DEEL 1: DE CONTEXT. Hoofdstuk 1: De vrouwenbeweging in Vlaanderen

Transcriptie

1 1 sur 96 25/07/ :36 Vrouwen en Ontwikkelingssamenwerking in Vlaanderen. De Commissie Ontwikkelingssamenwerking (COS) van de Nationale Vrouwenraad ( ). (Daniëlle De Vooght) home lijst scripties inhoud vorige volgende DEEL 1: DE CONTEXT Hoofdstuk 1: De vrouwenbeweging in Vlaanderen Bedoeling van dit hoofdstuk is een ruwe schets te maken van de vrouwenbeweging en het feminisme in Vlaanderen (België), om naderhand het onstaan van de Commissie Ontwikkelingssamenwerking van de Nationale Vrouwenraad te kunnen kaderen binnen een groter maatschappelijk geheel. Het is erg moeilijk scheidingslijnen aan te brengen binnen deze evolutie. Toch zullen er cesuren getrokken worden. Zo zal de periode van de negentiende eeuw tot de Eerste Wereldoorlog de eerste feministische golf genoemd worden, waarin vooral geijverd werd voor veranderingen in het Burgerlijk Wetboek[25] en betere arbeidsomstandigheden en voor het recht op onderwijs. Ook het stemrecht voor vrouwen kwam stilaan in de eisenpakketten. Na de Eerste Wereldoorlog gaat de strijd wel verder, maar men had niet echt nieuwe denkbeelden, men operationaliseerde eerder de vroegere ideeën. Dit noemt men de interimfase[26]. De tweede golf loopt vanaf het einde van de jaren zestig tot het begin van de jaren tachtig. In deze periode ijverden de feministen voor een mentaliteitswijziging bij de bevolking en de beleidsmensen. Tenslotte zou men kunnen stellen dat einde jaren tachtig, begin jaren negentig de derde feministische golf van start is gegaan, waarin men, naast de oude strijdpunten, vooral aandacht heeft voor gender en voor de samenwerking (het delen van de macht) met de mannen. Deze drie perioden zullen van naderbij bekeken worden en er zal getracht worden de belangrijkste stellingnamen en verwezenlijkingen aan bod te laten komen. 1. De eerste feministische golf en de interimfase Er kan gesteld worden dat de eerste oprispingen van feminisme bovenkwamen in het Frankrijk en Engeland van het einde van de achttiende eeuw. Zo publiceerde Mary Wollstonecraft in 1793 haar werk A vindication of the rights of women en Olympe de Gouges liet zich opmerken door haar pamflet Déclaration des droits de la femme et de la citoyenne uit Ook de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten en de afschaffing van de slavernij waren een inspiratiebron voor hen die wilden opkomen voor de rechten van de vrouw. De belangrijkste eisen van deze

2 2 sur 96 25/07/ :36 vrouwen waren het recht op arbeid en het recht op onderwijs, in sommige groepen streefde men eveneens reeds voor politieke rechten, onder andere de eis voor het vrouwenstemrecht werd geformuleerd[27]. In 1793 werd in Frankrijk beslist dat alle kinderen, gelijk van welk geslacht, van hun vijf tot hun twaalf jaar naar school mochten gaan[28]. Voor wat betreft de burgerlijke rechten van de vrouw was het vooral de echtscheiding die snel werd toegelaten, echter met een verschil voor mannen en vrouwen. Mannen mochten immers onmiddellijk hertrouwen, vrouwen moesten tien maanden wachten. Er mag evenwel niet vergeten worden dat voorvechtsters als Olympe de Gouges op het schavot zijn geëindigd, omdat zij te hevig waren volgens de republikeinse mannen. De opstanden werden verboden en de vrouwen werden terug naar huis gestuurd. Hun ideeën bleven echter bestaan en zouden later geherformuleerd worden. In het begin van de negentiende eeuw is de kapitalistische industriële maatschappij ontstaan. Dit had gevolgen voor de emancipatie van de vrouw. Door deze vorm van samenleving was het gezin als productie-eenheid minder belangrijk geworden. Er werd een ideale taakverdeling ontwikkeld: de mannen werkten buitenshuis om de kost te verdienen, terwijl de vrouwen thuis bleven om er voor te zorgen dat hun mannen in perfecte omstandigheden konden werken. Deze ondergeschiktheid van de vrouw aan de man werd bovendien vastgelegd in de wetgeving. Zo werden de enkele burgerlijke rechten, die de vrouw verworven had in het Burgerlijk Wetboek van Napoleon, terug ingetrokken. Dit wetboek werd ook in België van kracht, de vrouw was in alles onderworpen aan haar man. Bovendien was de intellectuele vorming van vrouwen erg beperkt, wat vooruitgang nog moeilijker maakte[29]. Recht op onderwijs Isabelle Gatti de Gamond[30] brengt hierin een eerste verandering in 1864 wanneer zij in Brussel de eerste wetenschappelijke middelbare school voor meisjes opent, met het volledige leerprogramma van het lagere middelbaar[31]. In 1862 was zij reeds begonnen met de publicatie van een tijdschrift Education de la femme[32], waarin zij de idee verdedigde het lot van vrouwen te verbeteren via onderwijs. Rond die school groeit een eerste vorm van vrouwennetwerken. Het is deze strijd voor onderwijs voor meisjes die in België de weg naar het feminisme geopend heeft,[33] want ondanks tegenstand tegen de school groeide het aantal leerlingen gestaag en kwamen er ook meisjesscholen in andere steden. Tusen 1880 en 1882 openden bovendien de universiteiten van Brussel, Luik en Gent hun deuren voor vrouwelijke studenten (de Katholieke Universiteit van Leuven liet pas in 1920 vrouwen toe!). In 1890 werden vrouwen toegelaten tot alle academische graden en tot het artsen- en apothekersberoep, in 1891 werden voorbereidende jaren op de universitaire studies aangeboden in Brussel. Isala van Diest werd de eerste vrouwelijke arts, Marie Popelin de eerste vrouwelijke doctor in de rechten. Het is deze Marie Popelin die voor een belangrijk keerpunt in de Belgische vrouwenbeweging heeft gezorgd.

3 3 sur 96 25/07/ :36 Zij werd immers geweigerd tot de advocatuur, omdat vrouwen lichamelijk ongeschikt zijn voor het advocatenberoep (aldus het Hof van Cassatie in 1889). Popelin heeft het beroep nooit mogen uitoefenen, maar bereikte wel andere belangrijke zaken voor de vrouwenbeweging. In 1892 stichtte zij samen met Isala van Diest en Louis Frank[34] de Ligue Belge du Droit des femmes[35]. De Ligue streefde vooral naar politieke, economische en morele veranderingen en naar onderwijshervormingen en wilde een herziening van de bestaande discriminerende wetten. Hoewel deze Bond vrij invloedrijk was, bleef die invloed wel beperkt tot de francophone en liberale bourgeoisie in Brussel. Belangrijker was echter het feit dat de Bond navolging kreeg van de Société belge pour l amélioration du Sort de la femme en van de Union des femmes belges contre l alcoolisme. Deze verenigingen werden door Marie Popelin in 1905 samengebracht in de Nationale Vrouwenraad[36]. De Nationale Vrouwenraad is nu nog steeds een belangrijke organisatie binnen de Belgische vrouwenbeweging en kan beschouwd worden als de koepelvereniging voor de vrouwenbeweging uit de eerste golf. Uiteraard zal hierop nog verder ingegaan worden, aangezien de Commissie Ontwikkelingssamenwerking die in deze studie behandeld wordt, een deel uitmaakte van de Nationale Vrouwenraad, Nederlandstalige afdeling. In een volgend hoofdstuk zal daarom de verdere werking van de Vrouwenraad van naderbij bekeken worden[37]. Henri la Fontaine[38] was een lid van de Ligue. Hij stelde dat het niet de bedoeling was tot één sekse te komen. De vrouwen moesten kunnen deelnemen aan het intellectuele leven van de mannen, opdat zij bekwaam zouden zijn hun zoons op te voeden. Hieruit blijkt dat het onderwijs voor vrouwen op zich wel een succes was, maar op korte termijn[39] niet werkelijk bijgedragen heeft aan de emancpatie van de vrouw. Vrouwen mochten zich intellectueel tot een hoger niveau tillen, opdat de verstandhouding met hun echtgenoten zou verbeteren en ze hun kinderen beter zouden kunnen opvoeden. Toch was haar plaats nog steeds aan de haard. Dit bleek ook uit de reeds aangehaalde zaak Marie Popelin. Popelin had wel een diploma op zak, maar kreeg het verbod haar beroep uit te oefenen. Blijkbaar was er meer nodig dan onderwijs om op korte termijn uit de rollenpatronen te kunnen ontsnappen[40]. Politieke eisen[41] a) De grondwet van de nieuwe natie België voorzag in 1831 in een cijnskiesrecht, het stemrecht was dus een privilege van een klein deel van de mannelijke bevolking. Op deze manier gebeurde er een dubbele uitsluiting, namelijk op gebied van sociale welvaart en op gebied van sekse. Hierover stelde het gros van de bevolking zich echter geen vragen, aangezien de gehele maatschappij een strenge rangorde kende. De eerste reactie kwam in de periode vanwege aanhangers van het utopisch socialisme van Saint Simon, die gelijkheid tussen mannen en vrouwen predikte. Een van de bekendste feministen uit die tijd was Zoe Gatti de Gamond, de

4 4 sur 96 25/07/ :36 moeder van de reeds vermelde Isabelle. Zij wees reeds op de nood aan een mentaliteitswijziging alvorens vrouwen tot de politiek toegelaten zouden worden[42]. Een van de belangrijkste middelen hiervoor zag zij in een goed gestructureerd onderwijs.[43] Zoals reeds aangehaald was het de affaire Popelin die wees op de noodzaak verder te gaan dan onderwijs voor vrouwen. Vrouwen zouden het beleid mee moeten kunnen bepalen, er was nood aan een politieke emancipatie van de vrouw. Toch neemt de Ligue, opgericht door Marie Popelin, niet meteen het vrouwenstemrecht op in haar eisenpakket. Ze stelt dat de burgerlijke rechten belangrijker zijn dan de werkelijke gelijkheid tussen mannen en vrouwen. Hoewel ze reeds voor 1914 enkele belangrijke wetswijzigingen in het Burgerlijk Wetboek bekwamen, werd het vrouwenstemrecht pas een prioriteit in De Ligue had ook reeds in 1895 geargumenteerd dat gemeenten samengesteld waren uit gezinnen en dat vrouwen hierin toch een belangrijke rol speelden. Om deze reden vond de Ligue dat men toch aandacht moest besteden aan het vrouwenstemrecht. Dit kwam echter op een erg slecht moment voor België. Er waren bloedige sociale conflicten aan de gang en de man-vrouw-verhoudingen waren hierbij niet aan de orde. Op dat moment propageerden zowel de katholieke als de liberale partij de terugkeer van de vrouw aan de haard, om de socialistische dreiging tegen te gaan. In 1894 had de Belgische Werkliedenpartij een onverwacht succes bij de verkiezingen. Deze partij steunde de eis voor vrouwenstemrecht tot Vanaf dat jaar sluiten zij een akkoord met de liberalen tegen de katholieke meerderheid. De liberalen waren echter tegen het vrouwenstemrecht, omdat dit volgens hen de katholieken aan de macht zou houden[44]. De socialistische vrouwen aanvaardden dit met erg veel discussie. Zij gingen echter geen coalitie aan met de liberale en katholieke vrouwen, want de arbeidersstrijd bleef het belangrijkst. Aangezien vanaf 1902 zowel de liberalen als de socialisten het vrouwenstemrecht uit hun programma weglieten, deden de katholieken het tegenovergestelde: zij begonnen het vrouwenstemrecht te promoten. Uiteraard gingen enkele conservatieve elementen (bijvoorbeeld Woeste) binnen de partij hier enkel en alleen mee akkoord om een buffer op te trekken tegen het socialisme, anderen waren werkelijk voor de idee gewonnen (bijvoorbeeld Cyrille Van Overbergh). Op deze manier raakte het feminisme verzuild en het gelijkheidsdenken van de utopische socialisten verdween naar de achtergrond. Vrouwen moesten inderdaad in het politieke leven opgenomen worden, maar niet omwille van de gelijkheid tussen mannen en vrouwen, wel omwille van de andere bijdrage die vrouwen zouden kunnen bieden. Rond de eeuwwisseling ontstonden nog verschillende organisaties die allen de strijd om het vrouwenstemrecht hoog in het vaandel (probeerden te) voeren[45]. De eis voor vrouwenstemrecht was dus bij het aanbreken van de Eerste Wereldoorlog wijdverspreid, maar deze oorlog bracht een abrupt einde aan deze strijd, men had op dat moment andere zaken aan het hoofd. La première partie de l histoire du féminisme est close: l époque des pionnières est terminée.[46]

5 5 sur 96 25/07/ :36 b) Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren vrouwen uit alle lagen van de bevolking actief in hospitalen, liefdadigheid of het verzet. Diegenen die in ballingschap waren, werkten in de oorlogsindustrie. Er werd een Union Patriotique opgericht, die zich bezighield met het aan het werk houden van de meest behoeftige vrouwen. Tijdens de oorlog werd dit als een werkelijke heldendaad bestempeld. Na de uitputtingsslag bleek dit echter reeds vergeten. In 1919 werd het algemeen enkelvoudig mannenkiesrecht vanaf 21 jaar ingevoerd. Enkel vrouwen die in de verzetsstrijd waren gevangengenomen door de bezetter of weduwen van oorlogsslachtoffers kregen eveneens stemrecht. Er werd wel een mogelijkheid voorzien om het vrouwenstemrecht later toe te voegen[47]. Probleem in België, in tegenstelling tot andere Europese landen waar het vrouwenstemrecht wel in 1919 werd verleend, was de strijd die woedde onder de verschillende politieke partijen. Zij bekeken het vrouwenstemrecht als een methode om elkaar een hak te zetten, niet als een werkelijk noodzakelijk recht voor de helft van de bevolking. In 1920 werden vrouwen toegelaten tot de gemeentepolitiek en vanaf 1921 mochten zij ook hun stem uitbrengen op gemeentelijk niveau. Tenslotte mochten zij eveneens verkozen worden op provinciaal en nationaal niveau. Zo kwam bijvoorbeeld Isabelle Blume in de Kamer terecht en Marie Spaak-Janson in de Senaat[48]. Toch kan men helemaal niet spreken over een vervrouwelijking van de politiek, vrouwen bleken niet op vrouwen te stemmen. Slechts één procent van de verkozen gemeenteraadsleden was vrouw. Politiek bleef voor de gehele maatschappij een mannenzaak. De vrouwelijke parlementariërs die wel verkozen werden, hielden zich niet lang bezig met het vrouwenstemrecht. Dit had alles te maken met de crisis waarin Europa verkeerde in de jaren dertig. Tijdens de oorlog hadden veel vrouwen werk gevonden in fabrieken. Deze arbeidskrachten waren door de crisis echter niet meer nodig en men ging terug het principe van de vrouw aan de haard promoten om op deze manier de crisis op te lossen. Hierdoor verdrong de eis van het recht op arbeid de strijd om het vrouwenstemrecht. Bovendien onderbrak opnieuw een oorlog de stelselmatige vooruitgang. c) Na de oorlog geloofde men opnieuw sterk in de democratie en de eis voor vrouwenstemrecht werd opnieuw kracht bijgezet. Na enkele jaren discussie omtrent de inwerkingstelling van het vrouwenstemrecht men stelde het vrouwenkiesrecht ondertussen niet meer in vraag, de vrouwen hadden zich bewezen tijdens de oorlogen kreeg het vrouwelijke deel van de bevolking stemrecht op 27 maart Toch bleven de partijen erg ongerust over de electorale weerslag die het stemgedrag van vrouwen zou kunnen hebben. De verkiezingen van 26 juni 1949 zorgden echter niet voor verrassingen. Opnieuw hadden de vrouwen goed gestemd,

6 6 sur 96 25/07/ :36 dit wil zeggen dat zij hun mannen gehoorzaamd hadden, waardoor er geen differentiaties opgetreden waren in de verkiezingsuitslag. Bovendien waren er erg weinig vrouwelijke verkozenen en werd dit als volkomen normaal beschouwd. Politiek was immers nog steeds niets voor vrouwen. In de jaren vijftig werd een aanloop genomen naar de woelige jaren zestig. Er werden voorzichtige eisen gesteld en er werden studies gedaan naar de behoeften van vrouwen. Men ging onderzoeken waarom vrouwen zo weinig politieke interesse vertoonden en deze resultaten werden vergeleken met andere Europese landen. Toch is de kiem voor de politieke bewustwording te vinden in de jaren vijftig, onder andere door de geëngageerdheid van de vrouwen in de Schoolstrijd en de Koningskwestie. In de jaren zestig verandert de houding van de vrouwen. Dit zal echter in het volgende deel besproken worden, aangezien deze periode kan gezien worden als de aanzet tot de tweede feministische golf. Recht op arbeid Op het einde van de negentiende eeuw deden vele vrouwen aan onbetaalde on onderbetaalde thuisarbeid. Sommigen werkten in fabrieken of mijnen, eveneens te weinig betaald. Bovendien bleef men bepaalde verwachtingen hebben in verband met de gezinsverantwoordelijkheid en geloofde men niet dat vrouwen hetzelfde werk konden uitvoeren als mannen. Vrouwen uit de meer welgestelde milieus mochten eventueel lesgeven of een zelfstandige handel uitbaten, mits de toestemming van hun echtgenoot. Ondanks het feit dat sinds 1880 enkele universiteiten de deuren hadden geopend voor vrouwen, werden vanaf 1885 opnieuw huishoudelijke opleidingen gepromoot, wat de intellectuele inhaalbeweging afremde en veel vrouwen deed afzien van het uitoefenen van een beroep[49]. Eveneens in 1885 ontstond de Socialistische Propagandaclub voor Werkvrouwen die ijverde voor de gelijkberechtiging in het gezin, de politiek en op gebied van arbeid en loon. Er bestonden dus verschillende tegenstrijdige bewegingen naast elkaar. Rond de eeuwwisseling wilden ook de sociaal-katholieken en de christen-democraten een lotsverbetering voor de werkende vrouw, hoewel deze nog steeds als uitgangspunt de vrouw in het gezin hanteerden. Vrouwen moesten echter goed behandeld worden, opdat zij hun gezin konden verzorgen. Zoals ook het geval was bij de strijd om het vrouwenstemrecht, zorgde de Eerste Wereldoorlog voor een abrupte scheuring. Vrouwen zetten zich tijdens de oorlog in in de hulpverlening: de verpleging en het maatschappelijk werk, de typische vrouwenberoepen. Na de oorlog werden de heldendaden van de vrouwen echter snel vergeten. Bovendien brak in de jaren dertig de economische crisis uit. Deze had vooral voor de vrouwen desastreuze gevolgen. Zij hadden als eerste te lijden onder weddeverlagingen en ontslagen. In 1935 werd de Commissie voor Vrouwenarbeid

7 7 sur 96 25/07/ :36 opgericht. De eis die bij alle politieke strekkingen torenhoog boven de rest uitstak, was het recht op arbeid voor de vrouwen. Zo streefde Isabelle Blume-Grégoire, een van de eerste vrouwelijke Kamerleden, reeds (pas?) in 1936 voor gelijk loon voor gelijk werk, wat ook een eis zou zijn in de tweede feministische golf, ongeveer dertig jaar later. Ook Maria Baers, gecoöpteerd senator in die periode, ijverde met het Nationaal Verbond der Katholieke Arbeidersvrouwen voor betere werkomstandigheden voor de arbeidsters. Er werden inderdaad enkele maatregelen getroffen, maar Wereldoorlog II betekende opnieuw een abrupt einde voor de onderhandelingen. Na de oorlog bleven de vrouwen de typische beroepen uitoefenen, tegen lager loon en met weinig kans op promotie. Vrouwen bleven eveneens de drijvende kracht achter het huishouden. In 1966 was er een grote staking van de arbeidsters van een wapenfabriek in Herstal. Deze vrouwen eisten gelijk loon voor gelijk werk. Het was zelfs zo dat vrouwen in sleutelposities minder verdienden dan mannelijke schoonmakers. Bovendien kregen vrouwen niet de kans tot de ondernemingsraad of de vakbondsdelegaties door te dringen. De staking duurde 12 weken en leverde een kleine loonsverhoging op. Dit bleek niet voldoende en er kwam een nieuwe staking in In dat jaar werd officieel de lijn gelijk loon voor gelijk werk nagevolgd, hoewel deze regel op allerlei manieren omzeild werd. Hoewel er voor de vrouwen dus niet veel veranderde, brachten deze arbeidsters wel de media op de been, tot buiten de landsgrenzen. Op deze manier hebben zij de strijd voor de emancipatie van de vrouw opnieuw aangewakkerd en was de tweede feministische golf een feit. Er kan gesteld worden dat de zogenaamde eerste feministische golf in België gezorgd heeft voor een zekere naambekendheid, maar nog niet voor een echte bewustwording bij de bevolking. Waarschijnlijk is de grootste verdienste het vrouwenstemrecht in 1948 geweest, hoewel deze verwezenlijking niet voor onverwachte electorale resultaten heeft gezorgd. Eigenlijk kan men nu, in het jaar 2001, nog steeds stellen dat politiek een mannenzaak is, dat vrouwen nog steeds minder kans hebben op promotie en dat er nog altijd zoiets bestaat als typisch vrouwelijke (en mannelijke) studierichtingen. Dit stemt tot nadenken, honderd jaar strijd voeren blijkt nog niet voldoende. 2. De tweede feministische golf: een woelige periode De jaren vijftig en zestig waren jaren van dekolonisatie, de strijd tegen racisme en studenten-en jongerenrevoltes. Periodes van eisen tot zelfbeschikking. Het is in deze periode dat ook de machtsverhouding tussen mannen en vrouwen opnieuw in vraag gesteld wordt[50]. Bovendien hadden wetenschappers een revolutionaire uitvinding gedaan, namelijk de pil. Moederschap hoefde niet langer de levensloop van vrouwen te bepalen, aangezien vrouwen nu zelf konden beslissen of ze zwanger

8 8 sur 96 25/07/ :36 wilden worden of niet. Het is erg moeilijk deze periode in te delen zoals gebeurde met de vorige periode[51]. Daarom zal getracht worden een overzicht te geven van de verschillende organisaties die een sleutelrol speelden in de jaren zestig en zeventig. Er zal bekeken worden welke strijdpunten zij belangrijk achtten en op welke manier zij hieromtrent actie voerden. Op deze manier wordt hopelijk een beeld geschetst van de tweede feministische golf en wordt ook het verschil met de eerste periode duidelijk. Zoals reeds aangehaald werd in de jaren zeventig de Comissie Ontwikkelingssamenwerking opgericht. Een studie van deze periode is dus belangrijk voor het schetsen van een context. Die context zal vervolledigd worden in het volgende hoofdstuk waarin het onstaan en de evolutie van de Nationale Vrouwenraad onder de loep genomen wordt. De bekendste organisaties De traditionele vrouwenorganisaties Tijdens de zogenaamde interimfase waren er verzuilde vrouwenverenigingen onstaan. Hiermee worden die (koepel)organisaties bedoeld die de vrouwen binnen een bepaalde politieke strekking hadden opgericht. Enkele voorbeelden hiervan zijn: Katholiek Vormingswerk voor Landelijke Vrouwen, Katholieke ArbeidersVrouwen, Socialistische Vooruitziende Vrouwen en Christelijke Middenstands- en BurgersVrouwen. Probleem bij deze organisaties was echter dat zij zich moesten houden aan de partijstandpunten. Zo werd reeds aangehaald dat de socialistische vrouwen in 1902, toen hun partij het vrouwenstemrecht uit haar programma schrapte omwille van een akkoord met de liberale partij, niet de banden aanhaalde met de vrouwen uit de andere strekkingen omdat de arbeidersstrijd nog steeds het belangrijkste was. Dit was het voornaamste verwijt dat de nieuwe groeperingen hadden aan het adres van deze oude groeperingen[52]. Zij bereikten enorm veel vrouwen, maar bevestigden hen eigenlijk telkens weer in hun klassieke gezinsrol, omdat de vrouwenstrijd naar de achtergrond verwezen werd. Toch veranderden ook deze verenigingen stilaan door de feministische ideeën die zich onder de menigte verspreidden. De belangrijkste verdienste van de verzuilde vrouwenorganisaties is de bijdrage aan de wettelijke emancipatie en aan de vrouwenvertegenwoordiging. Bovendien mag niet vergeten worden dat zij vele leden hadden. Deze vrouwen wilden zij overtuigen van hun eigenwaarde, wat erg belangrijk is voor de emancipatie. Reeds in 1911 richtte de Boerenbond een sociaal-culturele vrouwenvereniging, de latere KVLV, op. Deze bond had in 1911 reeds leden en richtte zich voornamelijk op gezins-en bejaardenhulp en op het belang van het kind[53]. De KVLV had een eigen tijdschrift, Bij de haard. Hoewel deze titel erg huishoudelijk

9 9 sur 96 25/07/ :36 klinkt, steunde de KVLV toch enkele feministische ideeën. Zo werden er bijvoorbeeld artikels gewijd aan de studie-en beroepsoriëntering voor vrouwen. Op het einde van de twintigste eeuw is de KVLV een professionele emancipatiegerichte vormingsorganisatie, die actief meewerkt aan de vrouwendagen[54]. In 1920 werd de KAV opgericht. Deze was aanvankelijk gericht op de arbeidersvrouwen, niet op de vrouweljke arbeiders. Ook deze vereniging is sterk geëvolueerd. Aanvankelijk concentreerde men zich op sociale belangenverdediging en op praktische huishoudelijke initiatieven voor kind en gezin. In 1968 werd echter het oranje boekje van de KAV uitgegeven waarin gepleit werd voor een nieuw statuut voor de vrouw. Verder werkte de KAV mee aan een project in verband met verantwoord ouderschap en voorlichting bij meisjes. In 1996 bracht de KAV een gids voor samenwoners uit. De SVV ontstond in Ook deze vereniging pleitte aanvankelijk niet voor beroepsarbeid bij vrouwen. De socialistische vrouwen konden makkelijker praten over abortus en anticonceptie, omdat zij niet door de kerk gebonden waren, toch namen zij eigenlijk dezelfde standpunten in als de andere verzuilde organisaties. De liberale vrouwen kregen pas een koepelvereniging in de jaren zeventig, namelijk de Sociaal-culturele Vereniging van Vlaamse Liberale Vrouwen. Hierin werd vooral liberaal vormingswerk van vrouwen binnen het verenigingsleven vooropgesteld[55]. Op het einde van de jaren zeventig werden al deze organisaties opgenomen in de koepelvereniging van de Nationale Vrouwenraad. Aangezien deze traditionele vrouwenorganisaties hun oorsprong kenden tijdens het Interbellum, is de uitspraak van Boeykens, namelijk dat het Interbellum de komkommertijd[56] was voor de emancipatie van de vrouw, misschien toch een beetje te sterk. Bovendien stelt Christens dat binnen de literatuur betreffende de vrouwengeschiedenis, de scheidingslijnen te strak vastgelegd werden. Binnen de vooraanstaande bronnen lijkt het telkens alsof de vrouwen tussen 1914 en 1970 massaal terug naar keuken en kinderen werden gestuurd [57]. Dit was niet het geval en de tweede feministische golf mag dan radicaal vernieuwend zijn geweest, hij kwam niet volledig uit de lucht gevallen. Dolle Mina Waarschijnlijk zal iedereen die het heeft over feminisme in Nederland en België wel de associatie maken met de Dolle Mina s. Deze vereniging spreekt bij velen nog steeds tot de verbeelding, omwille van openbare behaverbrandingen en acties als Baas in eigen buik. Dolle Mina groeide hier uit de contestatiebewegingen die vooral de tweede helft van de zestiger jaren kenmerkten en die een algemeen ongenoegen omtrent het maatschappelijk systeem uitdrukten. Men werd zich niet alleen bewust van de internationale politieke situatie, maar ook van de overheersing van economische en sociale verhoudingen op het dagelijkse leven. Dit gaf aanleiding

10 10 sur 96 25/07/ :36 tot het onstaan van werkgroepen en bewegingen die nieuwe problemen als milieu, seksualiteit, positie van jongeren en vrouwen aanpakten [58]. Toch hadden de Dolle Mina s ook erg brave eisen zoals de vraag naar meer kinderopvang en de eis voor gelijke opleidingskansen voor jongens en meisjes. De Dolle Mina s[59] werden opgericht in Nederland, maar algauw ontstonden ook in België Dolle Mina-kernen. De eerste groeide in linkse Antwerpse studentenkringen. De studentes waren verontwaardigd dat zij tijdens hun studententijd als gelijken van de mannen behandeld werden, maar dat ze een huisvrouw moesten worden, zodra ze in het huwelijk traden[60]. De Dolle Mina s gingen er hard tegenaan. Zo was er de reeds aangehaalde Baas in eigen buik campagne, waarin de eis van het recht op abortus werd vermeld. Verder hielden deze vrouwen een Recht op longkanker -actie in een verzekeringskantoor dat vrouwen verbood binnen te roken terwijl mannen hiervoor wel de toelating hadden. Uiteraard waren de Dolle Mina s ook bezig met de pil, die ondertussen wel ontwikkeld was, maar eigenlijk niet geduld werd. Vandaar de slogan Lust zonder last, kinderen als t ons past. In 1971 werd de verkiezing van Miss België verstoord, omdat dit een veekeuring was en een belediging voor de vrouw. De Dolle Mina-kern uit Gent was eigenlijk de taaiste. Zij publiceerden in 1972 het Rode Boekje voor de vrouw en organiseerden in 1973 een abortusbetoging. De Dolle Mina s hebben niet lang bestaan, omwille van verschillende redenen: er werd telkens hals over kop tot actie overgegaan zonder een echte strategie uit te dokteren, bovendien waren er te veel politieke meningsverschillen en hitste de pers hen op om nog meer acties te voeren. Door hun opvallende acties was het onderwerp vrouwenemancipatie wel opnieuw op de voorgrond getreden. De Dolle Mina s kenden geen echte comeback, maar er werden wel enkele werkgroepen opgericht. De medische werkgroep hield zich bezig met voorbehoedsmiddelen, abortus en seksualiteit. Er was een werkgroep die zich bezighield met de eis van gelijk loon voor gelijk werk, een andere groep bestudeerde de mogelijkheden tot meer kinderopvang. Verder werd aandacht besteed aan echtscheiding en huwelijksvermogen en de plaats van de vrouw daarin en een laatste werkgroep bekeek de stereotiepe weergave van mannen en vrouwen in reclame[61]. Pluralistische ActieGroepen voor de gelijke rechten van man en vrouw (PAG) De Pluralistische ActieGroepen ontstonden gelijktijdig met de Dolle Mina s. Deze organisatie was echter veel rustiger in haar projecten, waardoor de pers minder geïnteresseerd was. PAG hield zich bezig met meer concrete zaken dan Dolle Mina. De groepen hielden lezingen, er werden artikelen geschreven, pamfletten uitgedeeld, voorlichtingsfolders rondgedragen,. Een concreet resultaat van PAG-actievoering was de stijging van twee naar zeven vrouwen in de Brugse gemeenteraad. ( Heb vertrouwen, stem op vrouwen ). Door de rustige, maar toch succesvolle aanpak van de PAG was op het einde van 1970 een PAG-vereniging

11 11 sur 96 25/07/ :36 aanwezig in bijna elke stad. Het was vooral de Mechelse afdeling die zich liet opvallen. Zo betraden zij bij gemeenteraadsverkiezingen de tribune in rouwkleding, omdat zij nog steeds de zwijgzame meerderheid moesten zijn. Bij PAG lag de nadruk op het pluralisme. Zowel politiek daklozen als partijvrouwen werkten samen aan een meer egalitaire maatschappij. Om deze reden lag de klemtoon in de verschillende steden ook op andere punten. Enkele strijdpunten waren: gelijk loon voor gelijk werk, meer en betere crèches, gemengd onderwijs. Later werden deze eisen een beetje stouter [62]. Op het einde van de jaren zeventig werden de meeste groepen opgedoekt, maar de leden bleven wel actief in bewustmakingsgroepen, vrouwenhuizen,. Vrouwen Overleg Komitee (VOK) Renee Van Mechelen beschouwt het VOK als de meest invloedrijke vrouwengroep uit de tweede golf[63]. Het VOK is een pluralistische, feministische frontvorming, waardoor veel radicalere standpunten kunnen ingenomen worden dan bijvoorbeeld door de Nationale Vrouwenraad, aangezien deze laatste gebonden is door haar ledenorganisaties. Gevolg was echter dat een vaste organisatiestructuur[64] ontbrak. Lily Boeykens was één van de eerste leidersfiguren. Als voorzitter werd zij opgevolgd door Rita Mulier[65]. Het VOK houdt zich bezig met de organisatie van vrouwendagen, het is een broedplaats voor vele feministische initiatieven, het is een forum voor iedereen die hieraan behoefte heeft en het speelt een belangrijke rol bij het emancipatiebeleid van regering en gemeenten. Toch is er geen enkele organisatie met zoveel zelfkritiek. Dit heeft alles te maken met het feit dat het VOK strikt genomen niet opgericht werd, maar gegroeid is. In mei 1972 trokken enkele vrouwen, die sinds een maand geregeld samenkwamen, naar de Parijse vrouwentweedaagse. Tijdens deze happening kwamen vrouwen getuigen over hun ervaringen in verband met discriminatie op het werk, stereotiepe opvoeding,. De belangrijkste spreker was Simone de Beauvoir die wees op de noodzaak van zelfbeschikkingsrecht over het lichaam, alvorens aan de geestelijke emancipatie te kunnen beginnen. De Belgische vrouwen waren laaiend enthousiast over deze gebeurtenis en vatten het plan op zoiets ook in België te organiseren. Meteen werd gevraagd of Simone de Beauvoir ook in Brussel wilde langskomen. Dit kon op 11 november en daarmee werd V-day vastgelegd op wapenstilstand: V stond voor vrouwen, maar ook voor vrede, vrijheid, verzet en victorie[66]. De eerste vrouwendag werd georganiseerd en werd een enorm succes. Bijna alle Nederlandstalige en Franstalige vrouwenorganisaties namen deel, waardoor men bijna kan spreken van een Nationale Vrouwendag. Er waren thematische stands, debatten en uiteraard werd er eveneens voor ontspanning gezorgd en werd kinderopvang traditie vanaf de eerste uitvoering. Onderwerpen als seksualiteit, onderwijs, reclame, vrouw en politiek, vrouwenarbeid, kwamen allemaal aan bod.

12 12 sur 96 25/07/ :36 Uiteindelijk bleken er meer dan bezoeksters geweest te zijn en al deze vrouwen waren enthousiast. Blijkbaar was er nood aan een uitlaatklep. De voorstellen en eisen waren zo veelvuldig dat alles nogal chaotisch leek. Toch zal voor de organisatoren van toen de sfeer van die eerste vrouwendag niet meer geëvenaard kunnen worden. Sindsdien werd elk jaar (ook nu nog) een vrouwendag georganiseerd rond welbepaalde thema s en discussiepunten. In een centraal debat worden de beleidspunten getoetst aan de eisen van de vrouwenbeweging. Verder krijgen alle vrouwenorganisaties de kans informatie aan te bieden aan de bezoeksters in verband met hun eigen specifieke werking. Enkele voorbeelden van hoofdthema s van de vrouwendagen gedurende de jaren: seksuele opvoeding en abortus (1972), verdraagzaamheid voor lesbiennes (1974), emancipatiebeleid eisen (1984) en vrouwen in de Derde Wereld (1990). Na die eerste overweldigende vrouwendag werd echter getwijfeld of men er wel mee moest doorgaan, misschien was dit een te riskante onderneming. De tweede vrouwendag kwam er en vanaf toen was de toon gezet, ondanks verschillende hervormingen en herbronningen. De vrouwendagen trachtten uiteraard in te spelen op de maatschappelijke actualiteit. Zo kwam in de jaren zeventig de economische crisis aan bod en zette men de vrouwen aan zich niet te laten afschepen, omdat zij meestal de eerste slachtoffers waren. In het begin van de jaren negentig werd de vrouwendag gewijd aan de Zwarte Zondag en de verrechtsing, die per definitie een gevaar voor de emanciperende vrouw betekende[67]. Zoals reeds gezegd had het VOK een bepalende invloed op het emancipatiebeleid van de regering. Zo werd in 1974 de Stem vrouw -campagne op poten gezet, waardoor vrouwen op onverkiesbare plaatsen toch verkozen werden. Men mag het succes echter niet overschatten, want het percentage van het aantal zetels voor vrouwen ging slechts van drie procent naar zes procent. Men eiste niet alleen meer vrouwen in het beleid, maar ook meer aandacht voor vrouwenzaken. Rika de Backer werd wel Minister van Nederlandse cultuur en Vlaamse aangelegenheden. Verder werkte het VOK ook actief mee aan de sociale verkiezingen. Op het einde van de jaren zeventig werd het tijdschrift Lilith in het leven geroepen. Dit werd de spreekbuis van het VOK. Een belangrijk project dat door het VOK gestart werd was Omschakelen. Via dit project wilde men vrouwen helpen bij de herintrede op de arbeidsmarkt. Na een tijdje werd dit buiten het VOK verdergezet[68]. Ondertussen, in het jaar 2001, bestaat het Vrouwen Overleg Komitee nog steeds en wordt elk jaar een vrouwendag georganiseerd. Het VOK is er immers van overtuigd dat de vrouwendag nog steeds een belangrijke rol kan spelen. Het is een dag die ieder jaar duizenden vrouwen bijeenbrengt. Het is de ontmoetingsplaats bij uitstek binnen de vrouwenbeweging, een moment waarop de vrouweneisen telkens opnieuw in de kijker worden geplaatst, zolang dit nodig zal zijn[69].

13 13 sur 96 25/07/ :36 En dan dit nog De vrouwenhuizen Tijdens de tweede helft van de jaren zeventig namen vele vrouwen het heft zelf in handen. Het Internationale Vrouwenjaar van de Verenigde Naties had hen zodanig teleurgesteld dat zij het beter vonden zelf iets aan de situatie te veranderen. Uit deze idee zijn de vrouwenhuizen ontstaan. In 1974 ontstond het eerste vrouwencentrum in Antwerpen. Aanvankelijk waren hier ook mannen welkom. Dit werkte echter remmend op bepaalde vrouwen, met als gevolg dat de mannen werden geweigerd en dat het centrum werd omgedoopt in een vrouwenhuis. Vrouwenhuizen waren pluralistisch van aard, maar zij boden wel onderdak aan bepaalde groeperingen. Bovendien hingen zij de leuze het persoonlijke is politiek aan die sinds enkele jaren overgewaaid was vanuit de Verenigde Staten en die een geheel nieuwe kijk bood op de maatschappelijke structuren[70]. Er werd een vrouwenhuizenoverleg georganiseerd en op deze manier zorgden de vrouwenhuizen soms voor het ontstaan van een feministische stroming binnen een bepaalde regio. Belangrijk is dat deze huizen ook oudere vrouwen aanspreken, omdat zij in deze huizen gezelschap vinden wanneer hun kinderen het huis uit zijn. Er werden allerlei vormingscursussen georganiseerd, bijvoorbeeld elektriciteit of gezondheidzorg. Deze gebeurden in samenwerking met sociaal-culturele vormingsinitiatieven[71]. De voornaamste doelstellingen waren dus: zorgen voor opvang en onthaal en door discussies en vormingswerk komen tot het verwoorden van de ontevredenheid in verband met de maatschappelijke structuren en de discriminerende mentaliteit. Rol en samenleving (RoSa) Er werd reeds aangehaald dat in 1974 Rika de Backer Minister van Culturele aangelegenheden werd. In november 1976 zocht Renee Van Mechelen contact met haar. Van Mechelen had de idee opgevat een vrouwendocumentatiecentrum op te richten, om te vermijden dat alle informatie uit de tweede feministische golf eveneens zou verloren gaan. Er is immers erg weinig geschreven informatie overgebleven van de eerste golf. Van Mechelen werd doorverwezen naar kabinetsmedewerker Jules Albrechts en deze bleek de juiste man, op het juiste moment, op de juiste plaats te zijn. Er werd een onderzoek ingesteld bij alle vrouwenbewegingen om te peilen naar hun interesse en eventuele medewerking. Er kwam tenslotte ook een subsidie van overheidswege en op 26 oktober 1978 werd het eerste vrouwendocumentatiecentrum van België opgericht. RoSa is vooralsnog de meest uitgebreide vrouwenbibliotheek van dit land. Alle documentatie en informatie over de meest uiteenlopende aspecten van de vrouwen in de samenleving

14 14 sur 96 25/07/ :36 is er te vinden. Bovendien hebben zij literatuur over het emancipatiebeleid en de vrouwenbeweging in binnen-en buitenland. Ondertussen is RoSa meer geworden dan enkel een bibliotheek. Er worden verschillende publicaties uitgegeven, zowel met betrekking tot de inventaris van de RoSa bibliotheek, als met betrekking tot de stand van zaken voor de emancipatie van de vrouw. Deze laatste publicaties behandelen telkens een apart thema waarover specialisten aan het woord worden gelaten en geven een uitgebreid literatuuroverzicht met betrekking tot het bestudeerde onderwerp. Verder verzorgt RoSa twee pagina s op de VRT-teletekst pagina s en heeft het documentatiecentrum een uitgebreide website. Ondertussen maakt RoSa deel uit van het Gelijke Kansen Huis van de Vlaamse Gemeenschap, naar analogie met Amazone[72]. RoSa is onmisbaar geworden voor het feministisch onderzoek in België. Fem-Soc-groepen Halverwege de jaren zeventig, toen Dolle Mina al vergeten was, waren er verschillende Fem-Soc-groepen (feministisch-socialistisch). Deze waren minder radicaal in aanpak, zij kwamen minder op straat en filosofeerden liever. Ze organiseerden congressen, debatten en brachten manifesten uit. Toch werd een radicaal links feminisme aangehangen. Op het einde van de jaren zeventig kwamen deze groepen duidelijk in actie, omdat door de economische crisis vele vrouwen als eerste uit de boot dreigden te vallen. Er werd gewerkt aan een kritische theorievorming en politiek protest. Begin jaren tachtig ging deze actie verder, bovendien kwam daar de eis voor het recht op abortus bij (de oude Baas in eigen buik -actie)[73]. Er waren massale betogingen voor de legalisering van abortus en de acties kregen ruime aandacht van de media. Probleem was echter dat de katholieke vakbondsvrouwen en vrouwenorganisaties niet deelnamen. Abortus zat bij hen niet in het eisenpakket. Zij voerden wel mee actie voor het recht op arbeid voor vrouwen en voor het behoud van de koopkracht en de economische onafhanklijkheid. Tijdschriften Er ontstonden tijdens de tweede golf verschillende feministische tijdschriften, maar de meesten waren geen lang leven beschoren. Vrouwenbladen als Flair stelden zich niet feministisch op, maar hielpen (en doen dat nog steeds?) wel bij de emancipatie van de vrouw[74]. In 1972 werd het feministische zusterblad van Humo opgericht, Mimo. Dit blad was redelijk radicaal in haar standpunten. Waarschijnlijk daardoor werd het opgedoekt in Tussen 1972 en 1977 gaven de Pluralistische ActieGroepen een nieuwsbrief uit en ook Dolle Mina had een tijdschrift tot 1981, namelijk De grote kuis. LeF (Links en Feministisch) ging van start met de bedoeling themadossiers te beschrijven. Deze zouden thema s als de thuisblijvende versus de beroepsactieve vrouwen,

15 15 sur 96 25/07/ :36 kinderopvang en vrouwenarbeid behandelen. Ook dit tijdschrift is reeds ter ziele gegaan. Schoppenvrouw is de uitgave die tijdens de tweede golf ontstaan is en het langst bestaan heeft. In 2000 is echter ook aan deze publicatie een einde gekomen. Aanvankelijk was dit tijdschrift nogal dogmatisch, gericht op de Fem-Soc beweging. Deze bijklank verdween echter uiteindelijk. Verder was er nog een uitgave van het vrouwencomité van de PvdA, namelijk Marianne. Progressief blad van en voor vrouwen. En zoals reeds gezegd had ook het VOK een tijdschrift dat als spreekbuis fungeerde, namelijk Lilith. De politieke partijen en vrouwengroepen De CVP was in 1973[75] de eerste politieke partij die een vrouwenwerkgroep in het leven riep. Deze groep werd bedacht met de naam Vrouw en Maatschappij en stond onder de leiding van Miet Smet. Aanvankelijk was deze groep ontstaan met de bedoeling een open partijdag in verband met Vrouw en Maatschappij voor te bereiden. De werkgroep bleef echter onder dezelfde naam actief. De Christelijke Volkspartij werd op de voet gevolgd door de Volksunie. In 1974 ontstond de Federatie Vlaamse Vrouwen die aanleunde bij de Volksunie, maar er niet formeel deel van uitmaakte[76]. Dan was het enkele jaren wachten tot in 1978 toen de PVV-vrouwen zich organiseerden. De vrouwengroep was voor de stichtsters geen doel op zich, maar een voorlopige manier om de inbreng van de vrouwen binnen de partijen te verzekeren[77]. Eveneens in 1978 gaf de Belgische Socialistische Partij aan een Stuurgroep van BSP-Vrouwen de opdracht een voorstel voor een politieke vrouwenwerkgroep uit te werken; in 1980 erkende de SP de Socialistische Vrouwen als vrouwenwerkgroep. In feite waren deze vrouwengroepen een verjonging en vernieuwing[78] van de traditionele vrouwenorganisaties die reeds besproken werden in het voorgaande. Al het bovenstaande toont dat er inderdaad een continuïteit, maar eveneens een breuk met de eerste feministische golf te bespeuren is. Nog steeds werd de eis voor recht op arbeid en voor niet-gediscrimineerd onderwijs geuit, maar ook de strijd voor het recht op abortus en voor het gebruik van anticonceptiva waren belangrijke kenmerken van de tweede golf. Bovendien was de manier waarop men zich organiseerde geheel verschillend. In de jaren zeventig durfden de vrouwen werkelijk op straat komen, ze durfden shockeren. Toch bleken ook deze harde middelen niet voldoende en raakte de vrouwenkwestie opnieuw op het achterplan. Een tijdje waren de feministen werkelijk ingedommeld. Het duurde eigenlijk tot het einde van de jaren tachtig vooraleer de vrouwen terug op het voorplan traden. 3. Een derde feministische golf?

16 16 sur 96 25/07/ :36 De jaren tachtig vormden het dieptepunt van de terugslag na de tweede feministische golf, maar in de herfst van 1991 begon een nieuw tijdperk, het tijdperk van de aardbeving der geslachten, waarin het vrouw-zijn definitief een nieuwe betekenis kreeg[79]. Naomi Wolf ziet de toekomst voor de vrouwen erg rooskleurig in. Naar haar mening is er een keerpunt aangebroken. Het is aan de vrouwen om er voor te zorgen dat dit geconsolideerd wordt en om te verhinderen dat de wereld opnieuw in slaap gewiegd wordt[80]. Eigenlijk deelt het Belgische boegbeeld van het tweede golf-feminisme, Lily Boeykens, deze mening met haar. Zij beweert immers dat in deze derde golf het moment is aangebroken dat de vrouwen de macht aanvaarden en dat mannen leren deze te delen[81]. De jaren negentig zijn volgens de specialisten in de vrouwengeschiedenis een open moment. De politieke infrastructuur is immers voldoende ontwikkeld, opdat vrouwen actief en passief kunnen deelnemen Er zijn voldoende vrouwen met genoeg geld en invloed en de meeste vrouwen zijn ervan overtuigd dat zij iets kunnen veranderen aan de ongelijkheid der seksen[82]. Toch blijken deze gunstige omstandigheden niet noodzakelijk tot daden te leiden. Vele vrouwen zijn vervreemd geraakt van de feministische beweging, anderen hangen een soort van slachtofferfeminisme aan dat niet echt ten goede komt aan de vrouwenzaak. Tenslotte stellen sommigen dat vrouwen nog niet geleerd hebben hoe de vrouwelijke krachten te gebruiken. Als je alleen al ziet hoe het feminisme onze samenleving heeft veranderd, hoe de meeste vrouwen en mannen en in toenemende mate instanties, feministische principes hebben omarmd, dan moet je concluderen dat de vrouwenbeweging heeft gewonnen. Zij heeft met succes de minst bloedige revolutie in de geschiedenis van de mensheid tot stand gebracht. Maar nu steeds meer feministische idealen worden opgenomen in de heersende cultuur, nemen steeds meer vrouwen afstand van het woord feministe [83]. Hoe kon de beweging echter zoveel vrouwen verliezen[84]? Hoe komt het dat feminisme een vies woord geworden is[85]? Blijkbaar onderschrijven de meeste vrouwen de doeleinden wel, maar raakten ze toch vervreemd van de beweging (hoewel er ook vrouwen zijn die geloven dat de nog eventueel resterende discriminerende omstandigheden wel vanzelf zullen verdwijnen.[86]). Al het goede ligt blijkbaar vervat in het woord emancipatie, terwijl al de negatieve bijklanken verzameld worden in feminisme. Noodzakelijke levenswijzen uit de jaren zestig en zeventig, zoals antikapitalistisch, tegen het systeem en radicaal links zijn, werden doorheen de jaren barrières. Daarbij komt het feit dat feminisme geassocieerd wordt met lesbianisme, met mannen haten en met bourgeoisie. Bovendien hebben vele vrouwen afstand genomen van het feminisme om carrière te kunnen maken en hebben de media gedurende al de voorbije jaren vrouwenzaken (bewust) genegeerd, waardoor velen de moed hebben laten zakken. Hierdoor raakten vrouwen vervreemd van de beweging. Anderen bleven wel achter de beweging staan, maar eigenlijk op een foute manier.

17 17 sur 96 25/07/ :36 Zij hingen het slachtofferfeminisme aan. Dit wil zeggen dat deze vrouwen een identiteit wilden ontlenen aan het slachtofferschap. Zij stellen de vrouwen voor als pure en mystieke wezens en het kwade dat aan deze goede vrouwen wordt gedaan, moet gebruikt worden om op te komen voor hun rechten. Dit gedachtegoed kan echter in de huidige samenleving niet meer van pas komen, omdat de samenleving veranderd is. Mannen willen niet meer alles en iedereen op een agressieve manier domineren, zo stelt Wolf[87]. Er moet dus getracht worden deze negatieve bijklanken te doen verdwijnen. Hiertegenover staat het krachtfeminisme dat uitgaat van het recht op gelijkheid voor vrouwen, omwille van het mens-zijn. Volgens deze benadering heeft iedereen de mogelijkheid in zich de macht in handen te nemen. Zoals reeds aangehaald is dit de opdracht voor de vrouwen in de derde feministische golf: het durven in handen nemen van de macht, om deze te delen met de mannen. Feminisme moet daarom ingeburgerd geraken in het dagelijks leven van mannen en vrouwen, vrouwen mogen immers geen subcultuur worden. Tenslotte wijst Wolf erop dat vrouwen een psychologische verandering moeten ondergaan, opdat het krachtfeminisme in werking kan treden. Zo stelt zij bijvoorbeeld dat er moet vermeden worden te stellen dat het man-zijn van mannen de onvermijdelijke oorzaak van het probleem is en dat mannen nooit onnadenkend mogen veroordeeld worden op een manier die vrouwen seksistisch zouden vinden als het omgekeerde zou gebeuren. Mannelijkheid is immers eveneens een sociale constructie en ook mannen kunnen hinder ondervinden van hun sekse. Reeds in 1957 schreef Helen Hacker het volgende: As a man, men are now expected to demonstrate the manipulative skill in interpersonal relations formerly reserved for women under the headings of intuition, charm, tact, coquetry, womanly wiles, et cetera. They are asked to bring patience, understanding, gentleness to their human dealings. Yet with regard to women they must still be sturdy oaks[88]. Bovendien is ook deze groep helemaal niet homogeen. Dit zijn de opdrachten voor de derde golf. Deze werden even aangehaald om het overzicht van de vrouwenbeweging te vervolledigen. Bovendien zal blijken dat ook de Nationale Vrouwenraad tijdens de jaren tachtig voorstander was van samenwerking met mannen. Bedoeling van dit hoofdstuk was een zicht te krijgen op de verschillende (vrouwen)strijden die gedurende de laatste 150 jaar werden gevoerd en op de evoluties daarbinnen. Het vrouwenstemrecht werd goedgekeurd, maar er zijn nog steeds vrouwen die minder kans op promotie hebben dan vrouwen. Verder werd duidelijk dat de tweede feministische golf radicaler te werk ging dan de eerste golf, hoewel dit niet altijd een succes bleek. Je kan met evenveel recht en gelijk, twee balansen opmaken. Enerzijds: het feminisme van de voorbije jaren heeft helemaal niets uitgehaald, de ganse zaak is gerecupereerd en de wetgeving is een

18 18 sur 96 25/07/ :36 papieren tijger. Anderzijds: de feministen hebben heel wat bereikt, ze hebben een nieuwe, niet-discriminerende wetgeving gerealiseerd, ze hebben hun problemen zichtbaar gemaakt, het recht op inspraak van vrouwen nam toe en vrouwen hebben een netwerk van huizen en zelfhulpgroepen opgezet om zelf wat aan hun problemen te doen[89]. Tenslotte werd gewezen op het feit dat vrouwen in de jaren negentig en het begin van de eenentwintigste eeuw hun verkregen macht moeten durven te consolideren, maar er moet op een eerlijke manier samengewerkt worden met mannen. Ook zij moeten uit hun sociaal geconstrueerde rol bevrijd worden. Dit kan de opdracht voor de derde feministische golf genoemd worden. Het volgende deel zal de oorsprong, de evolutie en de verwezenlijkingen van de Nationale Vrouwenraad van België onder de loep nemen. Bedoeling is na te gaan op welke manier deze vereniging actie voerde en welke doelstellingen vooropgesteld werden. Dit deel zal vooral gebaseerd worden op de licentiaatsverhandeling van Sofie Cromboom, aangevuld met het overzichtswerk van Boel en Duchène en het tijdschrift van de Vrouwenraad zelf. Een inzicht in de werking en het ontstaan van de Vrouwenraad is nodig om te begrijpen hoe en waarom de Commissie Ontwikkelingssamenwerking ontstond en tewerkging, wat een deel van de vraagstelling van deze licentiaatsverhandeling inhoudt. Hoofdstuk 2: De Nationale Vrouwenraad van België 1. Ontstaan van de Vrouwenraad van België: Ligue belge du Droit des Femmes Er werd reeds geponeerd dat de weigering van de Brusselse Balie in 1888 om Marie Popelin ( ) toe te laten tot de advocatuur, een belangrijk keerpunt betekende voor de vrouwenbeweging in België[90]. Volgens de procureur-generaal hield de Orde der Advocaten beter op te bestaan wanneer een vrouw zou toegelaten worden[91]. Popelin en haar verdedigers hielden het hier echter niet bij. De debatten vonden gehoor in het hele land, maar er bleek nog een grote onverschilligheid te bestaan ten opzichte van de vrouwenkwestie. Het verlangen om alle opkomende initiatieven te coördineren was groot en Popelin hield samen met Louis Frank[92] en Carl Devos enkele constituerende vergaderingen. In mei 1892 werd de Ligue belge du Droit des Femmes opgericht. Dit was de eerste feministische organisatie in België. Na enkele maanden telde de Ligue reeds driehonderd leden, waaronder vele mannen (bijvoorbeeld Henri La Fontaine en Hector Denis, de rector van de Université Libre de Bruxelles). Doelstellingen van de Ligue waren: de gelijkheid van man en vrouw binnen het gezin, het recht voor de vrouw alles te doen

19 19 sur 96 25/07/ :36 wat in haar mogelijkheden lag voor wat betreft werk en studies en de erkenning van de vrouwen in het beleid. Henri La Fontaine vatte dit als volgt samen: Nous ne poursuivons pas, je le dis très nettement, l émancipation des femmes:, nous ne voulons pas qu elles sortent de leur sexe. Nous voulons, au contraire, que les femmes restent femmes. Mais nous voulons qu elles soient des femmes réelles, et non plus des servantes, des ménagères ou des mondaines. Nous voulons leur donner la plénitude de leurs droits pour qu elles deviennent pleinement conscientes de leurs devoirs[93]. Blijkbaar was emancipatie toen net zulk een vies woord als feminisme nu[94]. Op dat moment was het differentiedenken[95] nog het heersende denkkader: er mocht niet aan de ongelijkheid van de seksen geraakt worden, anders verviel men in een sekseloze maatschappij. Men besefte dat er voorzichtig moest gehandeld worden, aangezien de Belgische bevolking niet zo radicaaldenkend was als bijvoorbeeld de Engelse suffragettenbeweging[96]. Daarom werden allereerst enkele praktische zaken aangekaart, zodat de publieke opinie minder negatief tegenover de Ligue stond. Zo werd bijvoorbeeld geijverd voor het recht op een eigen spaarboekje voor vrouwen en voor de toegang tot de familieraden. Bovendien had de Ligue nog niet voldoende politieke ervaring om meteen het vrouwenstemrecht te eisen[97]. De Ligue haalde echter haar sterkte uit de samenhang tussen de sterke personaliteiten binnen de organisatie. Deze sterke figuren waren nodig, aangezien het feminisme als een sociale revolutie werd gezien en dit klonk erg pejoratief. Het waren vooral de vrouwen die geen veranderingen wilden: cela a toujours été, donc cela doit être[98]. De Liga trok door heel het land om lezingen te houden. Bovendien werd het tijdschrift La Ligue uitgegeven tot Wereldoorlog I. Hierin werden alle activiteiten en strijdpunten van naderbij bekeken. Vanaf 1895 was er een permanent secretariaat en een feministische bibliotheek. Er werd bovendien erg goed samengewerkt met de vrouwenraden uit het buitenland en verschillende kranten, vooral liberale, besteedden aandacht aan de feministische propaganda. De Ligue du droit des femmes bestond uit vijf commissies waarin het eigenlijke werk gebeurde: een wetgevende commissie, een commissie voor onderwijs, één voor welzijn, één voor arbeid en dan nog een commissie voor propaganda. Binnen elke commissie zetelden zogenaamde specialisten. in de wetgevende commissie zaten bijvoorbeeld advocaten en de commissie welzijn had Isala van Diest (de eerste vrouwelijke arts van België) als spilfiguur. Enkele verdiensten van deze organisatie: Tussen 1869 en 1884 namen de Post en de Spoorwegen vrouwen in dienst, wel in ondergeschikte posities. In diezelfde periode verzamelde de Ligue achthonderd handtekeningen om het lot van winkelmeisjes te verbeteren. Zij kregen bijvoorbeeld meer de kans om even te gaan zitten, aangezien zij hier maar een halfuurtje voor kregen voor de actie van de Ligue. In 1894 richtte Isabelle Gatti de Gamond een mutualiteit voor vrouwen en

20 20 sur 96 25/07/ :36 jonge meisjes op. Zij hadden echter wel de toestemming van hun man of vader nodig om te mogen toetreden. In 1896 werd de wet voor vruchtgebruik van de bezittingen van de overledene door de weduwe, goedgekeurd. In 1897 vierde de Ligue haar vijfjarig bestaan met een groot internationaal feministisch congres, met de steun van de regering. Er werden debatten georganiseerd omtrent burgerrechten, economische rechten en gezondheidszorg. Er was enorm veel belangstelling van vrouwen uit het buitenland, maar de grote afwezige was de Belgische vrouw. Men was hierin erg teleurgesteld: Nous sommes douloureusement frappées dans notre amour-propre en constatant combien est encore restreint en Belgique le nombre de celles qui osent affirmer publiquement leur sympathie pour la cause féministe[99]. Na deze domper ging de Ligue toch door met juridische en sociale studies en met haar propagandataak. Ondertussen ontstonden nieuwe groeperingen die de feministische idee stilaan wilden laten doordringen in de verschillende lagen van de maatschappij. Zo werd in 1897 de Société belge pour l Amélioration du Sort de la femme opgericht. Deze vereniging was radicaler dan de Ligue en hield zich vooral bezig met de vrouwenarbeid. Voorheen was de economische onafhankelijkheid het begin van de bevrijding. Zij brachten ook het onderwijs voor vrouwen in de belangstelling en kaartten de gezondheidsomstandigheden in fabrieken aan. In 1899 zag l Union des Femmes belges contre l Alcoolisme het levenslicht. Deze vrouwen wezen op de ravage die alcoholmisbruik kon aanrichten bij de arbeidersbevolking en zij trachtten een regelgeving te bekomen in verband met de verkoop en consumptie van alcoholische dranken. Zo waren er vanaf 1901 café s en restaurants die alcoholvrij konden genoemd worden. Tenslotte werd in 1899 l Union des femmes belges pour la Paix opgericht. Deze organisatie pleitte voor internationale ontwapening was een jaar waarin verschillende omwentelingen plaatsvonden. In dat jaar mochten vrouwen een eigen spaarboekje openen en beheren en hun loon zelf ontvangen en gebruiken voor het huishouden. Er kwam zelfs een voorstel om vrouwen op te nemen in het electoraat. Probleem was echter de angst van de verschillende partijen om kiezers te verliezen[100] en het gebrek aan overtuiging bij de vrouwen zelf: Même Marguerite Van de Wiele, femme de lettres de talent et membre de la Ligue du Droit des Femmes, ne rougissait pas d écrire, le 30 janvier 1902, dans le Petit Bleu: ordinairement, les états où règne et domne l élément féminin sont mal gouvernés et cela provient de ce que les femmes ne possèdent jamais de vues d ensemble, [101].