Seksueel misbruik, Signaleren en verwijzen

Transcriptie

1 Bron : CLAS, via Internet Uitgave : Auteur : Wim van Mulligen Seksueel misbruik, Signaleren en verwijzen Betrokkenen bij seksueel misbruik Seksueel misbruik maakt slachtoffers. Of het misbruik nu actueel is, recent heeft plaatsgevonden of in het verleden plaatsvond, de mensen die het betreft kunnen schade opgelopen hebben. Seksueel misbruik kan binnen en buiten het gezin plaatsvinden. Het gebeurt veelal door bekenden. Degene die er schade van ondervindt, kan zelf het slachtoffer zijn. Het kan ook een niet misbruikende ouder, broer, zus of iemand uit de bredere omgeving zijn. De pleger zelf kan ook met problemen kampen. Kortom, er zijn nogal wat partijen die te maken hebben met seksueel misbruik. Het grijpt in in het leven van de betrokkenen. Herkennen van de signalen, symptomen of gevolgen is niet altijd even gemakkelijk. Misbruik gaat immers vaak gepaard met een vorm van geheimhouding en met angst voor gevolgen. Hulpverlening van CLAS De hulpverleners van CLAS hebben zich gespecialiseerd in hulpverlening aan alle betrokkenen bij seksueel misbruik. Na een of meer gesprekken wordt samen met de cliënt(en) en eventueel samen met de verwijzer gekeken welk hulpverleningstraject het beste voor de cliënt kan zijn.de cliënt bepaalt zelf wanneer hij/zij toe is aan individuele begeleiding, groepsbegeleiding met leeftijdgenoten, of gezins/familiebegeleiding. Samenwerking en afstemming Wanneer CLAS een aanmelding krijgt, vindt er een zorgvuldige overdracht of samenwerking plaats. Aanmelding Een jongere tot 23 jaar kan naar CLAS worden verwezen via het Bureau Jeugdzorg. Wanneer een docent, hulpverlener of huisarts merkt dat een jongere (en zijn/haar betekenisvolle relaties) hulpverlening met betrekking tot seksueel misbruik nodig kan hebben, meldt hij - of de jongere - zich dus eerst bij het Bureau Jeugdzorg in de regio. Na onderzoek door Bureau Jeugdzorg kan de jongere (en zijn/haar betekenisvolle relaties) voor hulpverlening van CLAS in aanmerking komen.

2 Uitzonderingen CLAS is er in principe voor iedereen, mits er een verwijzing van het Bureau Jeugdzorg is. Mensen met een ernstige verslaving of psychiatrische problematiek verwijst CLAS eerst naar een in die problematiek gespecialiseerde instelling. Mensen die door justitie worden verwezen, hebben een verplicht hulpverleningstraject toegewezen gekregen. Eventueel kunnen CLAS-hulpverleners zich al tijdens het voorarrest oriënteren op de persoonlijke mogelijkheden van de potentiële cliënt en zijn/haar context. UITGANGSPUNTEN VAN DE HULPVERLENING CONTEXTUEEL WERKEN Hulpverlening staat niet los van omgeving Contextueel werken is gebaseerd op een visie die gaat over het leven van mensen door de generaties heen. Contextuele uitgangspunten kunnen steunend en preventief werken bij moeilijkheden én mogelijkheden die zich nu eenmaal in het leven van ieder mens voordoen. In de natuurlijke orde van het menselijk-zijn is sprake van loyaliteit, een zijns-verbondenheid die niet overgaat, ook niet door seksueel misbruik. Een mens draagt verantwoordelijkheid voor de gevolgen van zijn eigen gedrag en handelen. Dit betekent dat er uitvoerig aandacht is voor schuld en schuldgevoelens, voor pijn en schade. Daarnaast gaat men gezamenlijk op zoek naar vertrouwensbronnen, die in bijna elke beschadigde relatie overblijven, ook al zijn deze niet of nauwelijks zichtbaar. Meerzijdige partijdigheid Waar de sterke dynamiek van familie- en ouder- kindrelaties speelt, is geen sprake van één waarheid voor de hulpverlening. De werkelijkheid van mensen is relationeel en intergenerationeel. Omdat ieder mens deel uit maakt van een familiaal netwerk van verhoudingen, houden de hulpverleners - ook als die met één cliënt werken - dit netwerk voortdurend in het oog. Hierdoor worden de belangen van de afwezigen en van de komende generaties in aanmerking genomen. Vanuit deze grondhouding wordt rekening gehouden met al diegenen die door de hulpverlening worden beïnvloed. Erkenning Oog hebben voor en erkenning geven aan iemands investeringen in een relatie betekent niet dat daarmee het misbruik niet of als minder erg wordt gezien. Het erkennen van de opgelopen schade is een sleutel om te leren omgaan met de gevolgen van onrecht. Het is niet alleen waarderen en complimenteren, maar ook zien wat het kost om in relatie met zichzelf en anderen niet nog meer of weer te kwetsen. Het is aan elkaar laten zien wat gegeven en ontvangen is, wat te kort gekomen en te kort gedaan is. Dit alles kost tijd. De hulpverleners dragen zorg voor een goede timing en zoeken samen met betrokkenen naar mogelijkheden om relatiebalansen hernieuwd in beweging te krijgen. Waardevolle relaties De cliënt leert dat wat goed is, dat wat verbindt in een relatie op te sporen. De cliënt wordt gestimuleerd opnieuw eigen verantwoordelijkheid te nemen voor betekenisvolle relaties in zijn/haar leven. Waar mogelijk kan een dialoog op gang komen met betekenisvolle relaties, zodat de cliënt en de omgeving het gebeurde kunnen verwerken. Natuurlijk vindt het contact pas plaats als de cliënt aangeeft dit aan te kunnen. Het is niet het einddoel. Midden in het leven kunnen staan, weten dat er veel stuk is - maar toch de positieve dingen in het dagelijks leven, de omgeving en relaties willen zoeken - wordt de continue uitdaging voor de cliënt.

3 In de contextuele benadering is de relationele ethiek een aparte dimensie in menselijke relaties naast de feiten, emoties en interacties. Ook wanneer er sprake is van misbruik wordt aan al deze dimensies aandacht besteed ter verkrijging van een gezonde onderlinge balans. WERKEN NAAR VERTROUWEN Vertrouwen als basis Seksueel misbruik en de gevolgen ervan zijn van invloed op alle betrokkenen en ook alle betrokkenen hebben invloed op de gevolgen. Gevolgen kunnen soms nog dagelijks doorwerken. Relaties zijn (deels) stuk. Of het nu om een volwassene-kindrelatie, een kindkindrelatie, een man-vrouwrelatie of een relatie tussen twee volwassenen gaat: de basis van vertrouwen is weggeslagen. Des te meer betekenis de relatie heeft, des te groter is de schade. Want, waar kun je nog van op aan? Relationele verwarring, polarisatie of isolement zijn veel voorkomende symptomen. Verwarring rond intimiteit, seksualiteit en macht komt veelvuldig voor. De een heeft er meer last van dan de ander. De hulpverlener helpt de cliënt vaste grond onder de voeten te krijgen. Meer dan seksueel misbruik alleen Traumatische gevolgen van seksueel misbruik ontstaan meer door de context waarbinnen het seksueel misbruik plaatsvindt dan door de feitelijke gebeurtenissen zelf. Belangrijke factoren zijn de aard van verbondenheid en de duur van de relatie tussen pleger en andere betrokkenen. Andere factoren die de ernst van de gevolgen beïnvloeden zijn onder meer: " de leeftijd waarop het misbruik plaats vindt; " de aard en frequentie van het misbruik; " de mate waarin de toewijding van het kind gebruikt is ten koste van het recht op verantwoordelijke zorg; " de mate waarin het kind betrokken is bij en bekneld is geraakt tussen de verschillende belangen; " de wijze waarop geheimhouding wordt afgedwongen; " de wijze waarop overlevingsstrategieën worden ingezet; " de omstandigheden waarbinnen het seksueel misbruik wordt onthuld; " de reacties van alle betrokkenen en de ruimere context zoals de buurt, de school, het werk en het juridisch systeem. Onevenwichtige dynamiek in relaties Vertrouwen en betrouwbaarheid zijn kernbegrippen die bij seksueel misbruik binnen een betekenisvolle relatie en zeker binnen een familie ten diepste geschonden worden. Voor het leven en overleven is een mens en zeker een kind aangewezen op de mensen die deel uitmaken van zijn leefwereld. Afhankelijkheid en verantwoordelijkheid, macht en invloed, vertrouwen en betrouwbaarheid en de dynamiek in loyaliteit zijn cruciale begrippen binnen een betekenisvolle relatie. Een niet-evenwichtige samenhang tussen deze aspecten, waarbij de volwassene macht aanwendt en verantwoordelijkheid negeert, maakt de opbouw, het voortduren en de geheimhouding van seksueel misbruik mogelijk.

4 Focus op doorbraak Het doorbreken van het elkaar te kort doen is het streven. Het in aanschouw willen nemen van de ernst van de gevolgen gaat daaraan vooraf. Binnen de verschillende relaties wordt gewerkt om weer een basis van vertrouwen te vinden: een uitgangspunt om elkaar te kunnen horen en met elkaar te kunnen praten, om met elkaar te kunnen leven en overleven, waarbij passend geven en nemen meer in balans komt. WERKEN VANUIT BEELDEN Beelden, verwachtingen en werkelijkheid "Wat zullen ze wel niet van me denken? Ze vinden me vast zielig. Mijn vriendin denkt vast ook dat ik me te sexy kleed en het zelf heb uitgelokt. Mijn schoolvriend zal zich afvragen waarom dit wel met mij gebeurde en niet met mijn zusje. Over verdriet hoor je te kunnen praten. Als je je mond open doet, achtervolgt het je levenslang. Ik ben geen goede moeder, omdat ik dit had horen te stoppen. Feiten moeten toch op tafel komen. Dan mag je niet bij elkaar blijven. Dit had je moeten weten. Mijn moeder denkt vast dat ik niet van haar hou." Een trauma kan ontstaan - niet alleen door het feitelijk gebeurde - maar ook door de manier waarop we denken dat anderen er tegenaan zullen kijken. Anderen: mensen die niet bestaan, niet te definiëren zijn. En anderen die vindbaar zijn en bij wie de vermoedens ooit, indien de cliënt dat nodig vindt, zijn na te vragen. De hulpverlener helpt de cliënt beelden te nuanceren en communicabel te maken. Eigen beelden Menig slachtoffer en pleger, maar ook menig niet-misbruikende ouder, familielid of anderszins betrokkene, weet te verwoorden wat hij of zij denkt dat anderen over hem of haar zullen denken. Het 'men-denken' is voor alle betrokkenen voelbaar, vaak ook zonder dat men dit beseft of direct al weet te verwoorden. Sociale beelden worden voelbaar als verwachtingen van de ander in het interpersoonlijke vlak. Voelbaar door middel van een uitspraak, een blik of reactie, of een boodschap in de krant of op tv. Soms nadrukkelijk en expliciet, maar veel vaker heel subtiel en impliciet gecommuniceerd. De cliënt wordt geholpen zicht te krijgen op beelden die van invloed kunnen zijn op zijn/haar proces en leert betekenissen daarvan in eigen leven te onderzoeken. Andere beelden mogelijk De verwachtingen die de cliënt voelt, voelt hij/zij vanuit de eigen brede context. De brede context staat voor alles wat betekenis verleent. Het gezin en de familie van herkomst zijn daarbij van groot belang. Verder de individuele opvoeding en andere levenservaringen sindsdien, de eigen persoonlijkheid, en de familiale en sociale contexten van dit moment. Tegen een dergelijk brede achtergrond neemt de cliënt een veelheid aan signalen waar en verwerkt deze tot beelden en verwachtingen van zichzelf. De hulpverlener laat de cliënt zien dat er ook andere beelden en vermeende verwachtingen mogelijk zijn: vanuit andere perspectieven, een andere opvoeding of een andere familiale of sociale context. Op deze manier leert de cliënt de beelden waar nodig te relativeren en te nuanceren. Bovendien kan de cliënt werken aan het toetsen van vermoedens aan de werkelijkheid en leren na te gaan of de signalen juist werden geïnterpreteerd.

5 Meer ruimte om zelf richting te bepalen Inzicht hebben in verschillende gezichtspunten en in verschillende gangbare beelden geeft de cliënt meer ruimte om bij zichzelf stil te staan en bij de betekenissen die tot dan toe niet konden worden gevoeld of door de druk van verwachtingen bij anderen niet mochten komen bovendrijven. De cliënt leert in te schatten welke betekenissen belangrijk zijn en hoe die kunnen worden verwoord zodat ze in de eigen context gehoord kunnen worden. Het leren aangaan van de dialoog met de ander en het - over en weer - vinden van woorden die gezegd en gehoord kunnen worden, zijn daarbij van cruciaal belang. Allereerst in de therapeutische setting en daarna ook in de eigen contexten. INDIVIDUEEL EN CONTEXT-GERICHT WERKEN Hulpverlening op maat voor de cliënt en zijn/haar context Individuele begeleiding, geïntegreerde familie- of gezinsbegeleiding en groepsbegeleiding zijn de werkvormen waarvan een cliënt gebruik kan maken. De hulpverlening kan op verschillende methodieken gebaseerd worden. Een ding staat voorop: respect voor de cliënt. Waar vertrouwen en betrouwbaarheid voor de cliënten wezenlijk in hun leven zijn, zijn deze factoren ook voorwaarde in de relatie tussen cliënt en hulpverlener. Individuele gesprekken Kennismaken en oriënteren vormen de start. Samen zoeken naar wat er nodig is voor het behandelen van de opgelopen schade, dat zet de cliënt en de hulpverlener al behoorlijk aan het werk. Samen bekijken wat voor soort hulpverlening daarbij past, is de volgende stap. Veel cliënten vinden het prettig om met individuele begeleiding te beginnen. Een combinatie met groepsbegeleiding is ook mogelijk. Hoewel een leergroep een belangrijke werkvorm in de hulpverlening is, wordt deelname aan groepen niet gezien als een absolute noodzaak. Een uitzondering hierop is door justitie opgelegde hulpverlening. Contextgesprekken Aan deze gesprekken nemen uiteenlopende relaties deel. Gesprekspartners kunnen gezins- of familieleden, partners of andere voor de cliënt betekenisvolle personen zijn. Voorwaarde is dat de cliënt er aan toe is en dat de betrokkenen erop voorbereid zijn. De hulpverleners stimuleren het op gang komen en het onderhouden van de dialoog. Dit kan bijdragen aan een herstel van vertrouwen. Kinderen kunnen een belangrijke rol in zo'n gesprek spelen. Ze zijn het meest kwetsbaar en veelal het meest gekwetst. De hulpverlener is erop gericht dat kinderen gehoord worden of hoorbaar gemaakt worden. Man - Vrouw De hulpverleners van CLAS werken in tweetallen: een mannelijke en een vrouwelijke hulpverlener. Mensen die (in)direct seksueel misbruik hebben ervaren, hebben veelal vervormde beelden over man-zijn en vrouw-zijn. De hulpverleners kunnen ieder vanuit hun man- of vrouwzijn en met hun meerzijdig partijdige grondhouding werken aan seksespecifieke aspecten.

6 LEERGROEPEN Van en met elkaar leren Naast individuele, gezins-, partner- of familiebegeleiding kan een cliënt deelnemen aan een groep. Voorwaarde is dat deelname aan de leergroep meerwaarde moet hebben naast de individuele of contextgesprekken. Je kunt iets van elkaar leren als je iets gemeen hebt, je kunt ook iets van elkaar leren als je belangen verschillend zijn. Natuurlijk komt een cliënt nooit in een groep waarin hij/zij andere familieleden of bekenden tegenkomt. Afhankelijk van de hulpvraag wordt samen met de cliënt bekeken in wat voor soort groep hij/zij het beste kan gaan werken. Homogene groepen Homogene groepen zijn open, er is sprake van een doorlopende in- en uitstroom van deelnemers. Homogeen betekent hier dat de cliënt niet alleen mensen van hetzelfde geslacht, maar ook in eenzelfde leeftijdsfase tegenkomt. De groep bestaat altijd uit zes slachtoffers, of zes plegers, of zes partners van slachtoffers, of zes niet-misbruikende ouders van slachtoffers. Kortom de cliënt heeft iets gemeen met de andere deelnemers. Ze hebben dezelfde kant van het misbruik meegemaakt. Verschil is dat het andere personen zijn, die weer op een andere manier met het gebeurde en de gevolgen omgaan. Bovendien bevinden de deelnemers zich in verschillende fasen van het eigen levensproces. Zo kan een deelnemer zien dat anderen verder gevorderd zijn, wat hoop kan geven. De cliënt die verder is gevorderd, kan ervaren dat hij/zij al een weg heeft afgelegd. Hierdoor heeft hij/zij al wat meer zelfvertrouwen ontwikkeld en is in staat dit aan anderen te laten zien. Zo ontstaat een wederkerig geven en ontvangen tussen de groepsleden onderling. Het elkaar ontmoeten in de groep is een dynamisch proces, begeleid en bijgestuurd door de hulpverleners. Wederkerigheid staat centraal. Respect voor elkaar en zorgvuldig omgaan met de vertrouwelijke informatie zijn blijvend belangrijke uitgangspunten. In de groep kan de cliënt werken aan en oefenen met het in beweging zetten en/of houden van de balans van geven en ontvangen, binnen en ook buiten de groep. Het groepswerk helpt in het proces van versterken van het zelfvertrouwen en de eigenwaarde. Het stimuleren van de onderlinge dialoog kan een betrouwbare en veilige manier voor de cliënt zijn om te werken aan de persoonlijke doelstelling en aanzetten tot actie binnen de eigen context. Gemengde groepen De gemengde groep is gesloten en houdt gedurende zes tot tien bijeenkomsten van twee uur dezelfde samenstelling. In een gemengde groep komt de cliënt niet alleen mensen tegen die dezelfde kant van seksueel misbruik hebben meegemaakt. De cliënt komt in contact met slachtoffers, ouders van slachtoffers en plegers. Bij aanvang kent de cliënt de deelnemers niet. Een groep bestaat uit drie slachtoffers, drie ouders (zelf slachtoffer of ouder van een slachtoffer), drie plegers en drie hulpverleners. De een is al een eind op weg in het hulpverleningsproces. De ander is nog maar net begonnen. In deze opzet wordt de cliënt uitgenodigd uit zichzelf de ander aan te gaan spreken en tot een dialoog te komen. Dit kan confronterend zijn. Het kan opluchting geven. Het kan verhelderend zijn. De cliënt kan vanuit de leerervaringen vanuit deze groep proberen de persoonlijk ontwikkelde beelden, betekenissen, gevolgen en perspectieven te verruimen, herzien en/of bij te stellen. De bewustwording van die verschillende betekenissen vanuit diverse perspectieven kan helpend en steunend zijn bij het geven en ontvangen van gepaste erkenning, het beseffen van een eigen aandeel en de eigen verantwoordelijkheid.

7 De ervaringen uit de gemengde groep worden meegenomen en verder uitgewerkt in de eigen leergroep of andere contacten. De gemengde groep is bij uitstek geschikt als voorbereiding voor gezinscontacten. Deelnemers hebben de gelegenheid te oefenen met vragenstellen, zonder dat dit consequenties heeft voor de relatie met eigen gezinsleden. Zij kunnen een anonieme vader, moeder of dochter om raad vragen. Met hen kunnen ze bespreken wat de mogelijke consequenties van een actie kunnen zijn en welke gevoelens en betekenissen dit kan oproepen. Meer lezen? Baartman, H. (red): Op gebaande paden? Ontwikkelingen in diagnostiek, hulpverlening en preventie m.b.t. seksueel misbruik van kinderen, Utrecht, SWP, Baeten, P.A.C.M., M.C. Zwikker e.a.: Ver met CLAS. Resultaten en overdraagbaarheid van contextuele hulpverlening na seksueel misbruik., Utrecht, NIZW, Melle,R., N. Bakhuizen en A. van Montfoort: Contextuele hulpverlening bij seksueel misbruik. Ontwikkeling en werkwijze van het CLAS-Project, Amsterdam, VU Uitgeverij, 1995.