Provinciale Economische Verkenning

Transcriptie

1

2 Provinciale Economische Verkenning 2003/2007 Menno Walsweer Bureau Economisch Onderzoek ISBN: Provincie Gelderland postbus GX ARNHEM

3 Provincie Gelderland Gebruik van de inhoud van deze publicatie is toegestaan, mits de bron duidelijk wordt vermeld

4 WOORD VOORAF Via de Provinciale Economische Verkenning (PEV) en de Provinciale Werkgelegenheidsenquête (PWE) wordt periodiek de sociaal-economische ontwikkeling van Gelderland in beeld gebracht en geanalyseerd. De gegevens worden gebruikt bij de beleidsontwikkeling en uitvoering (Sociaal-Economisch Beleidsplan Trekkracht Gelderland, prognose bedrijventerreinen e.d.). De werkgelegenheidsenquêtering en de onderhavige verkenning liggen in elkaars verlengde. De PWE is een integrale jaarlijkse enquête onder meer dan bedrijven en instellingen in Gelderland en vormt de primaire bron van de werkgelegenheidsgegevens. Het gedetailleerde karakter van de PWE maakt het mogelijk in te zoomen op allerlei aspecten van de werkgelegenheidsontwikkeling, structuur en ruimtelijke spreiding. De PEV daarentegen is een periodiek onderzoek op basis van bestaande statistische bronnen (waaronder de PWE) en draagt een meer globaal karakter. De verschillende statistieken van o.a. CBS, CWI en de Provincie zelf, beschrijven allemaal een deelaspect van de economie. In de PEV wordt de beschikbare informatie gecombineerd en in onderlinge samenhang geplaatst. Hierdoor ontstaat een redelijk compleet beeld van de Gelderse economie (werkgelegenheid, beroepsbevolking, werkloosheid, regionaal product, besteedbaar inkomen, investeringen, uitgifte bedrijventerreinen e.d.). Het gebruikte cijfermateriaal is niet zondermeer overgenomen uit de primaire bronnen. Zo nodig is gecorrigeerd voor trendbreuken en definitiewijzigingen. Daarnaast is het materiaal beoordeeld op plausibiliteit en consistentie en is er voor zorggedragen dat de gegevens van Gelderland vergelijkbaar zijn met de landelijke en internationale gegevens van het Centraal Planbureau en het CBS. Door de opname van een landelijk en internationaal referentiekader kan de Gelderse ontwikkeling in een brede context worden geplaatst en beoordeeld. Met de PEV wordt beoogd de economische actoren in Gelderland te voorzien van de noodzakelijke achtergrondinformatie voor het verkrijgen van inzicht, het ontwikkelen van visie en voor de aansturing van het beleid op hoofdlijnen. De onderzoekresultaten zullen dan ook betrokken worden bij het Monitoringsverslag van het Sociaal-economisch beleid van de Provincie Gelderland. In het Monitoringsverslag zullen o.a de hier gesignaleerde ontwikkelingen worden afgezet tegen het vigerende en voorgenomen beleid. Op basis daarvan kan een politieke beoordeling worden gemaakt of het provinciale beleid bijstelling behoeft (voorjaar 2003). Zoals gebruikelijk bevat de PEV een schets van de economische ontwikkeling in de afgelopen jaren en een vooruitblik op de komende periode ( ). In dat opzicht kan de verkenning worden gezien als een regionale aanvulling op het de Macro Economische Verkenning van het Centraal Planbureau. De Gelderse prognoses zijn door het Bureau Economisch Onderzoek van de provincie Gelderland opgesteld. De landelijke ramingen en de gegevens over de (inter)nationale context zijn ontleend aan de Economische Verkenning (november 2001, CPB), de Macro Economische Verkenning 2003 (september 2002, CPB) en de Economierapportage (december 2002, CPB) December 2002

5

6 Inhoudsopgave 1 Samenvatting Terugblik en recente ontwikkelingen Vooruitblik Eindconclusie 11 2 Terugblik en recente ontwikkelingen Regionaal Product 13 Recente ontwikkelingen Investeringsontwikkelingen Besteedbaar inkomen Werkgelegenheid 22 Recente ontwikkelingen Bevolking en arbeidsparticipatie 28 Bevolking 28 Recente ontwikkelingen 31 Arbeidsparticipatie Beroepsbevolking 33 Recente ontwikkelingen Werkloosheid 36 Recente ontwikkelingen Bedrijventerreinen 42 De vraag naar bedrijventerreinen 42 Het aanbod van bedrijventerreinen 43 3 Vooruitblik Inleiding De economische groei in de periode De werkgelegenheidsontwikkeling in de periode De bevolkingsontwikkeling in de periode De ontwikkeling van de beroepsbevolking in de periode De werkloosheidsontwikkeling in de periode Bedrijventerreinen in de periode Bijlagen 6

7

8 1 Samenvatting 1.2 Terugblik en recente ontwikkelingen Na een periode van hoogconjunctuur viel de internationale economische groei in 2001 scherp terug. In Nederland was de terugval nog groter en bleef de groei voor het eerst sinds jaren onder het EUgemiddelde. Ook in Gelderland werden de gevolgen voelbaar. Hier vertraagde de economische groei nog sterker. De conjunctuur bereikte begin 2002 een dieptepunt en het nationaal inkomen daalde zelfs, iets dat in twintig jaar niet meer is voorgekomen. Sindsdien heeft zich een licht herstel voorgedaan. In 2002 zal de economische groei in Gelderland naar verwachting rondom het nulpunt uitkomen. In het tweede kwartaal van 2002 is voor het eerst sinds 1994 de werkgelegenheid bij het Nederlandse bedrijfsleven gedaald. Alleen bij de zorg en de overheid was nog sprake van substantiële groei. Per saldo raamt het CPB de totale Nederlandse groei voor 2002 op ¾ %. In Gelderland zijn de ontwikkelin-gen nog trager verlopen. De Gelderse werkgelegenheidsgroei in 2002 is vrijwel geheel tot stilstand gekomen. Lag in de voorgaande jaren de groei nog op gemiddeld ruim 2%, dit jaar is de groei gestagneerd. In de Achterhoek is de werkgelegenheid het afgelopen jaar gedaald, de Veluwe is gelijk gebleven en in Zuidwest-Gelderland is de groei tot bijna nul gereduceerd. Alleen in Arnhem/Nijmegen zijn de ontwikkelingen nog relatief gunstig verlopen met een groei die gelijk was aan de Nederlandse. Over een lange periode bezien verloopt de bevolkingsaanwas in Gelderland twee à drie maal zo snel als in de Europese Unie. De hoogste groei voltrok zich in Zuidwest-Gelderland (vier maal het EUgemiddelde). In de Achterhoek is de ontwikkeling naar Gelderse maatstaven traag. Toch ligt de groei ook in deze regio ruim boven het Europese gemiddelde. In vergelijking met de Europese Unie is de bevolking in Nederland en Gelderland minder vergrijsd. Het aandeel mensen boven de 64 jaar is hier nog niet zo hoog als in de rest van de EU. De leeftijdscategorie 25 tot 65 jaar is voor de arbeidsmarkt het belangrijkst. Juist deze leeftijdsgroep is in Nederland relatief groot. De mate van ontgroening ligt in Nederland iets onder het Europese gemiddelde. In Gelderland is de situatie nog wat gunstiger. Toch heeft ook hier de ontgroening een hoge vlucht genomen. Eenendertig procent van de bevolking is jonger dan 25 jaar, in 1975 was dat nog vierenveertig procent. Sinds 1997 nam het groeitempo van de Nederlandse bevolking jaarlijks toe, dit jaar echter is de groei met een kwart teruggelopen. De lagere bevolkingsgroei wordt vooral veroorzaakt door een daling van de immigratie en een stijging van de emigratie. In Gelderland heeft zich een soortgelijke omslag voor gedaan. Daarnaast zijn de regionale verhoudingen sterk gewijzigd. De Veluwe komt in 2002 als de snelst groeiende regio uit de bus. Deze positie werd decennia lang door Zuidwest-Gelderland ingenomen. In deze regio is de bevolkingsaanwas in 2002 echter meer dan gehalveerd. De oorzaak hiervan moet gezocht worden in een (tijdelijke) stagnatie van de woningbouw op de grote locaties in Zuidwest- Gelderland. Ondanks de afnemende bevolkingsgroei en de daarmee gepaard gaande vergrijzing is het groeitempo van de beroepsbevolking onverminderd hoog gebleven. Dit is vooral te danken aan de toegenomen arbeidsparticipatie van vrouwen. In 2002 zal naar verwachting de groei van het Gelderse arbeidsaanbod gemiddeld zo rond de anderhalf procent uitkomen. De vraag naar arbeid is de afgelopen jaren sneller gestegen dan het aanbod waardoor de werkloosheid in hoog tempo afnam. De Gelderse arbeidsmarkt werd altijd gekenmerkt door een tweedeling tussen de 8

9 meer landelijke regio s met een relatief lage werkloosheid, en de stedelijke regio met juist een hoge werkloosheid. De ontwikkelingen van vraag- en aanbod hebben echter in alle regio s geresulteerd in een ongekend snelle daling van de werkloosheid waardoor de klassieke tegenstellingen zo goed als verdwenen zijn. In de loop van 2002 werd Nederland weer voor het eerst in jaren geconfronteerd met een oplopende werkloosheid. De werkloosheid zal dit jaar naar verwachting met stijgen. Op basis van het aantal ingeschreven werkzoekenden bij de Centra voor Werk en Inkomen kan de Gelderse groei van de werkloosheid in 2002 geschat worden op personen. Daarmee is de stijging even hoog als de Nederlandse (+ 35%). De regionale verschillen binnen Gelderland zijn groot: Veluwe + 60%, Achterhoek + 40%; Arnhem/Nijmegen + 25%; Zuidwest-Gelderland + 10%. Hoewel de procentuele groei van de werkloosheid ernstige proporties heeft aangenomen, is het huidige werkloosheidsniveau in historisch perspectief gezien nog steeds uiterst laag. Ook is op tal van deelmarkten nog sprake van een overspannen arbeidsmarkt en is de positie binnen de EU zeer gunstig. 1.2 Vooruitblik Terwijl in 2002 de economische groei stagneerde zal deze onder invloed van de toenemende wereldhandel in 2003 mogelijk weer iets aantrekken (¾ %). Voor de korte termijn wordt verwacht dat de conjunctuur weliswaar nog zwak is, maar dat het dieptepunt inmiddels zal zijn gepasseerd. Onder de veronderstelling dat de huidige conjuncturele onderproductie geleidelijk zal verdwijnen kan de economische groei in Gelderland op middellange termijn toenemen tot 2½ % per jaar. De Gelderse werkgelegenheid zal in 2003 zal naar verwachting iets dalen (-¼ %). In de daar opvolgende jaren zal de groei wel weer aantrekken, maar niet meer terugkeren naar de hoge groeipercentages van voor Hoewel voor de periode wordt gerekend met een redelijke economische groei zal de werkgelegenheid toch maar gematigd toenemen (¾ % per jaar). Dit komt door de verwachting dat de arbeidsproductiviteit verder zal stijgen waardoor het grootste deel van de economische groei kan worden opgevangen binnen de bestaande werkgelegenheidsomvang. De totale Gelderse bevolkingsgroei in de komende jaren bedraagt net als in Nederland slechts een half procent per jaar. Het proces van vergrijzing en ontgroening wordt steeds duidelijker zichtbaar. Het aantal mensen in de pensioengerechtigde leeftijd groeit vijf tot zes maal zo snel als het aantal jongeren. Maar niet alleen de aanwas aan de onderkant stagneert, ook de middengroep (25 t/m 64 jaar) neemt nog slechts bescheiden toe. Als gevolg van de demografische ontwikkeling en een afvlakking van het groeitempo van de arbeidsparticipatie van vrouwen, zal de groei van de beroepsbevolking de komende jaren vertragen tot ongeveer 1% per jaar. In de eerste helft van 2002 is de werkloosheid sterk gestegen. In de daarop volgende maanden stabiliseerde de situatie. Op korte termijn moet echter opnieuw rekening worden gehouden met een scherpe stijging. De werkgelegenheidsgroei in 2003 zal naar verwachting onder het nulpunt liggen. De beroepsbevolking daarentegen neemt nog toe met ongeveer 1%. Hierdoor zal de werkloosheid in Gelderland met ca. 50% stijgen. Voor de periode moet eveneens rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat het aanbod sneller stijgt dan de vraag. Dus ook na 2003 zal de werkloosheid waarschijnlijk blijven toenemen, zij het in een gematigder tempo. De werkloosheid zal in 2007 de vijf procent bereiken, en is daarmee terug op het niveau van een jaar of vijf geleden. Het middellange termijn beeld ontwikkelt zich slechter dan voor de Europese Unie als geheel, waar een bescheiden doch voortgaande werkloosheidsdaling wordt voorzien. Ten opzichte van 2001 zal de werkloosheid in Gelderland de komende jaren bijna verdrievoudigen. 9

10 Werkloosheidspercentage Europese Unie, Nederland, Gelderland en de Gelderse COROP-gebieden EU NL Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen Zuidwest-Gelderland Bron Gelderse cijfers Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland; Bron NL en EU: CBS en CPB 1.3 Eindconclusie In vergelijking met Nederland is de Gelderse economie conjunctuurgevoeliger. In tijden van economische voorspoed heeft dit geleid tot een snellere groei. Nu de economie stagneert is de reactie in Gelderland ook heftiger. Zo is de ontwikkeling van het regionaal product achtergebleven en is de werkgelegenheidsgroei in 2002 tot stilstand gekomen terwijl Nederland nog een toename kende. Voor 2003 moet rekening worden gehouden met een lichte daling van de werkgelegenheid. Onder de veronderstelling dat de conjunctuur zich de komende jaren geleidelijk zal herstellen, kan de werkgelegenheidsgroei in Gelderland tussen 2004 en 2007 weer aantrekken. Deze groei zal echter bescheiden zijn en is naar verwachting niet genoeg om de groei van de beroepsbevolking op te vangen. De werkloosheid zal onder die omstandigheden dan ook oplopen van 2% in 2002 tot 5% in Op de Veluwe neigen de ontwikkelingen de laatste jaren steeds meer naar het Gelders gemiddelde. Ook blijkens de ramingen zal de trend tot 2007 op hoofdlijnen het Gelderse ontwikkelingsbeeld volgen. In de Achterhoek heeft de verslechterde conjunctuur niet alleen geleid tot een trage economische groei maar zelfs tot werkgelegenheidsverliezen. De werkgelegenheidsramingen voor de toekomst zijn relatief laag. De werkloosheid loopt daardoor op tot het Nederlands gemiddelde. Een situatie die voor de Achterhoek uniek is daar de werkloosheid in deze regio altijd relatief laag is geweest. De regio Arnhem/Nijmegen heeft in de afgelopen periode van hoogconjunctuur een voorspoedige werkgelegenheidsontwikkeling doorgemaakt en heeft op de arbeidsmarkt daardoor de omslag kunnen maken van probleemregio naar gemiddeld. Onder de huidige moeilijke economische omstandigheden lijkt de terugslag in deze regio minder groot. Uit de meest recente cijfers over de economische groei en de werkgelegenheidsontwikkeling blijkt dat Arnhem/Nijmegen op dit moment van alle Gelderse regio s de hoogste groei kent en dat de werkloosheidstoename nog onder het gemiddelde ligt. Hoewel de regio er in de werkgelegenheidsprognoses redelijk uitkomt, moet toch gevreesd worden dat de werkloosheid in 2007 weer boven het landelijk gemiddeld zal liggen. Dit wordt veroorzaakt doordat de groei van het arbeidsaanbod in Arnhem/Nijmegen aan de hoge kant blijft. Afgezet tegen de dynamische ontwikkeling uit het verleden heeft zich In de regio Zuidwest-Gelderland recentelijk op bijna alle fronten een ongewone groeivertraging voorgedaan (op het gebied van de economische groei, de werkgelegenheidsgroei, de uitgifte bedrijventerrein en de bevolkingsaanwas). Toch zijn de middellange termijn perspectieven voor deze regio relatief gunstig. De werkgelegenheid zal volgens de ramingen sneller groeien dan gemiddeld en de werkloosheidsstijging blijft beperkt. 10

11 2 Terugblik en recente ontwikkelingen 2.1 Regionaal Product Ruim vijfentwintig jaar geleden verkeerde de economie in een langdurige internationale recessie met een dieptepunt aan het begin van de jaren tachtig. Vanaf 1984 trad in de wereldeconomie een herstel op. Nederland ontwikkelde zich zeer voorspoedig met een economische groei die in toenemende mate sneller verliep dan in de rest van de Europese Unie. De Gelderse economie heeft daarvan krachtig geprofiteerd. Vele jaren voltrok de economische groei zich een fractie sneller dan in Nederland. De Gelderse bijdrage aan het nationaal product nam daardoor gestaag toe. In de tweede helft van de jaren negentig kwam hieraan weer een einde. De Gelderse ontwikkeling vertraagde tot het Nederlands gemiddelde of zakte daar zelfs iets onder. Dit algemene Gelderse ontwikkelingsbeeld heeft zich in grote lijnen ook voorgedaan op de Veluwe en in de Achterhoek. Gemiddeld over de gehele periode 1973/2001 bezien was de economische groei exact gelijk aan de Gelderse, zij het dat ontwikkelingen in de Achterhoek wat minder stabiel verlopen als gevolg van de schommelingen in de landbouwproductie. Na het conjunctuurherstel in de begin jaren tachtig is de ontwikkeling van het regionaal product in de regio Arnhem/Nijmegen iets sneller verlopen dan in Nederland. In de jaren zeventig verliep de economische groei in Zuidwest-Gelderland conform het Gelderse groeitempo. Ook in deze regio trad halverwege de jaren tachtig een keerpunt op. Vanaf dat moment zette een versnelde economische groei in. Het gebied heeft zich sindsdien ontwikkeld tot één van de snelst groeiende regio s van Nederland. In de loop van 2000 werd de wereldeconomie geconfronteerd met afnemende groeicijfers. In het kielzog daarvan daalde de aandelenkoersen scherp, evenals het consumenten- en producentenvertrouwen. De internationale conjunctuur kwam in het derde kwartaal van 2001 verder onder druk te staan door de aanslagen van 11 september. De economische groei in de Europese Unie halveerde. Onder invloed van de verslechterde concurrentieposite was de terugval in Nederland nog iets groter. De groei zakte voor het eerst sinds jaren onder het EU-gemiddelde. Ook in Gelderland werden de gevolgen voelbaar. Hier bleef de economische groei in 2001 ruim onder het nationale gemiddelde steken.

12 Ontwikkeling Bruto Regionaal Product Bron: Regionaal Economische Jaarcijfers, CBS; bewerking Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland. 12

13 Tabel 1. Bruto Regionaal Product (bruto toegevoegde waarde tegen marktprijzen), Europese Unie, Nederland (totaal regionaal), Gelderland en de Gelderse COROP-gebieden, gemiddelde volumemutatie in % per jaar gemiddelde groei in % EU NL Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen Zuidwest- Gelderland 1973 / / / niveau 2000 in miljarden euro s ,9 38,5 12,9 6,9 14,5 4,2 Bron Nederlandse en Gelderse cijfers: Regionaal Economische Jaarcijfers, CBS; bewerking Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland. Bron EU: verschillende jaargangen Centraal Economisch Plan, CPB en statistisch Jaarboek Eurostat 2002, bewerking Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland De groeivertraging heeft overigens in alle Nederlandse provincies toegeslagen. De economische ontwikkeling in 2001 was geografisch gezien gelijkmatig over Nederland verdeeld. De bandbreedte tussen de verschillende provincies bedroeg minder dan één procent met als uitersten Zuid-Holland (+1,8%) en Brabant (+0,9%). 13

14 Recente ontwikkelingen De conjunctuurdaling die in 2001 zichtbaar werd bereikte in het eerste kwartaal van 2002 een dieptepunt. Sindsdien heeft zich een licht herstel voorgedaan. In het derde kwartaal van 2002 is het volume van het bruto binnenlands product met 0,3 procent gestegen ten opzichte van het derde kwartaal De consumptie van huishoudens en van de overheid leverden een positieve bijdrage aan de groei. Het volume van de investeringen en de uitvoer daarentegen ligt nog steeds lager dan een jaar geleden. Ook wanneer wordt gekeken naar de groei ten opzichte van het voorgaande kwartaal (en niet zoals in de grafiek naar hetzelfde kwartaal een jaar eerder), moet worden vastgesteld dat de groei uiterst mager is geweest. Gecorrigeerd voor seizoeninvloeden bedroeg de kwartaal-op-kwartaalgroei in het derde kwartaal van dit jaar 0,1 procent. Daarmee is dit het vijfde kwartaal op rij waarin de Nederlandse economie niet of nauwelijks groeit. Een zo lange periode zonder noemenswaardige groei is in twintig jaar niet voorgekomen 1. Het CPB raamt voor geheel 2002 de groei van het BBP op een kwart procent. Gegeven deze nationale verwachting en gegeven de regionale werkgelegenheidsontwikkeling zal de Gelderse groei rondom het nulpunt uitkomen. Tabel 2. Bruto Regionaal Product (bruto toegevoegde waarde tegen marktprijzen), Europese Unie, Nederland, Gelderland en de Gelderse COROP-gebieden, volumemutatie in % EU NL Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen Zuidwest- Gelderland ¾ 1¾ 1½ ¼ ½ -¼ 1½ ¼ 1 ¼ Bron 2001 Nederlandse en regionale cijfers: REJ / CBS; EU-cijfer MEV 03/CPB. Bron 2002 Nederland en EU Economischerapportage december 2002 / CPB; Bron Gelderse cijfers: 2002 Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland 1 gegevens onteend aan CBS-persbericht d.d. 14 november

15 2.2 Investeringsontwikkelingen De kapitaalgoederenvoorraad in een land of regio wordt geleidelijk opgebouwd door de jaarlijkse investeringen. De investeringen uit het verleden vormen de basis voor de huidige werkgelegenheid en welvaart. Tezamen met de nog te plegen investeringen bepalen zij tevens de regionale toekomstperspectieven. De omvang en het verloop van de investeringen zeggen iets over het investeringsklimaat en de potenties van de regio. Kenmerkend voor de investeringen is dat het niveau door incidentele gebeurtenissen van jaar tot jaar sterk kan fluctueren. Vooral op regionaal niveau vertoont de ontwikkeling een grillig verloop waarin grote sprongen voorkomen. Om een indruk te krijgen van de stand van zaken is het dus nodig een langere periode in beschouwing te nemen. Daarnaast kan de omvang van de investeringen niet los worden gezien van de economische prestaties van het gebied. M.a.w. of in een regio veel of weinig wordt geïnvesteerd, moet beoordeeld worden in relatie tot de omvang van het regionaal product. Daartoe wordt veelal het kengetal investeringsquote gebruikt, d.w.z. de investeringen uitgedrukt in procenten van het regionaal product. Sinds 1970 is er in totaal zo'n 125 miljard euro in Gelderland geïnvesteerd. Dit komt neer op gemiddeld bijna een kwart van het regionaal product. Tabel 3. Gemiddelde investeringsquote 1970/1979, 1980/1989 en 1990/1999 en het investeringsbedrag in miljarden euro s 1999, Europese Unie, Nederland, Gelderland en de Gelderse COROP-gebieden EU NL Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen Zuidwest- Gelderland investeringsquote 70/ / / investeringsbedrag in mld. euro s, ,9 2,7 1,5 3,5 1,2 Bron binnenlandse cijfers Regionaal Economische Jaarcijfers, CBS; Bron EU: CEP / CPB; Bewerking Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland De Nederlandse investeringsquote ligt Europees gezien al decennia lang op een tamelijk hoog niveau. Opvallend is dat na een internationale economische teruggang de investeringen in Nederland altijd weer wat sneller aantrekken dan in de rest van de EU. De Gelderse investeringsneiging is vrijwel gelijk aan de Nederlandse, met dien verstande dat het patroon wat grilliger verloopt. Uit de hogere pieken en dalen in Gelderland blijkt de grotere conjunctuurgevoeligheid van de Gelderse economie. Overigens voltrekt zich in de loop der tijd een zekere convergentie. De investeringsquote van de EU, Nederland en Gelderland zijn de laatste 15 jaar dichter naar elkaar toe gegroeid. Ook binnen Gelderland nemen de verschillen af. Daarnaast zijn er nog twee algemene tendenties zichtbaar: over een lange periode bezien is er een licht dalende trend, op korte termijn volgt de investeringsquote de stand van de economische conjunctuur. 15

16 Investeringsquote Bron: Regionaal Economische Jaarcijfers, CBS Bewerking: Bureau Economisch Onderzoek, provincie Gelderland 16

17 Per regio tekenen zich de volgende trends af: - de investeringen op de Veluwe blijven achter bij Nederland. Al sinds de tachtiger jaren ligt investeringsquote onder het landelijk niveau; - de Achterhoek kende in het verleden een zeer hoge investeringsquote, in de afgelopen twintig jaar zijn de verschillen met Nederland vrijwel geheel verdwenen. Intussen is de situatie gemiddeld; - in Arnhem/Nijmegen is het investeringsniveau relatief laag en zeer gevoelig voor de stand van de economische conjunctuur; - Zuidwest-Gelderland heeft een dynamische ontwikkeling doorgemaakt en kent al tientallen jaren een hoog investeringsniveau. Industriële productieprocessen zijn over het algemeen veel kapitaalintensiever dan dienstverlenende activiteiten. Een deel van de regionale verschillen in de investeringquote is dan ook terug te voeren op verschillen in de productiestructuur (bijvoorbeeld veel of weinig industrie, ofwel Zuidwest-Gelderland en de Achterhoek versus de Veluwe en Arnhem/Nijmegen). 17

18 2.3 Besteedbaar inkomen Gecorrigeerd voor inflatie is het besteedbare inkomen per hoofd van de bevolking in Nederland sinds 1960 ongeveer verdubbeld. In Gelderland zijn de ontwikkelingen nog iets sneller verlopen. Lag het inkomensniveau aanvankelijk ongeveer 10% onder het Nederlands gemiddelde, thans bedraagt het verschil nog slechts 3%. Ook de regionale verschillen binnen Gelderland zijn afgenomen. Het westen van het land kent de hoogste inkomens, het noorden en het noordoosten de laagste. Het leeuwendeel van de regio s in Nederland vormt echter een grote modale middengroep met een gemiddeld besteedbaar inkomen per hoofd van de bevolking van rond de euro. In deze categorie bevinden zich ook de vier Gelderse regio s. Tabel 4. Besteedbaar inkomen per hoofd van de bevolking, Nederland, Gelderland en de Gelderse COROP-gebieden Nederland Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen Zuidwest- Gelderland index NL= besteedbaar inkomen Bron: Statistiek Personele Inkomensverdeling, CBS; bewerking Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland Het inkomensniveau in alle Gelderse regio s ligt iets onder het landelijk gemiddelde. Dit is overigens al decennia lang het geval. Met het verstrijken van de tijd zijn de verschillen echter kleiner geworden. De inkomensgroei in Gelderland is sneller verlopen dan in Nederland. Vanaf het midden van de jaren negentig lijkt aan de Gelderse opmars een einde gekomen. Nadat in de recente jaren de inkomenspositie ten opzichte van Nederland stabiliseerde, tekent zich thans een lichte achteruitgang af. In de Achterhoek is de daling tamelijk groot, mogelijk a.g.v. de problemen in de veehouderij. De verandering van de Gelderse inkomensontwikkeling loopt in de tijd ongeveer parallel met de ontwikkelingen van het Bruto Regionaal Product. Ook daar tekent zich t.o.v. Nederland sinds een paar jaar een groeivertraging af. 18

19 Besteedbaar inkomen per hoofd van de bevolking Bron gegevens over besteedbaar inkomen per hoofd van de bevolking: berekend op basis van de Statistiek Personele Inkomensverdeling, CBS. De inflatie heeft betrekking op de consumentenprijsindex en is berekend op basis van verschillende jaargangen van het Centraal Economisch Plan, CPB. Bewerking: Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland. 19

20 2.4 Werkgelegenheid In vergelijking met de Europese Unie steken de Nederlandse werkgelegenheidsontwikkelingen opmerkelijk goed af. Terwijl in Europa het aantal banen pas na 1996 enige groei van betekenis vertoonde, genereerde de Nederlandse economie de afgelopen 15 jaar in hoog tempo nieuwe banen. Lange tijd voltrok de economische groei in Gelderland zich nog een fractie sneller dan in Nederland. In de bouw en de industrie bleef het verlies aan banen beperkt terwijl de groei in de dienstensector belangrijk hoger was. Alleen in de landbouw was de afkalving groter. In de loop van de jaren negentig vervlakte de verschillen. De Gelderse ontwikkeling vertraagde tot het Nederlands gemiddelde of zakte daar zelfs iets onder. Van jaar op jaar wisselt het beeld overigens sterk. Het is daarom van belang meerdere jaren in beschouwing te nemen. Bleef in 1999 de Gelderse groei nog ver achter bij Nederland, in 2001 was het beeld omgekeerd. Tabel 5. Werkgelegenheid (banen van minstens 12 uur per week), Europese Unie, Nederland, Gelderland en de Gelderse COROP-gebieden, gemiddelde jaarlijkse procentuele groei EU NL Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen Zuidwest- Gelderland 1973 / / / ,6 2,5 1,9 2,2 0,9 1,9 2, niveau x personen Bron regionaal cijfers Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland Bron Europese en Nederlandse cijfers: verschillende jaargangen Centraal Economisch Plan / CPB en Eurostat De Veluwe heeft een belangrijk aandeel gehad in de Gelderse werkgelegenheidsgroei. Nog expansiever was de banencreatie in Zuidwest-Gelderland. Hier bedroeg de groei na 1984 bijna het dubbele van de Nederlandse. De toename in de Achterhoek lijkt voor Gelderse begrippen weliswaar traag, afgezet tegen de EU is ook in deze regio sprake van een zeer gunstige ontwikkeling. De trage groei in de Achterhoek wordt overigens voornamelijk veroorzaakt door de werkgelegenheidsverliezen in de landbouw. Wanneer de landbouwsector buiten beschouwing wordt gelaten, dan blijkt de totale werkgelegenheidsgroei in 20

21 Ontwikkeling van de werkgelegenheid (banen van 12 uur per week of meer) Bron regionale gegevens: Bureau Economisch Onderzoek. Provincie Gelderland. Bron nationale en Europese cijfers: Centraal Economisch Plan, Centraal Planbureau 21

22 de Achterhoek nauwelijks onder te doen voor Nederland. In Arnhem/Nijmegen ten slotte bleef de groei in de moeilijke economische jaren structureel achter bij het Gelders gemiddelde. In de loop der tijd is hierin een omslag gekomen. De laatste jaren wedijvert Arnhem/Nijmegen met Zuidwest-Gelderland om de eerste plaats. De werkgelegenheidsstructuur In grote delen van de Europese Unie is de ontwikkeling naar een post-industriële-economie ver voortgeschreden. Van alle Europese landen is dat het meest duidelijk zichtbaar in Nederland. Ongeveer driekwart van de banen bevindt zich in de dienstensector terwijl de landbouw als werkgelegenheidsgenerator nog maar een beperkte rol speelt. Gelderland bevindt zich in dezelfde ontwikkelingsfase als Nederland, d.w.z. het zwaartepunt ligt op de dienstensector, de omvang van de landbouw ligt op het Europese gemiddelde en de industrie is relatief klein. De regio Arnhem/Nijmegen wordt gekenmerkt door een nog zwaarder accent op de dienstensector. De Achterhoek en Zuidwest-Gelderland zijn meer op traditionele activiteiten georiënteerd. Beide gebieden hebben nadrukkelijk een agrarisch karakter. Daarnaast zijn deze regio s voor Nederlandse begrippen sterk geïndustrialiseerd. sbi 93 sector Nederland Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem/ Nijmegen Tabel 6. Werkgelegenheidsstructuur (totale werkgelegenheid per regio = 100%) Nederland, Gelderland en de Gelderse COROPgebieden Zuidwest- Gelderland a/b Landbouw c/d/e Industrie f Bouwnijverheid g Handel en reparatie h Horeca i Vervoer/opslag/communicatie j Financiële instellingen k Zakelijke dienstverlening l Openbaar bestuur en overheid m Onderwijs n Gezondheids- en welzijnszorg o Overige diensten Totaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% Bron Gelderland PWE 2001; Nederland: LISA 2001 De sectorstructuur op de Veluwe vertoont geen bijzondere regionale specialisatie. Wel is voor de binnenlandse vakantiemarkt de Veluwe een top regio. Recreatie en Toerisme vormen voor de Veluwe dan ook een belangrijke economische drager waarvan de revenuen aan een groot aantal sectoren ten goede komen (b.v. handel, horeca, cultuur, sport en recreatie). Daarnaast is de sector Overheid wat omvangrijker door de sterke concentratie van de Nederlandse krijgsmacht op de Veluwe. 22

23 De economische structuur van de regio Arnhem/Nijmegen wordt bepaald door relatief veel zakelijke diensten en vooral veel overige dienstverlening (openbaar bestuur, onderwijs, gezondheidszorg, welzijn, sport en cultuur). De ontwikkeling en structuur van de regio wordt gedomineerd door de steden Arnhem en Nijmegen. Arnhem onderscheidt zich door een zwaarder accent op de sector hoogwaardige zakelijke dienstverlening, Nijmegen bezit een belangrijk industrieel cluster. Het landelijke karakter van Zuidwest-Gelderland en de Achterhoek wordt weerspiegeld in een verspreide bewoning en een -zij het in afnemende mate- traditionele economische structuur met de nadruk op industriële en agrarische activiteiten. De zakelijke dienstverlening en de vervoerssector zijn in Zuidwest- Gelderland echter snel groeiende activiteiten, zodat de economische structuur in de loop der tijd breder is geworden. De landbouwsector in Zuidwest-Gelderland bezit een gunstige structuur (glas- en tuinbouw). Als gevolg daarvan kon de werkgelegenheid de afgelopen jaren tegen de algemene tendens in stabiel blijven of zelfs toenemen. In de Achterhoek daarentegen wordt de landbouw juist gedomineerd door de probleemsector veehouderij. Hier zijn dan ook veel arbeidsplaatsen verloren gegaan. Intussen is de Achterhoek nog wel een van de meest geïndustrialiseerde regio s van Nederland. Ook de werkgelegenheidsontwikkeling in deze sector is in vergelijking met Nederland gunstig verlopen. Recente ontwikkelingen Twee sectoren springen er uit als het gaat om de werkgelegenheidscreatie: de gezondheidszorg en de zakelijke dienstverlening (deskundigen- en adviesbureau s, schoonmaak- en beveiligingsdiensten e.d.). Een kwart van de banen waarmee de Gelderse werkgelegenheid tussen 1997 en 2001 is toegenomen, is te danken aan de ontwikkelingen in deze twee sectoren. Tabel 7. Sectoren met de grootse werkgelegenheidsgroei in Gelderland in de periode , alle banen groei omvang van de in banen gemiddeld jaarlijks sbi sector sector, X X groeipercentage 85 Gezondheids- en welzijnszorg Overige zakelijke dienstverlening Bouwnijverheid Detailhandel Computerservice en informatietechnologiebureau s Groothandel Onderwijs Garage bedrijven en benzinestations Horeca Cultuur, sport en recreatie Totale werkgelegenheid alle sectoren Bron: PWE-rapportage 2001, Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland Grote verliezen (in absolute zin) deden zich alleen bij de landbouw voor. Hier daalde de werkgelegenheid in 4 jaar tijds met ongeveer personen. Naast de landbouw kende alleen de industrie sectoren met werkgelegenheidsverliezen. De zes sectoren met de belangrijkste achteruitgang hebben sinds

24 gezamenlijk ongeveer arbeidsplaatsen verloren. De helft daarvan kwam voor rekening van de Chemische industrie en de Openbare Nutsbedrijven. De dienstverlening werd gekenmerkt door een bijna sectorbrede groei. Slechts een incidentele branche kampte met problemen. In 2002 lijkt aan deze gunstige situatie een einde gekomen. Het Centraal Planbureau raamt voor Nederland nog slechts een bescheiden banengroei van ¾ % 2. Blijkens de meest recente cijfers van het CBS 3 is in het tweede kwartaal van 2002 voor het eerst sinds 1994 de werkgelegenheid bij het Nederlandse bedrijfsleven gedaald. Alleen bij de zorg en de overheid was nog sprake van substantiële groei. In Gelderland lijken de ontwikkelingen dezelfde kant op te zijn gegaan. Volgens de uitkomsten van de Provinciale WerkgelegenheidsEnquête 2002 is de Gelderse werkgelegenheidsgroei in 2002 tot stilstand gekomen. Lag in de voorgaande jaren de groei nog op gemiddeld ruim 2%, dit jaar is de groei op nul uitgekomen. In vrijwel alle sectoren is de toename omgeslagen in een afname. Opvallend is in dat verband vooral de kentering bij de zakelijke dienstverlening 4. Deze sector was de afgelopen 5 jaar de banenmotor van de Gelderse economie, maar ook hier worden thans werkgelegenheidsverliezen geleden. De achteruitgang van de landbouw blijft zich voortzetten en de stabilisatie van de industriële werkgelegenheid van de afgelopen jaren is omgebogen in een aanzienlijke afname. Dat de totale werkgelegenheid toch nog gelijk is gebleven is -net als in Nederland- vooral te danken aan een forse groei in de gezondheidszorg. Tabel 8. Werkgelegenheidsgroei 2002 (banen van minstens 12 uur per week), Europese Unie, Nederland, Gelderland en de Gelderse COROP-gebieden groei in % EU NL Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen Zuidwest- Gelderland ¼ ¼ 2 ¾ 2½ 0 2½ 0 1¾ -1 3½ ¾ 2 ¼ Bron regionaal cijfers: PWE-2002, Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland. Bron Europese en Nederlandse cijfers: MEV 2003 en Economierapportage december 2002 / CPB In de Achterhoek is de werkgelegenheid het afgelopen jaar gedaald, de Veluwe is gelijk gebleven en in Zuidwest-Gelderland is de groei tot bijna nul gereduceerd. Alleen in Arnhem/Nijmegen zijn de ontwikkelingen nog relatief gunstig verlopen met een groei die gelijk was aan de Nederlandse. Vacatures De hoge economische groei en de krapte op de arbeidsmarkt in de afgelopen jaren komen tot uitdrukking in het aantal vacatures. Tussen 1997 en 2001 is de Nederlandse vacaturemarkt meer dan verdubbeld. In Gelderland was zelf sprake van een verdrievoudiging. In de eerste twee kwartalen van 2001 waren er bij de particuliere bedrijven in Nederland ruim openstaande vacatures, waarvan ongeveer 60% als moeilijk vervulbaar werd gekwalificeerd. Dit zijn de hoogste aantallen ooit gemeten. In het derde kwartaal van 2001 werd de conjunctuuromslag zichtbaar en daalde het aantal vacatures in vrijwel alle 2 Economierapportage december 2002 / CPB 3 Persbericht september Notitie over de werkgelegenheidsontwikkeling in Gelderland, voorlopige PWE-cijfers, Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland, oktober

25 sectoren. Afgaande op de stand in het tweede kwartaal van 2002 mag worden aangenomen dat de daling zich in 2002 versneld zal hebben voorgezet. Het jaargemiddelde voor 2002 kan worden geschat op ca , dat wil zeggen een daling van ruim eenderde ten opzichte van 2001 Tabel 9. Aantal vacatures bij particuliere bedrijven, , vierde kwartaal, X 1.000, Nederland, Gelderland en de Gedlderse COROP-gebieden Nederland Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem/ Nijmegen Zuidwest- Gelderland ,0 6,8 2,4 1,2 2,4 0, ,4 10,3 4,0 1,1 3,6 1, ,4 14,2 5,8 1,9 5,0 1, ,4 22,7 10,0 3,3 6,2 3, ,0 18,6 5,8 3,4 7,1 2, ,3 13,6 4,6 2,4 5,0 1,6 Bron : CBS; Bron 2002: raming Bureau Economisch Onderzoek op basis van landelijke ontwikkeling derde kwartaal 2001/ 2002 (CBS) en de vacature bestanden van CWI-Oost Nederland Op basis van het aantal gemelde vacatures bij de Centra voor Werk en Inkomen kan het Gelderse totaal aan onvervulde vacatures in 2002 worden geraamd op De afname in Gelderland is minder groot dan in Nederland. Met name op de Veluwe blijft de daling beperkt. Hier is de grote klap echter al in 2001 gekomen. 25

26 2.5 Bevolking en arbeidsparticipatie Bevolking De bevolkingsaanwas in Gelderland verloopt twee à drie maal zo snel als in de Europese Unie. De hoogste groei voltrok zich in Zuidwest-Gelderland en aanvankelijk op de Veluwe. Intussen is de aanwas op de Veluwe sterk afgevlakt en beweegt zich al geruime tijd op of rondom het Gelders gemiddelde. In Zuidwest-Gelderland daarentegen verloopt de bevolkingsgroei onverminderd stormachtig (vier maal het EU-gemiddelde). In de Achterhoek is de ontwikkeling naar Gelderse maatstaven lange tijd traag geweest. Toch ligt de groei ook in deze regio ruim boven het Europese gemiddelde. Arnhem/Nijmegen tenslotte wordt gekenmerkt door een constante bevolkingsgroei die vergelijkbaar is met het Nederlands gemiddelde. Ten aanzien van de regionale bevolkingsgroei lijkt zich binnen Gelderland een zekere convergentie af te tekenen. In de meest recente jaren wijkt alleen Zuidwest-Gelderland nog af, in alle andere Gelderse regio s beantwoordt de ontwikkeling aan het gemiddelde Nederlandse beeld. Tabel 10. Bevolking, Europese Unie, Nederland, Gelderland en de Gelderse COROP-gebieden, gemiddelde procentuele groei per jaar EU NL Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen Zuidwest- Gelderland 1973 / / / niveau ,5 16,0 1,94 0,63 0,38 0,70 0,23 x miljoen personen Bron Nederlandse cijfers CBS, bron EU: Eurostat Veranderingen in de bevolkingsomvang worden bepaald door het saldo van geboorte, sterfte en migratie. Gemiddeld in de EU is tweederde deel van de bevolkingsgroei het gevolg van inkomende migratie. De rest wordt veroorzaakt door de natuurlijke aanwas d.w.z. het saldo van geboorte en sterfte. In vergelijking met de EU is de bevolkingsaanwas in Nederland hoog. Het verschil is geheel toe te schrijven aan de veel sterkere natuurlijke aanwas die het gevolg is van de relatief jonge bevolkingsopbouw en de daarmee samenhangende hoge huwelijksvruchtbaarheid. 26

27 Ontwikkeling van de bevolking Bron Nederlandse gegevens: CBS; bron EU: Eurostat 27

28 Tabel 11. Gemiddelde bevolkingsgroei in de periode 1990 / 2000 verdeeld naar de samenstellende componenten migratie en natuurlijke aanwas Europese unie Nederland Totaal migratie natuurlijke aanwas Totaal migratie natuurlijke aanwas 0,3 0,2 0,1 0,6 0,2 0,4 Bron: Eurostat De leeftijdsopbouw van de bevolking is een belangrijke demografische factor en heeft -naast allerlei maatschappelijke implicaties- ook een sterke economische weerslag. Het tempo van vergrijzing en ontgroening, de in- en uitstroom op de arbeidsmarkt en de aantallen leerlingen en studenten zijn bepalend voor tal van economische aspecten, zoals de arbeidsparticipatie, het draagvlak voor de sociale voorzieningen en het opleidingsniveau van de beroepsbevolking. In vergelijking met de Europese Unie is de bevolking in Nederland en Gelderland minder vergrijsd. Het aandeel mensen boven de 64 jaar is hier nog niet zo hoog als in de rest van de EU. De middencategorie is voor de arbeidsmarkt het belangrijkst (25 tot 65 jaar). Juist deze leeftijdsgroep is in Nederland relatief groot. De mate van ontgroening ligt in Nederland iets onder het Europese gemiddelde. In Gelderland is de situatie nog wat gunstiger. Toch heeft ook hier de ontgroening een hoge vlucht genomen. Eenendertig procent van de bevolking is jonger dan 25 jaar, in 1975 was dat nog vierenveertig procent. Leeftijdsopbouw van de Gelderse bevolking, , totaal = 100% Bron: CBS jaar jaar 65 jaar en ouder Op de Veluwe en in Zuidwest-Gelderland is de ontgroening het minst ver voortgeschreden. De Achterhoek kent binnen Gelderland de hoogste vergrijzing en ontgroening. In Arnhem/Nijmegen en Zuidwest-Gelderland is de vergrijzing het laagst. Zeker in vergelijking met de EU is het aandeel ouderen in deze regio's betrekkelijk gering. 28

29 Tabel 12. Leeftijdsopbouw van de bevolking 2000, Europese Unie, Nederland, Gelderland en de Gelderse COROPgebieden, totaal = 100% leeftijdstructuur EU NL Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen 0 t/m 24 jaar t/m 64 jaar jaar en ouder Totaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Bron: Nederlandse cijfers CBS, EU: Eurostat Recente ontwikkelingen In 2002 lijkt zich een trendbreuk te voltrekken. Sinds 1997 nam de bevolkingsgroei in Nederland gestaag toe, dit jaar echter is het groeitempo met een kwart teruggelopen. De lagere bevolkingsgroei wordt vooral veroorzaakt door een daling van de immigratie en een stijging van de emigratie. Daarnaast is de sterfte t.o.v toegenomen terwijl het aantal geboorten vrijwel gelijk is gebleven 5. Tabel 13. Bevolkingsgroei in procenten, 2001 (jaargemiddelde) en 2002 (1 oktober 2001 / 1 oktober 2002), Europese Unie, Nederland, Gelderland en de Gelderse COROP-gebieden Nederland Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen Zuidwest- Gelderland Zuidwest- Gelderland ,6 0,6 0,7 0,5 0,6 0,6 Bron: CBS Ook in Gelderland is een omslagpunt in de groei opgetreden. Daarnaast zijn de regionale verhoudingen sterk gewijzigd. De Veluwe komt in 2002 als de snelst groeiende regio uit de bus. Deze positie wordt al decennia lang door Zuidwest-Gelderland ingenomen. In deze regio is de bevolkingsaanwas in 2002 echter meer dan gehalveerd. De oorzaak hiervan moet gezocht worden in een (tijdelijke) stagnatie van de woningbouw op de grote locaties in Zuidwest-Gelderland. Arbeidsparticipatie De mate waarin de bevolking deel neemt -of deel wil nemen- aan het arbeidsproces wordt arbeidsparticipatie genoemd (aantal personen met een beroep -al of niet werkend- in procenten van de bevolking van jaar). De hoogte van de arbeidsparticipatie is sterk afhankelijk van de leeftijd. In de categorie 15 tot 25 jaar bijvoorbeeld is de arbeidsparticipatie laag omdat een groot deel van de populatie 5 Persbericht CBS, augustus

30 dagonderwijs volgt. Tussen de 25 en 55 jaar bereikt de arbeidsparticipatie het hoogtepunt met een gemiddelde deelname van 80%. Naarmate de pensioenleeftijd dichter bij komt daalt de participatie snel als gevolg van o.a. de toenemende kans op arbeidsongeschikt en de wens om vervroegd uit te treden. In vergelijking met veel andere Europese landen was in het verleden de gemiddelde participatiegraad in Nederland laag. Dit kwam vooral omdat de arbeidsparticipatie van vrouwen achterbleef bij de Europese trend. In de afgelopen vijftien jaar is de achterstand echter snel ingelopen waardoor de Nederlandse participatie thans naar het EU-gemiddelde neigt. Deze inhaalslag kon vooral gerealiseerd worden dankzij de snelle groei van het aantal deeltijdbanen. In geen enkel ander land heeft deeltijdarbeid zo n hoge vlucht genomen. In Nederland bestaat intussen 33% van alle arbeidsplaatsen uit een deeltijdbaan (deeltijd is hier ruim gedefinieerd als een baan van 1 tot 30 uur per week). In de Europese Unie is dat 14%. Van alle in Nederland werkzame vrouwen werkt 58 procent in deeltijd. Nergens anders in de EU is dit aandeel zo hoog 6. De Gelderse arbeidsparticipatie is vrijwel gelijk aan de Nederlandse. De verschillen tussen de Gelderse regio's zijn gering. Voor zover er verschillen bestaan zijn deze voornamelijk het gevolg van de leeftijdsopbouw van de regionale bevolking. Tabel 14. Arbeidsparticipatie (banen van minstens 12 uur per week), Europese Unie, Nederland, Gelderland en de Gelderse COROP-gebieden EU NL Gelderlan d Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen Zuidwest- Gelderland Bron: Schatting Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland, berekend op basis van o.a. verschillende jaargangen CEP/ CPB, Eurostat en EBB / CBS 6 Webmagazine , CBS, deeltijd is in dit artikel ruim gedefinieerd als een baan van 1 tot 30 uur per week 30

31 2.6 Beroepsbevolking Het arbeidsaanbod ontwikkelt zich trendmatig en is minder aan conjuncturele fluctuaties onderhevig dan de vraag naar arbeid. Demografische factoren en de arbeidsparticipatie bepalen de omvang van het regionale arbeidsaanbod. Al deze factoren zijn op korte termijn tamelijk stabiel, hoewel de arbeidsparticipatie wel reageert op de economische conjunctuur. Als gevolg van de bevolkingsontwikkeling dienen zich jaarlijks nieuwe toetreders aan op de arbeidsmarkt (migranten, schoolverlaters, herintreders) en trekken mensen zich terug uit het arbeidsproces (gezinstaken, VUT, pensionering, WAO). Het saldo van deze bewegingen bepaalt de groei van de beroepsbevolking. Tabel 15. Beroepsbevolking (banen van minstens 12 uur per week), Europese Unie, Nederland, Gelderland en de Gelderse COROP-gebieden, gemiddelde procentuele groei per jaar EU NL Gelderland Veluwe Achterhoek Arnhem / Nijmegen Zuidwest- Gelderland 1973 / ,7 1,1 1,4 1,6 1,1 1,3 1, / ,6 1,3 1,3 1,2 1,0 1,4 2, / ,8 1,4 1,4 1,4 1,3 1,4 2, ,5 1,8 1,6 1,7 2,0 2, ,5 1,7 1,9 1,5 1,5 2, ,4 2,5 2,7 2,6 2,1 3, ,7 1,7 1,4 1,8 1,7 2, ,1 1,9 1,8 1,4 1,9 2, ,2 1,1 1,0 0,9 1,2 1, ,6 1,5 1,4 1,2 1,5 2,3 niveau x personen Bron: Nederland en Gelderland: Schatting Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland, berekend op basis van o.a. verschillende jaargangen CEP- MEV / CPB en EBB / CBS (NL 2001: MEV 2003 / CPB) Bron EU: geschat op basis van Eurostat en Economische Verkenning / CPB Ondanks de afnemende bevolkingsgroei en de daarmee gepaard gaande vergrijzing is op lange termijn gezien het groeitempo van de beroepsbevolking onverminderd hoog gebleven. Dit is vooral te danken aan de toegenomen arbeidsparticipatie van vrouwen. De participatie van mannen is lange tijd vrijwel stabiel geweest. Pas sinds het midden van de jaren negentig is als gevolg van de verminderde uittreding via de VUT en de WAO een stijgende trend waarneembaar. Bij de vrouwen is de arbeidsparticipatie in een stroomversnelling geraakt (van nog geen 42% in 1987 naar 56% in 2001). Regionale verschillen in de trendmatige ontwikkeling van het arbeidsaanbod zijn nauw verbonden met de verschillen in bevolkingsgroei. Zo is de groei van het arbeidsaanbod in Nederland aanzienlijk sneller verlopen dan in de EU. Binnen Gelderland spant Zuidwest-Gelderland de kroon. 31