Urologie. Blaaskanker spierinvasief. Persoonlijke Informatie Map.

Transcriptie

1 Urologie Blaaskanker spierinvasief Persoonlijke Informatie Map

2 Inhoud 1.1 Inleiding Vragen en/of opmerkingen Aantekeningen Urologisch oncologieverpleegkundige De blaas Blaaskanker Symptomen Oorzaken van blaaskanker Behandeling van blaaskanker Behandeling van spierinvasieve blaaskanker Palliatieve behandeling Blaaskanker en seksualiteit Mogelijkheden voor aanvullende zorg binnen het ziekenhuis Mogelijkheden voor aanvullende zorg buiten het ziekenhuis Brochure de Lastmeter Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl PIM602 / Blaaskanker spierinvasief /

3 Deze Persoonlijke Informatie Map is eigendom van: Naam: Adres: Postcode: Plaats: Telefoon: Bij verlies wordt de vinder vriendelijk verzocht contact op te nemen met de eigenaar van deze map. 3

4 1.1 Inleiding U heeft te horen gekregen dat u spierinvasieve blaaskanker heeft. Het behandelplan is met u doorgesproken. Vanzelfsprekend bespreken de uroloog en andere zorgverleners met u alles wat voor u van belang kan zijn. Tijdens de gesprekken krijgt u veel informatie. Daarom raden wij u aan om altijd iemand naar deze gesprekken mee te nemen, zoals uw mogelijke partner of een andere naaste. Het is niet altijd mogelijk om de informatie allemaal te onthouden. Deze Persoonlijke Informatie Map (PIM) is daarom als hulpmiddel/ ondersteuning gemaakt. Het lezen van de informatie in deze PIM geeft u de mogelijkheid om meer inzicht te krijgen over uw ziektebeeld en behandelplan. Zo kunt u wellicht meer grip op de situatie krijgen. Veel mensen vinden het prettig om actief betrokken te zijn bij het maken van keuzes en het nemen van beslissingen in de behandeling. Dit kan alleen als u goed geïnformeerd bent. Daarnaast kunt u uw partner of uw naasten in de map laten lezen, zodat ook zij op de hoogte zijn van wat er met u gebeurt. Tevens kunt u hierin aantekeningen maken van de gesprekken die hebben plaatsgevonden. Ook kunt u eventuele vragen noteren voor een volgend poli bezoek. Het is handig als u bij elk bezoek aan het Catharina Ziekenhuis deze PIM meeneemt. Deze PIM bevat ook de onderwerpen die aan bod zullen komen tijdens uw bezoeken aan het ziekenhuis. U ontvangt alleen de informatie die voor u persoonlijk van toepassing is en die is afgestemd op uw persoonlijke situatie. Toch kan het zijn, dat dingen soms anders lopen dan ze gepland zijn, omdat medische en persoonlijke omstandigheden kunnen verschillen. Bedenk daarom dat voor u persoonlijk de situatie anders kan zijn dan in deze PIM staat beschreven. Onderwerpen Deze PIM bevat overzichten van onderwerpen die ook aan bod komen tijdens uw bezoeken aan de polikliniek en uw eventuele opname. De overzichten kunnen u en uw zorgverleners gebruiken als geheugensteun tijdens uw gesprekken. Hiermee kunt u zich voorbereiden op de gesprekken en na afloop, aan de hand hiervan, nog eens nagaan wat 4

5 u is verteld. Als u iets mist, of iets is onduidelijk, dan kunt u er op terugkomen. U kunt hierin ook uw eigen vragen en aantekeningen noteren. Hierdoor ontstaat uw PIM. Diagnose Ongetwijfeld zorgt de boodschap dat u kanker heeft, voor veel angst en onzekerheid. Het is meestal niet gemakkelijk om hiermee om te gaan. Het kan voorkomen dat u zich geen raad weet en dat u zich erg eenzaam voelt. Deze gevoelens en gedachten zijn heel begrijpelijk en horen bij de ziekte en de ernst ervan. Het is belangrijk deze gevoelens met anderen te delen. Ook uw uroloog en uw huisarts weten dat dit een moeilijke periode in uw leven is. U kunt een beroep op hen doen om over uw situatie te praten. Bovendien zijn er zowel binnen als buiten het Catharina Ziekenhuis mensen met wie u een gesprek kunt hebben en die u kunnen helpen bij problemen. Verderop in deze map is aangegeven welke personen dit zijn, voor welke hulp u bij hen terecht kunt en hoe u met hen in contact komt. Opbouw PIM In deze PIM vindt u algemene informatie over spierinvasieve blaaskanker, de algemene gang van zaken op de polikliniek Urologie en over een opname in het Catharina Ziekenhuis. Verder wordt de PIM aangevuld met informatie die voor u persoonlijk van belang is. Zo kan het zijn dat u informatie krijgt over een operatie en/of over een behandeling met blaasspoeling. Dit is dus afhankelijk van uw persoonlijke behandeling. 5

6 1.2 Vragen en/of opmerkingen U of uw naasten kunnen hier belangrijke vragen aan de uroloog of urologisch oncologieverpleegkundige noteren. U kunt deze vragen met uw uroloog of verpleegkundige doorspreken. 6

7 1.3 Aantekeningen Het kan zinvol zijn om tijdens een gesprek met uw uroloog of urologisch oncologieverpleegkundige aantekeningen te maken zodat u deze later in alle rust nogmaals kunt doorlezen. 7

8 1.4 Urologisch oncologieverpleegkundige U bent in het Catharina Ziekenhuis onder behandeling van de uroloog. Deze heeft u verteld dat u kanker heeft of ernstig rekening moet houden met deze mogelijkheid. Kanker is een ingrijpende ziekte. De tijd rondom uw behandeling en de nazorg brengt waarschijnlijk veel vragen en onzekerheden met zich mee. Zowel bij u als bij de mensen in uw directe omgeving. Daarom werkt de uroloog samen met de urologisch oncologieverpleegkundige. Deze verpleegkundige is gespecialiseerd in de zorg voor patiënten met kanker. Zij geeft u en uw naasten ondersteuning en begeleiding bij uw ziekte, de behandeling en eventueel daarna. In deze brochure krijgt u informatie over het werk en de bereikbaarheid van de urologisch oncologieverpleegkundige. Verpleegkundig spreekuur Mensen met kanker en hun naasten kunnen gebruik maken van het verpleegkundig spreekuur voor oncologiepatiënten. Als u in die situatie bent of dreigt te komen, kunt u in overleg met uw behandelend arts of de afdelingsverpleegkundige bepalen of u van het spreekuur gebruik wilt maken. U kunt ook zelf een afspraak voor het spreekuur maken. Wat doet de urologisch oncologieverpleegkundige? Deze verpleegkundige heeft zich gespecialiseerd in de zorg voor patiënten met kanker op urologisch gebied en de behandelingen die daarbij horen. Zij ondersteunt en begeleidt deze patiënten bij hun ziekte en behandeling. Na het vaststellen van de diagnose en de start van de behandeling bespreekt de urologisch oncologieverpleegkundige nogmaals met u wat de uroloog u heeft verteld. Ook na deze periode kan zij u begeleiden. De verpleegkundige: geeft aanvullende uitleg over uw ziekte en behandeling; bespreekt de gevolgen van uw ziekte voor u en uw naasten en uw omgeving; biedt begeleiding bij het leren omgaan met uw ziekte; biedt begeleiding indien nodig tijdens een ziekenhuisopname; informeert u over praktische leefregels en andere zaken die uw ziekte met zich meebrengen; 8

9 kan beschikbaar foldermateriaal geven; heeft informatie over patiëntenverenigingen en lotgenotencontact; kan verdere hulp aanvragen indien nodig. Hoe kunt u een afspraak maken? Meestal verwijst de uroloog u naar de urologisch oncologieverpleegkundige. U kunt ook zelf contact opnemen als u vragen heeft of een gesprek wenst. Wanneer en hoe kunt u de urologisch oncologieverpleegkundigen bereiken? De urologisch oncologieverpleegkundigen kunt u telefonisch of via de mail bereiken. Zij zijn aanwezig van maandag t/m vrijdag van uur. Als u een mail stuurt, vermeldt dan altijd: uw naam; uw geboortedatum; het telefoonnummer waarop u bereikbaar bent; eventueel de naam van de oncologieverpleegkundige waar u bij bekend bent. De urologisch oncologieverpleegkundige neemt dan zo spoedig mogelijk contact met u op. Contact oncologische-urologie@catharinaziekenhuis.nl 9

10 2.1 De blaas Ons lichaam produceert allerlei afvalstoffen. Deze afvalstoffen worden via het bloed afgevoerd naar onder meer de nieren. Daar worden ze uit het bloed gefilterd en opgelost in water. Het resultaat is urine. De blaas is een bolvormige holle spier gelegen in de onderbuik. Bij gezonde volwassenen heeft een volle blaas de grootte van een grapefruit. De functie van de blaas is opslag van de door de nieren gemaakte urine. De urine komt de blaas binnen via de urineleiders en verlaat deze via de plasbuis. De blaas ligt in het kleine bekken en wordt door de bekkenring (botten) beschermd. De urine komt via de urineleiders (ureters) in de blaas terecht en wordt uiteindelijk uitgeplast via de plasbuis (urethra). De nieren, urineleiders, blaas en plasbuis vormen samen de urinewegen. De urinewegen zijn vanaf de nieren aan de binnenzijde bekleed met slijmvlies, het urotheelweefsel. Urotheelweefsel komt alleen voor in de urinewegen. Deze laag komt in aanraking met de urine en heeft dus een belangrijke beschermende werking. 10

11 Iets dieper ligt een fijn laagje bindweefsel. Hier omheen bevind zich de blaasspier. Deze spier ontspant tijdens de opslag van de urine en knijpt samen tijdens het urineren. De blaas wordt naar buiten omgeven door vetweefsel. Boven de blaas bevindt zich de buikholte met daarin de darmen. Aan de achterzijde van de blaas zit het laatste stuk van de dikke darm, het rectum. Vlak tegen de blaas aan zit bij de man de prostaat en bij de vrouw zit de vagina en de baarmoeder. 11

12 2.2 Blaaskanker Er is sprake van blaaskanker (blaascarcinoom) als er in de blaas een of meer kwaadaardige gezwellen zitten. Deze gezwellen worden carcinomen of tumoren genoemd. In Nederland wordt per jaar in totaal bij ongeveer mensen blaaskanker vastgesteld. Daarvan hebben circa mensen een spierinvasief groeiende blaastumor. De ziekte komt ongeveer driemaal zo vaak bij mannen als bij vrouwen voor. Blaaskanker wordt vooral bij mensen ouder dan 60 jaar vastgesteld. Tumoren van de blaas kunnen zowel goed- als kwaadaardig zijn: Goedaardige tumoren van de blaas worden goedaardige poliepen of benigne papillomen genoemd. De kans dat een tumor in de blaas goedaardig blijkt te zijn, is ongeveer 5%. De resterende 95% zijn kwaadaardige tumoren die verdeeld worden in niet-spierinvasieve en spierinvasieve tumoren. Bij een kwaadaardige tumor is er sprake van kanker. Iedere tumor die de spierwand niet heeft bereikt wordt geclassificeerd als oppervlakkig (niet-spierinvasief). Blaastumoren die zijn doorgegroeid in de spierlaag van de blaas noemen we spierinvasief. Deze tumoren gedragen zich vaak agressief. Er zijn verschillende typen bij niet-invasieve blaaskanker. Daarnaast kan er verschil zijn in de mate waarin de tumor zich heeft uitgebreid: Carcinoma in situ (CIS); Invasief UCC; Gemetastaseerd UCC; Non-UCC. Carcinoma in situ (CIS) Dit is een oppervlakkige afwijking waarbij de kwaadaardige (maligne) cellen zich beperkt hebben tot het slijmvliesweefsel. Verwarrend genoeg gedraagt CIS zich meestal agressiever, dan andere (minder agressieve) tumoren die al zijn doorgegroeid in de blaaswand. 12

13 Invasief UCC Tussen de urotheelcellen en de spiervezels van de blaas bevindt zich een bindweefsellaag, de lamina propria. De bindweefsellaag is een grens die belangrijk is bij het bepalen van het gedrag of mate van agressiviteit van de tumor. Als de tumor binnendringt in deze laag, is dat het begin van een invasieve tumor. Gemetastaseerd UCC In weefsellagen als de bindweefsellaag bevinden zich bloed- en lymfevaten. Als de tumor in deze vaten doordringt, kunnen de kankercellen met bloed of lymfe meereizen naar andere delen in het lichaam. Via het bloed kunnen uitzaaiingen ontstaan in organen als de lever, de longen, het bot en de bijnieren. Via de lymfevaten kunnen kwaadaardige cellen meereizen naar de lymfeklieren rond de blaas. Non-UCC In 10% van de gevallen is er een andere aard van herkomst zoals het adenocarcinoom (ontstaan vanuit kliercellen die verantwoordelijk zijn voor de slijmproductie) of het plaveiselcelcarcinoom (ontstaan vanuit de bovenste laag van het blaasslijmvlies wat veroorzaakt kan worden door langdurige blaasirritatie ten gevolge van chronische infecties, blaasstenen of katheters). Stadia De uroloog zal het stadium van uw ziekte aan de hand van verschillende indelingen met u bespreken. Aangezien de termen van deze stadia veel gebruikt worden in gesprekken, worden ze hieronder genoemd en uitgelegd. Over het algemeen kan het stadium pas worden vastgesteld als het tumorweefsel is onderzocht door de patholoog, dat wil zeggen: na de TURT (transurethrale resectie van de tumor). Hierover vindt u in hoofdstuk 3.2 meer informatie. Er zijn verschillende stadia te onderscheiden: Als de tumor zich alleen in het slijmvliesweefsel bevindt, wordt gesproken van een niet-spierinvasief groeiende tumor. Bij 5 tot 10% van de patiënten gaat het om een carcinoma in situ, een oppervlakkig groeiende vorm. 13

14 Wanneer een niet-spierinvasief groeiende tumor niet tijdig wordt behandeld en agressief van aard is, zal deze op den duur doorgroeien in de blaasspier. Dan ontstaat een spierinvasief groeiende tumor. Gewoonlijk wordt het TNM-stadiëringssysteem gebruikt. Met de combinatie van grootte van de tumor en doorgroei in het omliggend weefsel (T), betrokkenheid van de lymfeklieren (N) en metastasering of uitzaaiing naar andere organen in het lichaam (M) kan de kanker in één van de hieronder beschreven stadia worden ingedeeld. De stadiëring wordt uitgevoerd na de klinische en radiologische onderzoeken en het PA-onderzoek (weefsel onderzoek) van het biopt na de TURT. Indien een operatie geïndiceerd is, wordt een tweede stadiëring uitgevoerd op basis van het PA-onderzoek van het afgenomen weefsel. PA-onderzoek PA-onderzoek betekent Pathologisch Anatomisch onderzoek. De patholoog kan op basis van het weefsel- en celonderzoek een diagnose stellen. Het is een zeer belangrijk hulpmiddel voor de uroloog bij het stellen van de exacte diagnose en de keuze van de meest geschikte behandeling. Daarnaast wil de uroloog na een operatie van een patiënt weten of een tumor geheel verwijderd is, als hier sprake van is. Hij wil dan bijvoorbeeld weten of er uitzaaiingen in lymfklieren zijn en om wat voor een soort tumor het gaat of welke prognostische kenmerken deze eventueel heeft. Al deze gegevens zullen helpen om te beslissen of en welke vervolgbehandelingen nodig zijn. WHO-classificatie (gradering) Een WHO-classificatie benoemt tenslotte de mate van kwaadaardigheid, agressiviteit of groeiwijze van een tumor (de gradering). Bij blaaskanker loopt de gradering (G) van G1 goed gedifferentieerd, G2 matig gedifferentieerd tot en met G3 slecht gedifferentieerd. Hoe hoger de gradering, des te agressiever de tumor en des te sneller of agressiever de groei. 14

15 Tegenwoordig wordt het onderscheid gemaakt in laaggradig en hooggradig blaascarcinoom.laaggradig blaascarcinoom heeft over het algemeen een veel milder beloop dan een hooggradig blaascarcinoom. Blaastumoren worden grofweg ingedeeld in niet-spierinvasieve tumoren (Ta, Tis, T1) en spierinvasieve tumoren (T2 en hoger). Stadium Ta en CIS De tumor is oppervlakkig en groeit alleen in het slijmvlies (urotheel). Stadium T1 De tumor is nog oppervlakkig en groeit dus niet in de spierlaag, maar al wel in de bindweefsellaag onder het slijmvlies (lamina propria). 15

16 Stadium T2 Een tumor die ingroeit in de spier (spierinvasief). Stadium T3 Een tumor die ook doorgroeit in het omliggende vetweefsel. Stadium T4 Nabije organen of weefselstructuren zoals de prostaat, baarmoeder, vagina, bekkenwand of buikwand zijn aangetast. Stadium N+ of M+ De tumor heeft zich uitgebreid naar de lymfklieren of naar andere organen of botten. Groeiwijze Een blaastumor groeit vrijwel altijd uit in de blaasholte. Bij onderzoek kunnen de volgende vormen worden onderscheiden: Een oppervlakkige, soms wat rode, fluweelachtige structuur, waarbij de kwaadaardige cellen zich beperkt hebben tot het slijmvliesweefsel. Dit is vaak het geval bij het zogenoemde carcinoma in situ (CIS). Hoewel carcinoma in situ bij andere soorten van kanker vaak een voorstadium van een tumor is, is dit bij blaaskanker niet het geval. 16

17 Een druiventros- of bloemkoolvormig gezwelletje dat met een dun steeltje verbonden is aan de blaaswand. Vaak is dit het geval bij een niet-spierinvasief laaggradig groeiende tumor en wordt een papillaire tumor genoemd. Een solide (solide = vast, hecht, stevig) gezwel dat met een stevige, brede steel verbonden is aan de blaaswand. Dit kan het geval zijn bij een hooggradig spierinvasief groeiende tumor. 17

18 2.3 Symptomen Een blaastumor kan onder andere de volgende symptomen geven: Bloed bij de urine (hematurie); Aanhoudende drangklachten (irritatieve mictieklachten); Pijnklachten. Bloed bij de urine (hematurie) De tumor is gemaakt van abnormale cellen en bloedvaten. Hierdoor kan de tumor gemakkelijk cellen losmaken en gemakkelijk bloeden. Het kan gaan om zichtbare verkleuringen in de urine (macroscopische hematurie), maar evengoed gaan om hoeveelheden die met het blote oog niet zichtbaar zijn (microscopische hematurie). Zichtbaar bloed in de urine, dus macroscopische hematurie is het meest voorkomende symptoom dat kan wijzen op blaaskanker. Aanhoudende drangklachten (irritatieve mictieklachten) De aanwezigheid van een tumor in de blaas kan de blaas irriteren. Een gedeelte van de patiënten heeft daardoor klachten die erg lijken op een blaasontsteking; pijn bij het plassen, vaak moeten plassen en de plas niet goed kunnen ophouden en uitstellen. Soms wordt in eerste instantie ook aan een blaasontsteking gedacht. Als de klachten blijven, ondanks adequate antibiotica, is nader onderzoek nodig door een uroloog. Pijnklachten De toegang vanuit de nier tot de blaas kan bij een hoog gelegen blaastumor door het gezwel verstopt worden. Dan hoopt urine zich op in de nieren, wat pijn in de zijde kan veroorzaken. 18

19 2.4 Oorzaken van blaaskanker Over de precieze oorzaken van blaaskanker is nog weinig bekend. Wel is duidelijk dat er enkele risicofactoren zijn die de kans op blaaskanker vergroten. Deze risicofactoren zijn: Roken; er wordt aangenomen dat rokers drie keer zo veel kans hebben op het krijgen van blaaskanker als niet-rokers; Contact met bepaalde stoffen; ook mensen die veel in aanraking zijn gekomen met aromatische aminen hebben een groter risico op het krijgen van blaaskanker. Deze stoffen werden veel gebruikt in de textiel-, plastic-, kleurstoffen- en rubberindustrie. Dit komt in onze huidige samenleving niet meer voor; Na langdurige irritatie, zoals bij een chronische infectie of blaasstenen, kunnen zich soms tumoren ontwikkelen; Er bestaat een (zeldzame) erfelijke vorm van blaaskanker. Hebben twee familieleden in de eerste lijn (dat wil zeggen vader, moeder, broer of zus) blaaskanker, dan is er sprake van een verhoogd risico. In de eerste twee gevallen (roken en aromatische aminen) gaat het om schadelijke stoffen die via het bloed en de nieren in de blaas terechtkomen. In de blaas krijgen ze de kans om in te werken op de blaaswand, die daardoor geïrriteerd kan raken. Waarschijnlijk speelt deze irritatie een rol bij het krijgen van blaaskanker. Als alle onderzoeken zijn verricht, worden de uitslagen besproken binnen een multidisciplinair oncologisch team. Dit team bestaat uit onder andere urologen, een radiotherapeut, een internist-oncoloog, een patholoog, gespecialiseerde urologisch oncologieverpleegkundigen en eventueel andere specialisten. De onderzoeksuitslagen en uw conditie bepalen het behandeladvies. Soms kan vervolgonderzoek noodzakelijk zijn. Uw uroloog zal de uitkomst van het overleg van dit team bespreken en samen met u een individueel behandelplan opstellen. 19

20 2.5 Het bloed- en lymfestelsel Afhankelijk van de route van een uitzaaiing (via het bloed of via de lymfe) belanden de kankercellen op bepaalde plaatsen in het lichaam. Die kunnen per kankersoort verschillen. Het bloedvatenstelsel Het bloedvatenstelsel (bloedsomloop) is een gesloten systeem van bloedvaten waar het bloed doorheen stroomt. Het hart zorgt dat het bloed wordt rondgepompt in het lichaam en alle lichaamscellen bereikt. De bloedsomloop zorgt voor de aanvoer van zuurstof en voedingsstoffen en voor de afvoer van afvalstoffen (zoals koolstofdioxide). Ook zorgt de bloedsomloop voor circulatie van hormonen, afweerstoffen en warmte. Uitzaaiingen via het bloed kunnen op grote afstand van de primaire (eerste) tumor ontstaan. Het lymfestelsel De lymfevaten vormen de kanalen van het lymfestelsel en zijn gevuld met een kleurloze vloeistof: lymfe. Lymfe neemt vocht en afvalstoffen uit het lichaam op. Via steeds grotere lymfevaten komt de lymfe uiteindelijk in de bloedbaan terecht. Voordat de lymfe in het bloed komt, passeert zij minstens één lymfeklier. Lymfeklieren zijn de zuiveringsstations van het lymfestelsel: daarin worden ziekteverwekkers bacteriën en virussen onschadelijk gemaakt. In het lichaam komen diverse groepen lymfeklieren voor: de lymfeklierregio s (zie onderstaande illustratie). Lymfeklierweefsel komt - behalve in de lymfeklieren - ook voor in andere organen, zoals in de keelholte, de milt, de darmwand en het beenmerg. 20

21 Kankercellen kunnen losraken van een tumor en vervolgens in een lymfevat terechtkomen. Vervolgens kunnen kankercellen zich verspreiden naar organen in het lichaam. Er kan dan een nieuwe tumor ontstaan, een uitzaaiing. Uitzaaiingen via de lymfe komen meestal het eerst terecht in de lymfeklieren in de buurt van de primaire (eerste) tumor. 21

22 3.1 Behandeling van blaaskanker In dit hoofdstuk vindt u informatie die voor u van belang kan zijn. Wilt u meer informatie over bepaalde onderwerpen dan kunt u dit bespreken met uw uroloog of urologisch oncologieverpleegkundige. Een tumor kan in principe goedaardig of kwaadaardig zijn. Meestal kan de uroloog op de polikliniek of het Urologisch Behandelcentrum een inschatting maken of er sprake is van een kwaadaardige tumor. In de blaas kan een tumor bestaan uit één of meerdere poliepen (een soort wratje op een steeltje) of uit een verdikking in de blaaswand. De patholoog-anatoom onderzoekt of het verwijderde weefsel goed- of kwaadaardig is. Welke behandeling mogelijk is, hangt af van een aantal factoren: Soort en aantal tumoren; Oppervlakkige of diepe ingroei (spierinvasief) in de wand; Wel of geen uitzaaiingen. Curatief en palliatief In gesprekken met de uroloog over de behandeling kunnen de termen curatief en palliatief vallen. In het eerste geval (curatief) is de behandeling gericht op genezing. Bij palliatieve behandelingen is er geen kans meer op genezing. In plaats daarvan wordt geprobeerd het leven te verlengen en de levenskwaliteit te verbeteren. Na de diagnose en de behandeling blijft u onder controle van uw uroloog. De uroloog stelt met u een controleschema op. TURT (transurethrale resectie van de tumor) Transurethraal betekent dat de operatie via de plasbuis (urethra) wordt uitgevoerd, dus via de natuurlijke weg. Resectie wil zeggen dat de tumor wordt weggehaald met behulp van een metalen lis waardoor stroom wordt geleid. Het weefsel dat de uroloog wegneemt, wordt onderzocht op de aard en de kwaadaardigheid van de tumor. Ook wordt er dan gekeken of het spierinvasief of oppervlakkig is. Dit is belangrijk voor een eventuele vervolgbehandeling. De ingreep vindt plaats onder algehele narcose of onder regionale verdoving. Bij een regionale verdoving krijgt u een ruggenprik. 22

23 3.2 Behandeling van spierinvasieve blaaskanker Begrip spierinvasief Spierinvasief wil zeggen dat de tumor door het slijmvlies van de blaaswand (urotheel) en de bindweefsellaag is ingegroeid in de daaronder gelegen spierlaag (detrusor). Dit in tegenstelling tot de niet-spierinvasieve blaastumoren waarbij de tumorgroei beperkt is tot het blaasslijmvlies (urotheel) of bindweefsellaag. Bij spierinvasieve blaastumoren is de tumor al in de diepere lagen van de blaaswand ingegroeid en wordt de kans groter dat er kankercellen losraken die zich vervolgens in het lichaam verspreiden. Is er sprake van een spierinvasieve tumor, dan zijn ingrijpendere behandelingen nodig. Er kan dan gekozen worden voor een van de volgende behandelingen of voor een combinatie daarvan: Operatie met verwijdering van de blaas (cystectomie); Bestraling (radiotherapie); - Inwendige bestraling (brachytherapie) - Uitwendige bestraling Chemotherapie. Operatie (cystectomie) Bij een operatie via de buik wordt er eerst gekeken of er vergrote lymfeklieren in het bekken zijn die op uitzaaiingen kunnen wijzen. Deze lymfeklieren worden meestal verwijderd en soms direct onderzocht door de patholoog. Dat heet een vriescoupe onderzoek. Wanneer er uitzaaiingen worden aangetroffen, kan besloten worden de operatie af te breken. Zijn de lymfeklieren schoon, dan wordt ook de blaas verwijderd. Ook kan het voorkomen dat, bij uitzaaiingen in de lymfeklieren, de operatie voortgezet wordt gezien de klachten of de te verwachten klachten op korte termijn. Dit om de kwaliteit van leven te verbeteren. Bij mannen wordt tevens de prostaat met de zaadblaasjes verwijderd, evenals de urinebuis indien deze is aangetast. 23

24 Bij vrouwen worden vaak ook de baarmoeder, de urinebuis en eventueel een stukje vaginawand verwijderd, afhankelijk van de plaats van de tumor. Die worden verwijderd omdat deze organen dicht bij elkaar liggen en de uroloog de tumor volledig wil verwijderen. Afhankelijk van de plaats in de blaas en de grootte van de spierinvasieve tumor is het in een aantal gevallen mogelijk de tumor te verwijderen (dat wordt partiële resectie genoemd), gevolgd door een inwendige bestraling (brachytherapie). Wanneer de gehele blaas (radicale cystectomie) verwijderd moet worden, zijn er twee mogelijkheden die in dit ziekenhuis worden toegepast om de urinestroom naar buiten te leiden: Volgens Bricker (urinestoma gemaakt van een stukje dunne darm); Volgens Studer (van darmen wordt een nieuwe blaas (neoblaas) gemaakt). Volgens Bricker (urinestoma) De urineafvoerbuisjes van de nieren kunnen ingehecht worden in een stukje dunne darm van ongeveer 15 cm wat uit de vele meters dunne darm wordt genomen en vervolgens door de buikwand naar buiten komt. Dat heet een urinestoma en een urineopvangzakje is dan nodig. Volgens Studer (neoblaas) Van ongeveer 60 cm dunne of dikke darm wordt er een nieuwe blaas gemaakt (neoblaas). De nieuwe blaas wordtgehecht aan de urineleiders en de plasbuis, zodat u weer via de plasbuis kunt plassen. Bestraling (radiotherapie) Een operatie is niet in alle gevallen mogelijk. Is de lichamelijke conditie bijvoorbeeld te slecht om de tumor operatief te verwijderen, dan kan worden overgegaan tot uitwendige bestraling. Het doel van de behandeling is om de tumorgroei in de blaas zodanig te remmen dat er een goede lokale controle is en ervoor zorgen dat de gezonde cellen zoveel mogelijk gespaard blijven. Soms vindt er markering plaats via lipiodol, zodat tijdens de bestraling gerichter bestraald kan worden. 24

25 Bij inwendige bestraling (brachytherapie) worden 4 holle buisjes op de plaats waar de tumor zat in de blaaswand ingebracht gevolgd door bestraling met iridium. Deze radioactieve stof wordt door de holle buisjes als draad ingebracht zodat gedurende 3-4 dagen een inwendige bestraling kan plaatsvinden van het oorspronkelijke tumorgebied. Deze laatste procedure wordt niet meer uitgevoerd in het Catharina Ziekenhuis. Vooraf krijgt u op de afdeling radiotherapie uitgebreide voorlichting over de behandeling en geeft de radiotherapeut u gerichte adviezen om zo weinig mogelijk last te hebben van de bijwerkingen. Chemotherapie Chemotherapie kan als voorbehandeling gegeven worden bij gevorderde blaaskanker, met als doel de tumor kleiner te maken. Daarna kan een operatie (cystectomie) of bestraling (radiotherapie) alsnog plaatsvinden. Deze voorbehandeling wordt een neo-adjuvante behandeling genoemd. Is er sprake van uitzaaiingen naar de lymfeklieren, longen lever en/of skelet? Dan wordt ubehandeld met chemotherapie. De kans op genezing is dan gering; slechts ongeveer een op de vijf blaaskankerpatiënten reageert gunstig op behandeling met chemotherapie. Via het bloed verspreiden de celremmende medicijnen (cytostatica) zich en kunnen op vrijwel alle plaatsen kankercellen bereiken. Cytostatica remmen het ontwikkelingsproces van kankercellen en de celdeling. Sommige tasten de kankercel aan als deze zich deelt, andere hebben al eerder hun uitwerking. Er zijn verschillende soorten cytostatica, elk met een specifieke werking voor verschillende tumoren. Cytostatica werken helaas niet alleen op kankercellen, maar ook op de gezonde cellen. Hierdoor is het mogelijk dat u bijwerkingen van deze medicijnen krijgt. Bij blaaskanker wordt via een infuus een combinatie van verschillende middelen gegeven elke met een eigen invloed op de celdeling. Voor een behandeling met chemotherapie wordt u verwezen naar de internistoncoloog. In de behandelwijzer chemotherapie leest u meer over deze behandeling en de eventuele bijwerkingen. 25

26 3.3 Palliatieve behandelingen Blaaskanker die uitgezaaid is, kan vaak niet meer worden genezen. De behandeling richt zich dan op vermindering van de klachten en op levensverlenging met een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven. Plaatsen waar uitzaaiingen kunnen voorkomen zijn de lymfeklieren, lever, longen en botten. Klachten ten gevolge van uitzaaiingen van blaaskanker hangen meestal samen met de plaats van de ziekte. Algemene klachten zijn vermoeidheid, achteruitgang in lichamelijke conditie en gewichtsverlies. Eventuele behandelingen kunnen worden gegeven die deze klachten verlichten. En zelfs mogelijk de ziekte kunnen terugdringen. De medische naam voor deze zorg is palliatieve zorg. De uroloog informeert u over mogelijke palliatieve behandelingen. De palliatieve zorg die beschreven staat, is onder andere gericht op het bestrijden van pijn bij blaaskanker. Die pijn wordt meestal veroorzaakt door uitzaaiingen in het skelet. Als pijnklachten toenemen zijn onderstaande behandelingen mogelijk: Pijnstilling; Uitwendige bestraling. Pijnbestrijding bij kanker Pijn is een ingewikkeld verschijnsel. Er treedt een pijnprikkel op die via de zenuwbanen naar de hersenen gaat. Deze pijn kan veroorzaakt worden door: Een tumor, bijvoorbeeld door druk op de zenuwen; Een behandeling, zoals littekenpijn na een operatie of weefselverharding door bestraling; Een onderzoek, niet alle onderzoeken zijn pijnloos; Indirecte gevolgen van ziekte: stijfheid of doorligplekken door veelvuldig op bed liggen; Andere aandoeningen. Naast lichamelijke oorzaken spelen ook emoties een rol. Allerlei gevoelens die door uw ziekte worden opgeroepen kunnen uw pijnbeleving verergeren. Zo ontstaat soms een vicieuze cirkel: 26

27 Voor een goede pijnbehandeling is het belangrijk dat u informatie geeft over de pijnklachten: Waar zit de pijn? Sinds wanneer heeft u de pijn? Hoe omschrijft u de pijn? Hoe erg is de pijn? Is de pijn altijd even erg? Gebruikt u medicijnen tegen de pijn? Bij de behandeling van pijnklachten wordt eerst gekeken naar de oorzaak van de pijn en of deze kan worden weggenomen. Dat is niet altijd mogelijk. Wel kan de pijn meestal worden verminderd of draaglijk worden gemaakt. De pijn kan bestreden worden met behulp van bestraling, operatie, cytostatica, pijnstillers, fysiotherapie, ontspanningsoefeningen, neurostimulatie en zenuwblokkades. Uitwendige bestraling Bij pijn door uitzaaiingen kan een korte, eenmalige bestraling van de pijnlijke plaats(en) verlichting geven. Het kan enkele weken duren voordat het pijnstillend effect optreedt. Kort na de bestraling neemt de pijn vaak eerst toe. Een enkele keer is het nodig de bestraling te herhalen. Eventuele bijwerkingen zijn afhankelijk van de plaats(en) waar u bent bestraald. Er wordt voor een zo kort mogelijk bestralingsschema gekozen, met een zo maximaal mogelijk palliatief effect, en zo min mogelijk bijwerkingen. Voor de aanvang van de bestraling heeft u een intakegesprek met de radiotherapeut en een medewerker van de afdeling radiotherapie. 27

28 Zij leggen u uit hoe de bestraling gaat en welke bijwerkingen u kunt verwachten. Zij geven u ook adviezen over hoe u het beste om kunt gaan met de bijwerkingen zodat u hier zo weinig mogelijk last van heeft. Voeding bij kanker Een behandeling kan veel van uw lichaam vergen. Vaak zijn extra energie, vocht en voedingsstoffen nodig om uw voedingstoestand goed te houden. Het is belangrijk extra alert te zijn op wat u eet en drinkt. Om uw gewicht en conditie op peil te houden is het belangrijk om voldoende energie (calorieën), vocht en voedingsstoffen binnen te krijgen. Het is aan te raden om uw gewicht, tijdens en na uw behandeling, regelmatig bij te houden. Indien u in een korte tijd veel gewicht verliest (meer dan drie kilo in een maand) is het belangrijk om extra voedingsstoffen binnen te krijgen. Bijvoorbeeld in de vorm van calorierijke producten of extra tussendoortjes. Wanneer gewone voeding niet toereikend is en u gewicht blijft verliezen kan speciale dieetvoeding een oplossing zijn. Overleg dit met uw uroloog of urologisch oncologieverpleegkundige. Vermoeidheid bij kanker Vermoeidheid bij kanker is niet bij iedereen hetzelfde. Vermoeidheid bij kanker is er soms plotseling en vaak niet als gevolg van een inspanning. De vermoeidheid wordt vaak als extreem ervaren en de herstelperiode is langer dan na een "normale" vermoeidheid. Deze vermoeidheid kan veel invloed hebben op het dagelijks leven. Het kan zijn dat deze vermoeidheid de sociale activiteit vermindert en dat daardoor contact met vrienden en kennissen minder wordt, fulltime werken kan te belastend zijn en u kunt wellicht minder taken thuis uitvoeren als u voorheen deed. U kunt zich hierover schuldig voelen. De beperkingen die de vermoeidheid u oplegt hebben tot gevolg dat u vaak en meer dan voorheen keuzes zult moeten maken. U wordt meer dan voorheen gedwongen te bedenken wat echt belangrijk voor u is. Voor meer informatie over vermoeidheid bij kanker en hoe om te gaan met de vermoeidheid kunt u de urologisch oncologieverpleegkundige om een informatiefolder vragen. 28

29 Verder leven met kanker Ieder mens is anders, en ieder mens verwerkt kanker op zijn eigen manier en in zijn eigen tempo. De diagnose kanker zet uw wereld en die van uw naasten op zijn kop. U kunt al deze emoties bespreken met uw naasten of met uw uroloog of urologisch oncologieverpleegkundige. Soms kan het zinvol zijn om met een gespecialiseerde hulpverlener te praten. Deze hulpverlener kan u ondersteunen bij het verwerkingsproces. 29

30 3.4 Blaaskanker en seksualiteit Kanker en seksualiteit: dat is op het eerste gezicht misschien een wat merkwaardige combinatie. Bij seksualiteit denken we immers aan plezier en ontspanning, terwijl kanker het tegenovergestelde beeld oproept. Bovendien heeft u, als u kanker heeft, wel iets anders aan uw hoofd dan seks, denkt u misschien. Dat is zeker vaak zo, wanneer u net weet dat u kanker heeft of als u een behandeling ondergaat. Als er beperkingen zijn ontstaan op seksueel gebied, moet ook uw partner zich aanpassen. Dit kan druk leggen op de relatie. Al is het soms moeilijk om hierover te praten, toch kan het helpen om elkaar te vertellen waaraan u behoefte heeft en waarover u zich onzeker voelt. Zo creëert u een sfeer van vertrouwen waarin u samen kunt zoeken naar nieuwe mogelijkheden. Seksualiteit na het verwijderen van de blaas Een stoma kan spanningen geven in de seksuele relatie. U kunt onzeker zijn over het zakje op uw buik, dat u kan belemmeren tijdens het vrijen. Ook een litteken of andere veranderingen in het uiterlijk kunnen seksualiteit minder vanzelfsprekend maken. Bovendien kunnen als gevolg van de operatie de zenuwen die bij een man voor een erectie zorgen, worden beschadigd. Er kunnen dan erectiestoornissen optreden. Bij vrouwen kunnen als gevolg van de operatie veranderingen optreden in de vorm van de vagina. Ook krijgen vrouwen vaak last van een droge vagina. Seksuele veranderingen kunnen zo ingrijpend zijn dat u niet zonder advies en steun van anderen kunt. U kunt hulp vragen aan lotgenoten, uw (huis)arts, stomaverpleegkundige of een seksuoloog. De urologisch oncologieverpleegkundige kan u ook helpen met het zoeken naar hulp. Ook al moet u misschien over een drempel heen, vraag tijdig om hulp als u er zelf niet uitkomt. 30

31 4. Mogelijkheden voor aanvullende zorg binnen het ziekenhuis Kanker en de behandeling daarvan heeft grote invloed op u als patiënt, maar ook op mensen in uw naaste omgeving, bijvoorbeeld uw partner of andere gezinsleden. De aanwezigheid van kanker kan veranderingen geven op lichamelijk, geestelijk en sociaal gebied. De komende periode hebt u vooral te maken met uw uroloog en de urologisch oncologisch verpleegkundige die u begeleidt. Het is belangrijk dat u alle vragen en wat u nog meer bezighoudt met hen bespreekt. Daarnaast zijn er andere zorgverleners, binnen het ziekenhuis, die u waar nodig kunnen helpen. U leest hieronder welke zorg mogelijkheden er zijn, wie deze zorg geven en hoe u met deze personen in contact kunt komt. Maatschappelijk werk Het hebben van kanker kan u geestelijk en sociaal uit uw evenwicht brengen, waardoor u genoodzaakt bent een nieuw evenwicht te zoeken. Veelal is steun uit de omgeving voldoende. Zo nodig kunt u ook een beroep doen op de maatschappelijk werkers. Een maatschappelijk werker kan u bij emotionele, sociale problemen begeleiden en ondersteunen. Deze luistert en verwijst u eventueel door naar de juiste instantie. U of uw familie kan altijd een gesprek aanvragen met een maatschappelijk werker van het Catharina Ziekenhuis. U kunt met hen in contact komen via uw uroloog of urologisch oncologieverpleegkundige. Transferverpleegkundige Wilt u ondersteuning en/of begeleiding bij praktische zaken rondom het regelen van thuiszorg, dan kunt u hiervoor terecht bij de transferverpleegkundige. Als u (op dit moment) opgenomen bent in het ziekenhuis en u heeft thuiszorg nodig, meld dit dan bij uw uroloog of verpleegkundige. Deze schakelt dan de transferverpleegkundige in. Mocht u hulp van de thuiszorg nodig hebben en u bent niet opgenomen dan kunt u hiervoor bij u huisarts terecht. 31

32 Seksuoloog Door ziekte en behandeling kunnen relaties veranderen met mensen uit uw omgeving en met uw partner in het bijzonder. Blaaskanker kan ook gevolgen hebben op seksueel gebied. Gedurende de periode van onderzoeken en behandeling kunt u minder of geen zin hebben in seksueel contact. De behoefte aan intimiteit, warmte, geborgenheid, en steun kan toenemen. De mate van seksuele opwinding kan verminderen of zelfs verdwijnen door de behandeling. Naast lichamelijke oorzaken zijn er ook emotionele oorzaken aan te wijzen die belemmerend kunnen zijn bij het vrijen, zoals schaamte of het gevoel minder aantrekkelijk te zijn. Ook kan angst voor besmetting een rol spelen. Geslachtsgemeenschap bij de aanwezigheid van kanker levert nooit gevaar op voor besmetting van de partner. Naarmate u verder herstelt, kan de behoefte aan seksueel contact weer toenemen. Het is misschien niet gemakkelijk om met elkaar te spreken over de veranderingen in deze behoefte. Toch is het goed na verloop van tijd te weten wat je van elkaar verwacht en wat je wel en niet fijn vind. Samen praten over deze gevoelens kan helpen om met de situatie om te kunnen gaan. Uw uroloog of urologisch oncologieverpleegkundige kan u ook hierbij helpen. Eventueel kan de uroloog u doorverwijzen naar een seksuoloog in het Catharina Ziekenhuis. Diëtist Bij problemen op het gebied van voeding bestaat de mogelijkheid om een diëtist te raadplegen. Goede voeding voor mensen met kanker, betekent vooral smakelijke voeding die voldoende energie en voedingsstoffen bevat om het gewicht en de conditie op peil te houden of te brengen. Van voeding of een bepaald dieet mag geen genezing worden verwacht. Door de ziekte zelf of de behandeling, kunt u minder zin in eten hebben en kunnen verschillende klachten optreden. Het is heel belangrijk dat u juist wanneer het eten problemen geeft, voor goede voeding zorgt en u uw gewicht eenmaal per week (het liefst in de ochtend) controleert. Kleine schommelingen in het gewicht zijn normaal. Bij vragen kunt u altijd overleggen met uw uroloog of urologisch oncologie verpleegkundige. Zij kunnen u eventueel doorverwijzen naar de diëtist. 32

33 Geestelijke verzorging In uw situatie kunt u behoefte hebben om met iemand van gedachten te wisselen over vragen als Wat heeft het voor zin, waarom moet dat mij treffen, wat heb ik verkeerd gedaan, waarom ik? Veel mensen zijn met dit soort vragen bezig en door er met iemand over te praten kan dit bevrijdend werken. Hierdoor kan een beroep gedaan worden op uw eigen pastoraal medewerker of op een van de medewerkers van de Dienst Geestelijke Verzorging van het Catharina Ziekenhuis. Verder beschikt het Catharina Ziekenhuis over een stiltecentrum en een kapel. Deze zijn te vinden op de 2 e etage. Bureau Patiëntenvoorlichting Bij Bureau Patiëntenvoorlichting kunt u terecht met vragen over de gang van zaken in het Catharina Ziekenhuis, over gezondheid en gezondheidszorg. U kunt de medewerker van het Bureau Patiëntenvoorlichting bereiken op telefoonnummer:

34 5. Mogelijkheden voor aanvullende zorg buiten het ziekenhuis Zorg van de huisarts Uw huisarts is vaak iemand die u al geruime tijd kent, die voor u klaar staat en met wie u kunt praten over uw zorgen. Het is iemand die dicht bij u staat en die ook op de hoogte is van uw familieomstandigheden. Hebt u een minder goed contact met uw huisarts probeer dan hierover te praten en samen eventuele problemen op te lossen. De huisarts wordt op de hoogte gehouden van uw situatie door uw behandelende uroloog. Thuiszorg Er zijn veel nieuwe ontwikkelingen gaande rondom de aanvraag en vergoeding voor persoonlijke verzorging en/of voorzieningen. U kunt via uw huisarts en/of transferverpleegkundige meer informatie krijgen over deze ontwikkelingen. Heeft u hulp bij het huishouden nodig of een voorziening als een rolstoel of woningaanpassing? Dan bent u aangewezen op de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). Deze zorg kunt u aanvragen bij uw eigen gemeente. Veel gemeenten vragen het Centrum indicatiestelling zorg (CIZ) om advies voordat ze een besluit nemen. Is dat ook in uw gemeente het geval, dan kunt u dus met het CIZ te maken krijgen. Voor het regelen van huishoudelijke zorg is tijdig aanmelden erg belangrijk. U kunt bij het zorgloket WMO van uw gemeente de aanvraag voor huishoudelijke hulp alvast indienen. Het is niet altijd mogelijk om bepaalde zorg al te regelen voordat u wordt opgenomen. Als de zorg toegewezen wordt, wil dit niet altijd zeggen dat u de hulp onmiddellijk krijgt. Het is mogelijk dat u op een wachtlijst geplaatst wordt. Psychosociale begeleiding De onzekerheid die kanker met zich meebrengt, is niet te voorkomen. Er spelen vragen als: slaat de behandeling aan, van welke bijwerkingen ga ik last krijgen en hoe moet het straks in de toekomst. U kunt wel meer grip op uw situatie proberen te krijgen door goede informatie te zoeken of er met anderen over te praten. Met bijvoorbeeld uw huisarts. Sommigen zouden graag extra ondersteuning willen hebben van een 34

35 deskundige om stil te staan bij wat hun allemaal is overkomen. Ook buiten ons ziekenhuis zijn er zorgverleners die u kunnen begeleiden in uw ziekte. In Nederland zijn er speciale organisaties als inloophuizen gevestigd, waar gespecialiseerde therapeuten werkzaam zijn. Contact met lotgenoten is ook mogelijk om u te helpen beter met uw situatie om te kunnen gaan. Het uitwisselen van ervaringen en het delen van gevoelens met iemand in een vergelijkbare situatie kunnen helpen de moeilijke periode door te komen. Lotgenoten hebben vaak aan een half woord genoeg om elkaar te begrijpen. Daarnaast kan het krijgen van praktische informatie belangrijke steun geven. Contact met lotgenoten kan op verschillende manieren, bijvoorbeeld in de kennissen- of vriendenkring, op de polikliniek van het ziekenhuis, via internet op een forum. Maar het kan ook via een patiëntenorganisatie in de vorm van telefonisch contact, , een persoonlijk gesprek of deelname aan groepsbijeenkomsten. Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL regio zuid) Een Integraal Kankercentrum is een kenniscentrum op gebied van kanker. In Brabant heet dit het Integraal Kankercentrum Nederland regio zuid. Het is geen behandelinstituut, maar een vraagbaak voor iedereen die meer wil weten over kanker of instanties op dat gebied. Openingstijden: op werkdagen van uur. Het IKNL zuid is bereikbaar op telefoonnummer: De negen centra in Nederland hebben een gezamenlijke internetsite: Hier kunt u klikken op het Integraal Kankercentrum bij u in de buurt en regionale informatie opvragen. KWF Kankerbestrijding Het voorlichtingscentrum van het KWF is gevestigd in Amsterdam. Persoonlijke vragen kunt u het beste bespreken met uw specialist of huisarts. Voor meer algemene vragen kunt u terecht bij het voorlichtingscentrum. Het KWF is dagelijks bereikbaar van uur en van uur via (gratis) telefoonnummer: Het KWF heeft een eigen internetpagina: 35

36 Levenmetkanker Bij Levenmetkanker kunt u informatie krijgen over patiëntenorganisaties voor mensen met een bepaalde soort kanker. Telefoonnummer: , bereikbaar tijdens kantooruren. Herstel en Balans Een revalidatieprogramma voor (ex) kankerpatiënten, dat bestaat uit een combinatie van lichaamstraining en psychosociale begeleiding. Het programma duurt twaalf weken. U kunt zich hiervoor aanmelden via uw behandeld arts. De meeste zorgverzekeraars vergoeden het grootste deel van dit programma. Vraag dit bij uw eigen zorgverzekeraar na. Meer informatie over dit programma vindt u op In Eindhoven wordt dit programma aangeboden door revalidatiecentrum Blixembosch met het telefoonnummer: Inloophuis voor mensen met kanker en hun naasten Mensen met kanker en hun naasten kunnen terecht in een inloophuis, als zij behoefte hebben aan contact met gastvrouw/gastheer en/of lotgenoten. Ook kunt u er terecht voor informatie, activiteiten of om gewoon tot rust te komen. In de regio Eindhoven is het inloophuis De Eik met het telefoonnummer: Meer informatie vindt u op In de regio s-hertogenbosch is het inloophuis Vicki Brownhuis met het telefoonnummer: Meer informatie vindt u op In de regio Helmond is het inloophuis De Cirkel met het telefoonnummer: Meer informatie vindt u op Vereniging Waterloop 36

37 Vereniging Waterloop brengt lotgenoten met elkaar in contact, informeert over blaas- en nierkanker en behartigt de belangen van mensen die met deze vormen van kanker te maken krijgen. Vereniging Waterloop Postbus RD Utrecht Nederlandse Stomavereniging De Nederlandse Stomavereniging behartigt de belangen van mensen met een stoma of een pouch (neoblaas). Nederlandse Stomavereniging (Harry Bacon) Bisonspoor KZ Maarsen

38 Care for cancer Care for cancer biedt individuele ondersteuning aan mensen met kanker. De care consultants zijn ervaren oncologieverpleegkundigen. Ze bezoeken patiënten thuis, beantwoorden vragen over de diagnose en de behandeling en geven praktische tips voor de thuis- en werksituatie. Daarnaast geven ze voorlichting over aanvullende zorgmogelijkheden en verwijzen door naar andere instanties. De diensten van Care for cancer sluiten aan op de zorg van het ziekenhuis. Het doel is dat patiënten minder stress en onzekerheid ervaren en sterker staan in het ziekteproces. Care for cancer richt zich op patiënten, mantelzorgers en werkgevers. Informatie voor kinderen Er zijn internetsites voor kinderen met informatie over kanker en de mogelijkheid ervaring uit te wisselen met andere kinderen: Vervoersvergoeding Om te weten of en hoe u voor een vervoersvergoeding in aanmerking komt, kunt u contact opnemen met uw zorgverzekeraar. In de basisverzekering is een regeling opgenomen voor vergoeding van kosten voor chemotherapie en radiotherapie. Jaarlijks wordt een eigen bijdrage vastgesteld. Werk en verzekeringen Voor informatie over werk en verzekeringen kunt u terecht bij Welder. Welder is een landelijk, onafhankelijk kenniscentrum dat zich bezighoudt met werk, uitkeringen en verzekeringen in relatie tot gezondheid en handicap. Advieslijn VraagWelder: (30ct/m), bereikbaar op werkdagen van uur. Meer informatie over kanker en werk kunt u vinden op de internetsite 38

39 39

40 Michelangelolaan EJ Eindhoven Postbus ZA Eindhoven