatie- en systeemveranderingen. Biloba kent de volgende programmalijnen: conceptontwikkeling, professionalisering, ict en instrumentontwikkeling, studieloopbaanbegeleiding, toetsing en assessment, kwaliteitszorg, communicatie, nieuwe onderwijsvormen en flankerend onderzoek. Fontyslabel en kleurenpalet In de strategische brochure Idealisme in Learning Communities noemt Fontys een aantal criteria die garant staan voor onderwijskwaliteit. Deze criteria zijn vastgelegd in het Fontyslabel. Elk Fontysinstituut wordt beoordeeld op de criteria die verdeeld zijn over zeven resultaatgebieden: kwaliteitsresultaat, studieresultaat, marketingresultaat, ontwikkelresultaat, personeelsresultaat, samenwerkingsresultaat en financieel resultaat. Dit jaarverslag is opgebouwd volgens de resultaatgebieden van het Fontyslabel. Door middel van het kleurenpalet Fontyslabel wordt de stand van zaken voor Fontys als geheel inzichtelijk gemaakt ten aanzien van haar strategische doelstellingen. In dit jaarverslag zijn voor zover relevant grafieken uit dit kleurenpalet op corporate niveau weergegeven. Intern biedt het kleurenpalet inzicht in de mate waarin elk instituut bijdraagt aan de realisatie van de Fontysdoelstellingen (interne benchmark). De Biloba-ontwikkelingen hebben ertoe geleid dat aan het Fontyslabel specifieke Bilobacriteria zijn toegevoegd. Planning- en controlcyclus De directeuren van de Fontysinstituten zijn integraal verantwoordelijk voor het uitvoeren van de taken die bij de zeven resultaatgebieden van het Fontyslabel horen en voor de bijbehorende middelen. In managementcontracten (MACON s) worden de afspraken en beschikbare middelen vastgelegd en door middel van viermaandelijkse managementrapportages (MARAP s) vinden monitoring en evaluatie van de bereikte resultaten plaats. Veranderingen in de organisatiestructuur Bestuurlijke integratie SOM-Fontys In september 2004 heeft een bestuurlijke integratie plaatsgevonden tussen Fontys Hogescholen en de Stichting Onderwijsbegeleiding Midden- Brabant (SOM) inclusief de Stichting Onderwijsdienstverlening Midden-Brabant (ODM). Het doel van de bestuurlijke integratie is om binnen drie jaar te komen tot een centrum voor educatieve dienstverlening in de regio Midden-Brabant. In dat centrum worden de krachten gebundeld van SOM, Fontys PABO Tilburg, Fontys Opleidingscentrum Speciale Onderwijszorg en Fontys Lerarenopleiding Tilburg. Overdracht Fontys Pedagogische Technische Hogeschool in Rotterdam/Amsterdam In april 2004 bereikten Fontys Hogescholen en de Hogeschool Rotterdam overeenstemming over de

11 16 1 Fontys Hogescholen 17 overdracht van het Rotterdamse deel van Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Rotterdam/Amsterdam aan Hogeschool Rotterdam per 1 augustus 2005 inclusief alle studenten, onderwijs- en contractactiviteiten en CROHO-licenties. Voor de overdracht zijn een reorganisatieplan en een sociaal plan vastgesteld. Op 1 augustus 2004 verhuisde Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Rotterdam al naar het gebouw van Hogeschool Rotterdam aan de Wijnhaven. Naar verwachting zal in 2005 ook het Amsterdamse deel van Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Rotterdam/Amsterdam worden overgedragen. Integratie Fontys Hogescholen Sociaal Werk en Sociaal Pedagogische hulpverlening In juni gaf Centrale Medezeggenschapsraad (CMR) van Fontys Hogescholen het groene licht voor de fusie tussen de hogescholen Sociaal Werk en Sociaal Pedagogische Hulpverlening per 1 september Het samenvoegen van beide hogescholen werd ingegeven door de constatering dat landelijk in de HSAO-sector een verbreding van sociaal-agogische beroepen en opleidingen te onderkennen valt. Daarnaast kan een brede major met de uitstroomprofielen Culturele en Maatschappelijke Vorming, Maatschappelijk Werk en Dienstverlening en Sociaal Pedagogische Hulpverlening efficiencywinst opleveren. De fusie is tevens een logisch gevolg van teruglopende studentenaantallen en de reeds bestaande samenwerking tussen de twee hogescholen op het gebied van innovatieprojecten, lectoraat, masters en zakelijke dienstverlening. Het nieuwe instituut zal Fontys Hogeschool Sociale Studies gaan heten. Samenstelling Raad van Bestuur Per 1 januari 2004 telt de Raad van Bestuur vijf leden. Samenstelling en portefeuilleverdeling Raad van Bestuur per 31 december 2004 Drs. N.M. Verbraak, voorzitter Algehele coördinatie en externe vertegenwoordiging, huisvesting, internationalisering, communicatie, planning en strategie, cultuur en identiteit, klankbordfunctie kwaliteitszorg Behartiging externe sectorzaken: HBO-raad en instellingen Drs. ing. R. van Elderen Financiën, Facilitair Bedrijf, werkprogrammering control, vertegenwoordiging in Algemene Vergadering HBO-raad Behartiging externe sectorzaken: Kunsten en Economie Dr. ir. J.W.M.A. Houben Personeel en organisatie, primair proces (onderwijs en zakelijke dienstverlening) Behartiging externe sectorzaken: Educatie (lerarenopleidingen) Dr. F.C. van Rijswijk Marketing, research & development, kwaliteitszorg, werkprogrammering audit Behartiging externe sectorzaken: Techniek en Gezondheidszorg Drs. W.M.E. Teune-Kasbergen Ict/informatiemanagement, studentenzaken, onderwijs. Behartiging externe sectorzaken: Mens en maatschappij en Educatie (pabo's) Beeld van een studente in een corporate folder van Fontys Hogescholen De Raad van Bestuur van links naar rechts: R. van Elderen, N. Verbraak, E. TeuneKasbergen, J. Houben, F. van Rijswijk

12 18 2 Kwaliteitsresultaat 19 the learning community Fontyslabel Volgens de eisen van het Fontyslabel levert een insti- borgt. NVAO heeft zich in positieve zin uitgesproken over dit voorstel en zal de ontwikkeling van de valideringsmethodiek volgen. NQA wordt hierbij betrokken. tuut de vereiste kwaliteit wanneer: zijn bacheloropleidingen geaccrediteerd worden Interne kwaliteitszorg 2-3 door het Nederlands-Vlaams Accreditatie Orgaan (NVAO) en bij visitaties voldoende scoren; het instituut een integraal systeem heeft voor kwaliteitszorg, een systeem van klachtenregistratie- en behandeling en verbeterprogramma s opstelt; studenten het instituut een voldoende geven en het in de Keuzegids Hoger Onderwijs en Elsevier niet behoort tot het onderste segment van 25%; zakelijke dienstverlening een positieve bijdrage levert aan het regulier onderwijs; medewerkers niet alleen onderwijs verzorgen, maar ook deelnemen aan toepassingsgericht onderzoek en hierover publiceren. Majors en minors moeten voldoen aan de interne NVAO-kaders. Daardoor neemt het belang van kwaliteitsborging op instellingsniveau toe en is ook de In 2004 is gewerkt aan de operationalisering van de kwaliteitszorgsystematiek in de institutenwaarbij de zes onderwerpen uit het accreditatiekader van de NVAO de basis vormen. Ieder instituut moet uiteindelijk beschikken over een werkend kwaliteitszorgsysteem, waarin de zogenaamde Plan-Do-Check-Act-cyclus (PDCA) is geborgd. Dit houdt onder andere in dat de instituten werken met een handboek voor kwaliteitszorg, geëigende procedures, periodiek werkende onderzoeksinstrumenten en een effectief, aantoonbaar verbeterbeleid. Op Fontysniveau zijn evaluatieinstrumenten ontwikkeld die ook in instituten worden gebruikt, zoals onderwijsevaluaties, startbekwaamhedenonderzoek en medewerkersenquêtes. 2-1 Commit-bedrijfsarts Claas Liedtke: Het verzuimpercentage bij Fontys is het afgelopen jaar afgenomen. Maar voorkomen blijft beter dan genezen Een Studentenhelpdesk van de afdeling ICT Services 2-3 Sonja Nieuwenhuis van Fontys Hogeschool Sociaal Pedagogische Hulpverlening bedankt Menno van den Berg bij de slotconferentie van SPH Competent 2-4 De nieuwe opleiding Audiologie van Fontys Paramedische Hogeschool is uniek in Nederland. Op de foto voeren studenten gehooronderzoek uit 2-5 Beeld opleidingsbrochure deeltijd van Fontys Hogeschool Bedrijfskader interne goedkeuringsprocedure van de major-minorkeuze van groot belang. In 2004 zijn twee ontwikkelingen bepalend geweest voor de kwaliteitszorg van Fontys: de overgang van het visitatiestelsel naar het accreditatiestelsel en de inpassing van het Bilobaprogramma in het kwaliteitskader van Fontys. Na selectiegesprekken met vier Validerende en Beoordelende Instellingen (VBI s) heeft Fontys een contract gesloten met NQA voor de accreditatie van een negental opleidingen. NQA en Fontys hebben een gezamenlijk referentiekader opgesteld voor de zelfevaluatierapportage van deze eerste tranche. Daarin zijn de NVAO-criteria geoperationaliseerd. In juni 2004 hebben de besturen van Fontys en NVAO overleg gevoerd over de consequenties van de invoering van de major-minorstructuur. Om de kwaliteit van de bacheloropleiding (de door de student gekozen specifieke major-minorcombinatie) te garanderen, heeft Fontys voorgesteld een interne valideringsmethodiek te ontwikkelen die op instellingsniveau het totale minorsysteem Het accreditatiestelsel vereist kwaliteitsbeleid en - management dat oog heeft voor de eisen en wensen van stakeholders. Maar het moet voor Fontys vooral ook een effectief systeem van risicobeheersing zijn. De implementatie van de majorminorstructuur en de ingrijpende onderwijstransformatie moet leiden tot aanpassingen van het Fontyskwaliteitskader. In september 2004 is daartoe het project Aanpassing Kwaliteitszorgsysteem (KMm) gestart met als eerste resultaat een beoordelingsinstrument voor nieuw ontwikkelde minors. Het instrument bevat criteria, zowel externe (accreditatie NVAO) als interne (Biloba), waaraan een minor moet voldoen alvorens te kunnen worden opgenomen in de Fontyscatalogus. In het vervolg van het project wordt specifiek aandacht geschonken aan het keuzeproces van de student, de studieloopbaanplanning en studieloopbaanbegeleiding. Daarnaast is in 2004 bij twee opleidingen gestart met een pilot om het (gedigitaliseerde) documentbeheersysteem per opleiding te verbeteren. Interne audits Interne audits maken deel uit van het kwaliteitsbeleid van Fontys Hogescholen en vinden plaats in opdracht van de Raad van Bestuur door een auditteam. Een interne audit heeft een overwegend diagnostische functie. Het instrument biedt een handreiking vanuit de eigen organisatie om opleidingen een realistisch beeld te verschaffen van de

13 20 2 Kwaliteitsresultaat Ze komen van de middelbare school en weten echt niet welke vervolgopleiding ze willen volgen. Voor die twijfelaars, maar ook voor studenten die al bij Fontys studeren maar tot de conclusie komen dat ze verkeerd gekozen hebben, heeft Fontys het Career College in het leven geroepen. Daar krijgen de studenten een objectief advies, want het gaat erom dat ze op de juiste plaats techtkomen verhouding tussen nagestreefde en gerealiseerde kwaliteit. De gehanteerde criteria zijn ontleend aan de hbo-kernkwalificaties, het accreditatiekader van NVAO en de resultaatgebieden van het Fontyslabel. In 2004 is de interne audit uitgebreid met een oriënterend contextgesprek met het managementtteamvoorafgaande aan de eigenlijke audit om de belangrijkste aspecten die het profiel van de opleiding bepalen, te expliciteren. De directeur kan ook eigen onderwerpen aandragen voor de audit. Fontys heeft de vernieuwde aanpak laten beoordelen op effectiviteit door Lloyd s Register Quality Assurance. Daarbij is door een externe deskundige vastgesteld dat het systeem van Fontys relevante doelstellingen heeft en deze op adequate wijze realiseert. Op basis van de feedback van Lloyd s is het systeem op een aantal punten aangescherpt. In 2004 zijn twaalf interne kwaliteitsaudits bij opleidingen uitgevoerd. Na de aanbieding van het auditrapport aan de Raad van Bestuur en de directeur van de betrokken opleiding heeft laatstgenoemde steeds een actielijst opgesteld met verbeterpunten. De actielijsten worden opgenomen in de planning- en controlcyclus. In 2004 zijn drie interne kwaliteitsaudits uitgevoerd bij lectoraten en de daarmee verbonden kenniskring. De audits waren gericht op beoordeling van de continuïteitsvraag na afloop van de eerste vierjaarlijkse subsidieperiode. De drie audits hebben geleid tot een positief advies aan de Raad van Bestuur voor continuering. Startbekwaamhedenonderzoek Fontys acht het oordeel van het werkveld, de werkgevers en de alumni over het daadwerkelijk bereiken van de kwaliteitsdoelstellingen van groot belang. Om die reden heeft Fontys een Startbekwaamhedenonderzoek (SBO) ontwikkeld dat opleidingen periodiek in het betrokken werkveld uitvoeren. De resultaten van dit onderzoek zijn sturend voor de beroepscompetenties en het onderwijs. In 2004 zijn bij de volgende opleidingen startbekwaamhedenonderzoeken gehouden: Fysiotherapie, Podotherapie, Logopedie,Verpleegkunde, Journalistiek, Communicatie en International Business Languages in Tilburg,Werktuigbouwkunde in Eindhoven en in Venlo. Externe kwaliteitszorg Visitatiebezoeken In het kader van de accreditatie zijn in 2004 de volgende bacheloropleidingen gevisiteerd door een panel van NQA: MBRT; Sociaal Pedagogische Hulpverlening (SPH); Personeel en Arbeid (P en A); Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek; Chemie; Chemische Technologie; Communicatie (Eindhoven); Informatica; Bedrijfskundige Informatica (BI). Vanwege de overgang van het visitatiestelsel naar accreditatie heeft Fontys in 2004 zowel visitatierapporten oude stijl (opgesteld door visitatiecommissies HBO-raad) ontvangen als accreditatierapporten nieuwe stijl (opgesteld door VBIpanels). Deze rapporten zijn met het oog op accreditatie aangeboden aan de NVAO. Hoewel de NVAO na de aanbieding van het visitatierapport geen opleidingsspecifieke reactie vraagt, eist de Raad van Bestuur van Fontys dat elke opleiding na een visitatie aangeeft welke stappen er worden ondernomen naar aanleiding van de conclusies en aanbevelingen van de visitatiecommissie. De opleiding gebruikt daarvoor het format Bestuurlijke reactie dat werd gehanteerd in het oude visitatiestelsel. Oude stijl (visitatiestelsel) Bacheloropleiding Pedagogiek en Lerarenopleiding Pedagogiek Van de 25 beoordeelde kwaliteitsaspecten scoort Pedagogiek 4 keer goed en 17 keer voldoende. Het positieve oordeel is onder andere gebaseerd op de heldere uitgewerkte visie van de opleiding op het beroep van de pedagoog en op de diverse specialisaties.afgestudeerden vinden dat de opleiding zowel praktisch als theoretisch een goede basis vormt voor hun werkveld. De visitatiecommissie heeft ook enkele kritiekpunten. Op grond hiervan zijn onder andere de volgende bestuurlijke maatregelen genomen: verbetering van de samenhang en integratie binnen het curriculum, onder andere door de invoering van competentiegericht onderwijs; intensivering van de begeleiding en verbetering van de systematische voortgangsbewaking van de deeltijdopleiding.

14 22 2 Kwaliteitsresultaat Beeld opleidingsbrochure Fysiotherapie van Fontys Paramedische Hogeschool Voortgezette Hogere Kaderopleiding Pedagogiek De visitatiecommissie heeft eveneens de Hogere Kaderopleiding Pedagogiek (HKP) beoordeeld. HKP is een opleiding op masterniveau. De visitatiecommissie is overwegend positief: 21 van de 25 aspecten zijn voldoende, 3 zijn onvoldoende en 1 is niet van toepassing. Positief is onder andere de duidelijke visie op het onderwijs, wat tot uiting komt in het beroepsbeeld, de werkvormen en het onderwijsprogramma. De visitatiecommissie doet dezelfde aanbevelingen tot verbetering als bij de bacheloropleiding, zodat dezelfde bestuurlijke maatregelen zijn genomen. Management, Economie en Recht Hogeschool Management, Economie en Recht (MER) scoort op de 25 kwaliteitsaspecten 20 keer voldoende en 5 keer onvoldoende. De visitatiecommissie constateert dat de MER de laatste jaren veel zaken heeft aangepakt en actief bezig is met continue onderwijsvernieuwing, zoals visie op beroepsbeeld, logische opbouw en samenhang in het programma en internationalisering. De kritische opmerkingen van de visitatiecommissie zijn vertaald in bestuurlijke maatregelen ter verbetering van student- en voortgangsregistratie, intern personeelsbeleid, structurele kwaliteitszorg en rendement van instroom en doorstroom. Lerarenopleidingen tweede graad Algemene vakken: Tilburg De visitatiecommissie is van mening dat de kwaliteit van Fontys Lerarenopleiding Tilburg ruim voldoende is; het onderwijs is uitdagend.van de 25 beoordeelde kwaliteitsaspecten zijn er 21 voldoende, 3 onvoldoende en 1 gedeeltelijk voldoende. De opleidingen hebben naast een beredeneerde visie op de ontwikkelingen in het werkveld en het beroep ook een duidelijk beeld van de vormgeving van het onderwijs, dat praktijkgericht, actueel en uitdagend is. De vertegenwoordigers van de scholen geven aan dat het schoolnabije opleiden hen meer zeggenschap geeft over het opleiden van leraren. De kritische opmerkingen van de visitatiecommissie zijn vertaald in onder andere de volgende bestuurlijke maatregelen: bijstelling van het organisatiemodel met afzonderlijke vak- en veldteams door de invoering van kleinere, geïntegreerde docententeams waar het werken vanuit competenties beter gerealiseerd kan worden, docentonafhankelijker maken van de toetsing, ontwikkeling rendementsbeleid en verdere integratie van het nieuwe opleidingsconcept. Algemene vakken: Sittard Fontys Lerarenopleiding Sittard mag zich volgens de visitatiecommissie met recht een learning community noemen die wordt gekenmerkt door kleinschaligheid en een grote mate van betrokkenheid en gezamenlijkheid van docenten en studenten.van de 25 beoordeelde aspecten zijn er 4 onvoldoende, 20 voldoende en1 goed.waardering is er voor de visie op de onderwijsvormgeving waarin N@tschool, de digitale leeromgeving, een essentiële rol speelt. De opleiding is goed op weg om via werkplekleren de samenhang tussen praktijk en instituutsgebonden leren te bevorderen. De volgende bestuurlijke maatregelen zijn genomen: aandacht voor de scholing van schoolpracticumdocenten en verbetering van de aansluiting op de vooropleiding. Technische vakken: Eindhoven Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Eindhoven heeft een goed resultaat behaald in de visitatie: van de 25 beoordeelde aspecten zijn er twee goed, 20 aspecten zijn voldoende en drie zijn onvoldoende. Vanaf 2002 werkt het instituut aan de implementatie van een nieuw opleidingsconcept, gekenmerkt door een flexibel opleidingssysteem en geheel nieuwe curricula. Een sterk punt vindt de commissie de externe gerichtheid van het instituut. De goede contacten met de scholen en het bedrijfsleven versterken de beroepsgerichtheid van de opleidingen en door het werkplekleren is de betrokkenheid van het werkveld bij het instituut aanzienlijk vergroot. Bestuurlijke maatregelen zijn de verdere ontwikkeling van het nieuwe opleidingsconcept, rendementsbeleid, toetsbeleid en kwaliteitszorg. Technische vakken: Zwolle Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Zwolle krijgt een overwegend positieve beoordeling van de visitatiecommissie: van de 25 beoordeelde aspecten scoort het instituut 21 voldoendes en vier onvoldoendes. De opleidingen streven naar uitdagend en activerend onderwijs, waarbij de samenwerking tussen instituut, onderwijswerkveld en bedrijfsleven voorop staat. Het werkveld is positief over het functioneren van de afgestudeerden. De volgende bestuurlijke maatregelen zijn genomen: verbetering van de implementatie van de onderwijsvisie door interne en externe afstemming en samenwerking, de voorlichting over de verschillende opleidingstrajecten, voorbereiding van de studenten op werken in het vmbo en de integratie

15 24 2 Kwaliteitsresultaat De Fontysmediatheken bieden een breed spectrum aan informatiebronnen. Steeds meer is vanuit de eigen werkplek toegankelijk van het vak, evenals de beroepscomponent in het curriculum. Technische vakken: Amsterdam/Rotterdam Fontys Pedagogisch Technische Hogeschool in Rotterdam/Amsterdam scoort volgens de visitatiecommissie op een groot aantal punten onder de maat. Er is op zich een goede visie op de ontwikkelingen in het werkveld en het beroep. Bestuurlijke maatregelen zijn onder andere verbetering van de onderwijskundige invulling van het onderwijsmodel, verdere ontwikkeling van de studievoortgangsregistratie, verbetering van de elektronische leeromgeving en meer sturing door het management. Godsdienst - Pastoraal Werk Van de 26 beoordeelde kwaliteitsaspecten scoort de opleiding Godsdienst - Pastoraal Werk (GPW) 19 voldoendes. Positief is de visitatiecommissie over de didactische visie die is gebaseerd op de zelfverantwoordelijke student en praktijkgerichtheid. Het onderwijs is uitdagend en activerend, het studiemateriaal breed en uitdagend. De beoogde eindkwalificaties zijn deugdelijk en komen voldoende in het onderwijs aan bod. Bestuurlijke maatregelen (opgenomen in een integraal verbeterplan) zijn: herziening van het vrijstellingenbeleid, verbetering van de relaties met het werkveld, implementatie van de onderwijsvisie, verbetering van de communicatie tussen de verschillende lesplaatsen en verbetering van de praktijkgerichtheid. Logistiek en Technische Vervoerskunde, Logistiek en Economie De twee vervoerskundige opleidingen van Fontys Hogeschool Bedrijfskunde en Logistiek lijken volgens de visitatiecommissie zoveel op elkaar dat ze als één opleiding zijn beoordeeld. Hoewel de opleidingen volgens de commissie in Nederland bekend staan als goed en degelijk, zijn ze toe aan vernieuwing.van de 25 beoordeelde aspecten zijn er 8 onvoldoende. In het visitatierapport wordt de goede naam voornamelijk bevestigd door het kennisniveau van de afgestudeerden, de goede aansluiting op de vooropleiding, het niveau van de stages en afstudeeropdrachten, de opleidingscultuur, de studeerbaarheid en de tevredenheid van het werkveld over het niveau van de afgestudeerden. De bestuurlijke maatregelen, die deels al waren opgenomen in het vernieuwingsplan van het instituut, zijn: verbetering van de samenhang, verdere actualisering van onderwijskundige doelen en didactiek, verdere ontwikkeling en invoering van het kwaliteitszorgsysteem, bijsturing en implementatie van het toetsbeleid, nadere structurering van de wetenschappelijke oriëntatie en ontwikkeling van gericht scholingsbeleid. Aanvullend onderzoek Muziek Kritiek van de Inspectie Hoger Onderwijs in de meta-evaluatie (eind 2002) op het landelijke visitatierapport Muziek (november 2001) heeft destijds geleid tot een voorwaardelijke goedkeuring van dat rapport.alleen de beoordeling van de docentopleidingen Muziek werd goedgekeurd. Met betrekking tot de initiële en voortgezette opleidingen Muziek (in de laatstgenoemde opleidingen werkt Fontys samen met Hogeschool Zuyd) was echter naar het oordeel van de Inspectie een aanvullend onderzoek nodig om een definitief oordeel te geven over de betrokken opleidingen. De internationale commissie die het onderzoek heeft uitgevoerd, heeft het eindrapport uitgebracht in oktober De NVAO heeft de resultaten van het aanvullend onderzoek geaccepteerd en aan de Raad van Bestuur van Fontys laten weten dat de accreditatie van rechtswege voor alle gevisiteerde muziekopleidingen loopt tot en met 31 december Nieuwe stijl (accreditatiestelsel) Alle opleidingen die hiervoor zijn genoemd, hebben in 2004 ook van NQA het definitieve VBIrapport ontvangen. In alle gevallen was het totaaloordeel positief. Op basis van deze oordelen heeft Fontys bij NVAO aanvragen ingediend voor accreditatie. Ondanks de ruime marge in de planning bij Fontys heeft dit alleen voor de opleiding MBRT binnen het visitatiejaar 2004 geleid tot een positieve beoordeling van de aanvraag voor accreditatie. Hiermee had Fontys een primeur: de opleiding MBRT werd als eerste bestaande bacheloropleiding geaccrediteerd door NVAO. In de overige gevallen waren de aanvragen van Fontys per ultimo 2004 nog in behandeling.

16 26 2 Kwaliteitsresultaat 27 Accreditatie masteropleidingen Keuzegids Hoger Onderwijs en Elsevier Het Fontys Aansuitingscentrum ontwikkelde de Fontys Competentiewijzer voor mbo-studenten die door willen stromen naar een hbo-opleiding Architectuur en Stedenbouw Op verzoek van Fontys heeft een panel van NQA in februari een aanvullend onderzoek gedaan om de resultaten te beoordelen van een verbetertraject dat het management van de opleidingen Architectuur en Stedenbouw in gang had gezet naar aanleiding van het eindrapport van de visitatiecommissie Voortgezette Opleidingen Bouwkunst in januari Op basis vanhet accreditatierapport van NQA (februari 2004) heeft de NVAO alsnog een positief oordeel uitgesproken over de aanvraag voor accreditatie van Architectuur en Stedenbouw als masteropleiding. Advanced Nursing Practice Op grond van een Toets Nieuwe Opleidingen, uitgevoerd in 2003 door een panel van deskundigen dat was ingesteld door NVAO, heeft Fontys in januari een positief antwoord ontvangen op de aanvraag voor accreditatie van de opleiding Advanced Nursing Practice, een duale opleiding op professioneel masterniveau. Oordeel van de studenten Studenten hebben zich in 2004 uitgesproken over de kwaliteit van Fontys Hogescholen via de Keuzegids Hoger Onderwijs en de onderwijsspecial van Elsevier. Bovendien zijn de resultaten van de tweejaarlijkse Fontys Studentenenquête bekendgemaakt in Opvallend is dat alle opleidingen in de Fontys Studentenenquête voldoende scoren ten aanzien van de tevredenheid over de opleidingen als geheel, terwijl in Keuzegids Hoger Onderwijs en Elsevier een aantal opleidingen tot het onderste 25%- segment behoren. Dit laatste betekent overigens niet dat deze opleidingen in genoemde externe metingen een onvoldoende scoren. Hoogste scores Fontysopleidingen Fontys Tilburg De Fontysopleidingen in Tilburg doen het kwalitatief steeds beter. In de Keuzegids Hoger Onderwijs 2004 zijn deze Fontysopleidingen ongeveer tien plaatsen gestegen in de kwaliteitsrangorde van Nederlandse opleidingen. Fontys Eindhoven In de kwaliteitsonderzoeken 2004 van Elsevier en de Keuzegids Hoger Onderwijs scoren de Fontysopleidingen in Eindhoven wisselend. Sommige opleidingen, zoals Fiscale Economie en Bedrijfskundige Informatica (met 7,1 de hoogste score volgens Elsevier), behoren tot de topopleidingen van Nederland.Andere opleidingen, zoals Commerciële Economie en Management, Economie en Recht scoren aanmerkelijk lager in de ranglijst. Fontys Limburg De opleidingen Werktuigbouwkunde en Elektrotechniek in Venlo staan beide in de topdrie van beste Nederlandse opleidingen. Dit blijkt uit de Keuzegids Hoger Onderwijs 2004.Volgens Elsevier scoort Logistiek en Economie in Venlo eveneens verdienstelijk met een tweede plaats in de ranglijst. De opleiding Commerciële Economie in Venlo scoort daarentegen matig volgens zowel Elsevier als de Keuzegids Hoger Onderwijs. Hoogste scores Fontysopleidingen in Keuzegids Hoger Onderwijs (voor zover nieuwe rapportcijfers zijn toegekend in 2004): Studierichting Locatie Vorige rapportcijfers Rapport- Huidige plaats op ranglijst cijfer 2004 aantal opleidingen in Nederland Academie voor Beeldende Vorming Tilburg / 15 Verpleegkunde Eindhoven 6,90 7, / 19 Technische Natuurkunde Eindhoven 6, / 3 Elektrotechniek Venlo 7, / 18

17 28 2 Kwaliteitsresultaat 29 Laagste scores Fontysopleidingen in de Keuzegids Hoger Onderwijs (voor zover nieuwe rapportcijfers zijn toegekend in 2004): Laagste scores Fontysopleidingen Studierichting Locatie Rapport- Rapport- Huidige plaats op ranglijst cijfer 2002 cijfer 2004 aantal opleidingen in Nederland Management, Economie en Recht Eindhoven 6, / 20 Lerarenopleiding Speciaal Onderwijs Tilburg /3 Commerciële Economie Eindhoven 6, / 25 Commerciële Economie Venlo 6, / Fontys Studentenenquête 2004 Op verzoek van de Raad van Bestuur is voor de derde maal de Fontys Studentenenquête afgenomen. Deze enquête heeft als doel het meten van de tevredenheid onder studenten over het onderwijs en de onderwijsvoorzieningen en had een totale respons van 45%. De respons bij de voltijdstudenten bedroeg 75%. Samengevat zijn de studenten zeer tevreden over hun keuze voor de opleiding. Ze geven de opleiding gemiddeld het cijfer 6,9. Geen enkel instituut krijgt een onvoldoende. De waarderingen voor de opleiding als geheel variëren tussen 6,4 (Werktuigbouwkunde en Bedrijfshogeschool) en 7,5 (Opleiding Speciale Onderwijszorg en Kunstopleidingen). Het meest positief zijn meestal de eerstejaars studenten. Zij zijn (met 40% van de totale respons) relatief sterk vertegenwoordigd in de enquête. Het gemiddelde cijfer voor de instituten komt ongeveer overeen met het gemiddelde landelijke cijfer voor opleidingen zoals dat in de Keuzegids te vinden is. Studenten zijn vooral tevreden over: de meeste aspecten van het studieprogramma; deskundigheid van de docenten; alle aspecten van het opleidingsklimaat; het beroepsvoorbereidende karakter van de stage. Minder tevreden zijn de studenten over: terughoren wat met evaluaties gedaan wordt; de wijze waarop omgegaan wordt met kritiek en klachtafhandeling; voorbereiding op de stage; de buitenlandse stages; de prijs en het gebruik van studieboeken; gebruik Fontys- adres en lezen van Fontys- Online of het intranet van de opleiding. Fontys Studentenenquête 2004 Fontys Hogescholen Voltijd Deeltijd Duaal Totaal en gemiddel- Gemiddelde 2-10 Beeld opleidingsbrochure Operatie-assistente van Fontys Hogeschool Verpleegkunde de score 2004 Score 2002* Aantal respondenten Tevreden over keuze voor deze opleiding (vijfpuntsschaal) 4,0 4,1 4,2 4,0 3,9 Ik geef mijn opleiding het rapportcijfer 6,9 7,0 6,9 6,9 6,8 * De Fontys Studentenenquête wordt om de twee jaar afgenomen.

18 30 2 Kwaliteitsresultaat 31 Resultaat Fontyslabel 2004 Kwaliteitsresultaat 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Realisatie Nee / niet aanwezig Opzet Implementatie Werking / Ja % instituten waarin een integraal systeem van kwaliteitszorg functioneert 2. % instituten met verbeterprogramma s naar aanleiding van kwaliteitsmetingen 3. % instituten met een operationeel systeem van klachtenregistratie en -behandeling a. Score studentenenquête 2004: na invulling onderwijsevaluatie hoor ik terug wat ermee gedaan wordt b. Score studentenenquête 2004: opleiding gaat goed om met suggesties voor verbetering c. Score studentenenquête 2004: opleiding handelt klachten goed af 4. Studentenenquete 2004: Totaalscore opleiding minimaal 6? 5. % opleidingen die niet scoren in onderste 25% segment in externe rankings Keuzegids / Elsevier Op corporate niveau is er een Fontyskader voor kwaliteitszorg aanwezig Techniekdag op Fontys PABO Eindhoven

19 32 3 Studieresultaat 33 the learning community Elke student op de juiste plaats Fontyslabel Volgens de eisen van het Fontyslabel levert een instituut de vereiste studieresultaten wanneer: de studieduur en het rendement minimaal gelijk zijn aan het landelijk gemiddelde van vergelijkbare opleidingen; het instituut de wensen en keuzes van studenten kent, evenals de kwalificaties van instromers; het zijn onderwijs zodanig organiseert dat zijinstroom-en maatwerkprogramma s duidelijk te herkennen zijn; de studenten een aantal studiepunten vrij in kunnen vullen. Het onderwijsprogramma wordt ingericht volgens majors en minors en is flexibel te volgen. De student wordt daarbij in staat gesteld een eigen leertraject op te stellen en te volgen op basis van individuele Belangrijke factor bij de studiekeuze is de informatie die de student kan vinden omtrent zijn mogelijke keuze. Het evaluatieonderzoek Wel of niet terecht bij Fontys (2002) heeft dit jaar geleid tot verbetering van de voorlichting. De voorlichting wordt nu meer per branche aangepakt. Zo zijn er per branche brochures ontwikkeld; die meer inhoudelijke studie-informatie geven dan de voorgaande Fontystique (wat een overzichtsbrochure van alle initiële Fontysopleidingen was). Bovendien hebben voorlichters zich gespecialiseerd in een bepaalde branche; ze kunnen nu specifieker op de vragen van potentials inspelen. Ook wordt een scholierenwebsite ontwikkeld, waar toekomstige studenten vragen over studie of opdrachten kunnen stellen.via deze site zullen scholieren direct in contact worden gebracht met de opleiding, waarop hun vraag betrekking heeft Beeld opleidingsbrochure Podotherapie, wereld aan je voeten 3-2 In de Jong Talentklas van Fontys Conservatorium worden muzikale wonderkinderen tussen 9 en 15 jaar voorbereid op een conservatoriumstudie 3-3 Vijf partijen uit de provincie, waaronder Fontys Hogescholen willen méér studenten opleiden voor de gezondheidszorg, het onderwijs vernieuwen en nieuwe opleidingen en beroepen creëren vanuit het samenwerkingsverband Brabant Medical School, een klinisch opleidingsconsortium. In het Skills Lab van het Tilburgse St. Elizabeth Ziekenhuis oefenen studenten hun klinische vaardigheden 3-4 Jaarlijks werkt het Backoffice van de afdeling Mediavoorzieningen meer dan informatiedragers (boeken, video s, dvd s enzovoort) in, zodat ze voor studenten en medewerkers toegankelijk worden leervragen. Fontys heeft zich ook in 2004 ingespannen om elke student op de juiste plaats te krijgen. De keuzemogelijkheden en flexibiliteit van het onderwijs zijn uitgebreid en gestreefd is naar een optimaal studierendement. Studentenbeleid Eind 2004 is de notitie Uitgangspunten studentenbeleid gereed gekomen. De werkgroepleden stammen uit diverse gelederen van Fontys: Raad van Bestuur, studentmedewerkers, decanen en studenten.allen hebben een waardevolle bijdrage geleverd. In 2005 wordt een studentenversie ontwikkeld in een samenwerkingsproject van studenten Communicatie en Kunsten. Fontys waardeert de inbreng en feedback van de studenten en stimuleert hen deel te nemen aan bestuurlijke activiteiten. Bestuurlijk actieve studenten leveren een bijdrage aan een actueel en op de wensen van de student afgestemd studentenbeleid. Op aandringen van de studenten wordt gewerkt aan een herziening van de FOS-regeling (Financiële Ondersteuning Studenten), die begin 2005 gereed zal zijn. Fontys heeft in 2004 de beschikking gekregen over de Fontys Competentiewijzer (FCW). De FCW is een self-assessmentinstrument voor mbo ers niveau 4 gericht op competentiegericht leren en opleiden. Een toekomstige Fontysstudent kan de FCW in het kader van zijn studieloopbaan gebruiken als basis voor zijn persoonlijk ontwikkelingsen actieplan. Fontysinstituten kunnen het instrument inbedden in mbo-hbo-trajecten. Het levert informatie op voor maatwerktrajecten en doorstroomprogramma s. Daarnaast kan de FCW ingezet worden bij peer- en expertassessment in een ontwikkelingsgericht loopbaantraject mbohbo. De FCW heeft de resultaten van de projecten Uitvalpreventie en Prognose aanstaand studiesucces vertaald met als doel mbo ers optimaal te ondersteunen bij de volgende stap in hun studieloopbaan. De ontwikkeling van het ontwikkelingsgerichte assessment, gebaseerd op een motivatieanalyse en de zelfconfrontatiemethode is voltooid. In 2004 is een pilot uitgevoerd en een digitale versie gemaakt. In 2005 zal het instrument voor een grotere groep studenten ingezet worden, onder andere bij de tweedejaars studenten van de lerarenopleiding binnen het OMO/Fontysproject. Keuzemogelijkheden en flexibiliteit Door de invoering van de major-minorstructuur worden de keuzemogelijkheden en flexibiliteit voor de student vanaf 2005 sterk vergroot. De student wordt in staat gesteld een eigen leertraject

20 34 3 Studieresultaat Frans Beaumont beheert de copyshop/magazijnruimte van het Fontysgebouw in Sittard dat zich onder andere kenmerkt door flexplekken. Hij kopieert readers en verkoopt kantoorartikelen. 'Veel mensen zijn jaloers op me, omdat ik wel een eigen plek heb.' te volgen op basis van individuele leervragen. Door deze ontwikkelingen verwacht Fontys ook het studierendement te vergroten. In september 2004 zijn pilots rondom de minors gestart; een 150-tal studenten neemt deel aan een experimentele minor. Door de principiële keuze voor studentgestuurd onderwijs wordt de studieloopbaanbegeleider van cruciale betekenis voor de student en wordt studieloopbaanbegeleiding een structureel onderdeel van het opleidingstraject. De student krijgt aanvankelijk ondersteuning bij oriëntatie op studie en beroep en via selectie en verwijzing bij de keuze om de huidige studie al dan niet voort te zetten. Daarna verschuift het accent naar loopbaanbegeleiding, reflecteren op eigen competentieontwikkeling en het maken van verdere keuzes. Studentenbegeleiding Fontys beschouwt studentendecanen, studentenpsychologen en het studentenloopbaancentrum als tweedelijns studentenbegeleiders. Zij vormen een aanvulling op het werk van mentoren, coaches en studieadviseurs die dichter bij het primaire proces staan. De decanen hebben een onafhankelijke positie ten opzichte van de verschillende instituten. De decaan adviseert, begeleidt en verleent hulp aan individuele studenten bij studieproblemen en problemen van persoonlijke aard die de studie beïnvloeden. In 2004 is van ongeveer 3145 studenten een dossier aangelegd. Dit betreft ongeveer 10 % van de Fontysstudentenpopulatie. Het aantal dossiers in het decanaat is met ongeveer 4% gestegen ten opzichte van Bij de studentenpsychologen is deze toename 13%. In 2004 is zes keer de groepstraining Beter Studeren verzorgd in samenwerking met het Studentenloopbaancentrum. De studentenpsychologen hebben evenals vorig jaar twee cursussen Zelfvertrouwen verzorgd, waaraan in totaal 27 studenten hebben deelgenomen. In 2004 heeft ook de cursus Grip op je Dip weer plaatsgevonden. Deze cursus, ontwikkeld in samenwerking met het Trimbos-instituut en bedoeld voor studenten met klachten behorende bij een beginnende of milde depressie, kende een klein deelnemersaantal (6). Beroepskolom Tussen Fontys en ROC s in Noord-Brabant en Limburg is in 2004 een vernieuwd afsprakenkader ondertekend Het afsprakenkader geldt voor de periode 1 augustus augustus Het bouwt voort op het eerste afsprakenkader, dat de periode bestreek van 1 januari 2003 tot 1 augustus Door het ondertekenen van het nieuwe afsprakenkader erkennen de betrokken instellingen het gedeelde belang voor de verbetering van de doorstroom in de beroepskolom en leggen zich vast op het uitvoeren van gerichte activiteiten om uitval te voorkomen en kwalificatiewinst te bevorderen. In vergelijking met het eerste afsprakenkader zijn de streefnormen nauwkeurig gedefinieerd en de producten geëxpliciteerd. De komende jaren staan in het teken van het behalen van de streefnormen. Studierendement Diplomarendement in vergelijking met landelijke gemiddelde Rendementen in procenten per sector van Fontys* en Totaal hbo, cohort 1998 na 5 jaar Sector Fontys Totaal hbo Economie 47,6 45,0 Educatie 53,9 58,2 Gezondheidszorg 68,9 62,7 Kunsten/Taal en cultuur 29,5 39,1 Mens en maatschappij 58,1 54,0 Techniek 52,6 51,0 * De sector Kunsten (Fontys) en Taal en cultuur (Totaal hbo) verschillen in samenstelling, wat ook van invloed is op de samenstelling van de overige sectoren. Bronnen: Fontys Hogescholen en HBO Ontcijferd 2004