Moleculaire genetica en functioneel onderzoek van mutaties in HSPB8 geassocieerd met erfelijke motorische zenuwaandoeningen
|
|
- Godelieve Molenaar
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Moleculaire genetica en functioneel onderzoek van mutaties in HSPB8 geassocieerd met erfelijke motorische zenuwaandoeningen Lezing door Dr. Joy Irobi-Devolder naar aanleiding van de prijsuitreiking van de prijs van het Frans Van Cauwelaert fonds Geachte voorzitter van de academie, geachte leden van de academie, beste collega wetenschappers, beste familie en vrienden. Vandaag heb ik de eer om de prijs van het Frans van Cauwelaert fonds te ontvangen, en ik wil jullie allemaal bedanken om dit samen met mij te beleven. Ik ga jullie iets meer vertellen over mijn onderzoek Moleculaire genetica en functioneel onderzoek van mutaties in HSPB8 geassocieerd met erfelijke motorische zenuwaandoeningen. 2 Het zenuwstelsel wordt onderverdeeld in het centrale en het perifere zenuwstelsel. De hersenen en het ruggenmerg vormen het centrale zenuwstelsel. Het perifere zenuwstelsel bestaat uit de zenuwuitlopers die vanuit de hersenen tot in de periferie lopen. Het centrale zenuwstelsel staat in verbinding met je lichaam door een netwerk van zenuwen. Het perifere zenuwstelsel zorgt voor het overbrengen van de informatie die je hersenen over de buitenwereld nodig hebben. Zenuwcellen of neuronen zenden berichten van je hersenen naar je spiervezels. Hier zie je een doorsnede van het ruggenmerg. Er zijn twee zenuwuitlopers; de motorische zenuwvezels en de sensorische zenuwvezels. Langs de motorische zenuwvezels worden de berichten verzonden; langs de sensorische zenuwvezels worden de berichten ontvangen. De zenuwcellen werken niet alleen, maar samen met de myeliniserende Schwann cellen die zorgen voor een snellere geleiding van de zenuwimpulsen. Je zenuwen werken als de draden van een elektrisch apparaat door informatie als elektrisch impulsen naar je hersenen te zenden. Je hersenen zijn in staat om die te ontvangen en signalen uit te zenden, zodat je lichaam op de juiste wijze reageert. 3 Perifere neuropathieën zijn afwijkingen van het perifere zenuwstelsel, veroorzaakt door een aantal ziektes, bvb. diabetes of door schade aan de motorische, sensorische of beide zenuwen. De spieren op zich mankeren niets maar ze ontvangen onvoldoende prikkels via de aangetaste zenuwen, waardoor atrofie of spierverzwakking optreedt. De best gekende perifere neuropathie is de ziekte van Charcot Marie Tooth (CMT), een erfelijke en heterogene aandoening voor het eerst beschreven in
2 4 Erfelijke perifere zenuwaandoeningen komen wereldwijd voor met een prevalentie van 1/2500. In 1886 beschreven de drie neurologen Jean- Marie Charcot en Pierre Marie uit Frankrijk, en Howard Henry Tooth uit Engeland, het ziektebeeld van een langzaam progressieve en familiaal voorkomende zenuwaandoening. Afgekort wordt deze ziekte CMT genoemd, naar de ontdekkers. 5 Door defecten in het perifere zenuwstelsel ontvangen de spieren minder prikkels waardoor ze minder geactiveerd worden. De belangrijkste klinische kenmerken van patiënten met CMT zijn spierverzwakking en - verkleining, ook spier-atrofie genoemd. 6 Ik ga nu een video van een CMT patiënt tonen zodat jullie zelf de klinische kenmerken kunnen zien. Deze video werd gemaakt door neurologen die werken in ons departement, Prof Peter de Jonghe en Dr. Jonathan Baets. De eerste moeilijkheden beginnen aan de voeten en onderbenen, later aan de handen en voorarmen. In tegenstelling tot sommige andere neurologische aandoeningen verkort CMT de levensduur niet. 7 Bij de ziekte van CMT wordt onderscheid gemaakt tussen twee hoofdvarianten, de axonale CMT en demyelinisatie CMT. Bij patiënten met axonale CMT is de afwijking in de zenuwuitlopers of de axonen zelf gelegen. Door het afsterven van axonen worden er minder zenuwcellen vastgesteld. Hier zie je een vergroting van de myelineschede rond het axon. Bij patiënten met demyelinisatie CMT worden vaak afwijkingen van de myelineschede gevonden. De myelinescheden rond de axonen zijn dun of soms helemaal verdwenen. Het proces van het verdwijnen van myeline heet demyelinisatie. Het duurt daardoor langer voordat een prikkel vanuit de hersenen via het aangetaste perifere zenuwstelsel de spieren bereikt. 8 Hoe ziet een zenuwvezel eruit? Hier zie je een opname van dwarsdoorsneden door zenuwvezels zoals te zien onder de microscoop. Op foto A zie je gezonde zenuwvezels. De myelineschedes zijn de zwarte rondjes, die de axonen omgeven. Op foto B zie je zenuwvezels van een patiënt met demyelinisatie CMT. Rondom de zenuwvezels zijn ajuinschilbeelden, hier zie je een vergroting van ajuinschilbeelden. Dit is een teken van een zieke zenuw. Ook het aantal zenuwvezels is verminderd. 2
3 9 Een subgroep van CMT is de distale erfelijke motorische neuropathie, waarbij er een predominante degeneratie van de motorische neuronen is. Bij de aanvang van mijn doctoraat in 1998 was er een grote Belgische familie ter beschikking waarin distale motorische neuropathie werd vastgesteld. Het genetische defect in deze familie was gekoppeld aan een bepaald chromosoom maar het met ziekte geassocieerde gen was toen nog niet gekend. Het doel van mijn doctoraat was het identificeren van het ziektegen en het opsporen van de mutatie in de Belgische familie met motorische neuropathie. 10 De ziekte wordt doorgegeven aan de volgende generatie op een autosomaal dominante overervingswijze. Dat wil zeggen, als één van de ouders, vader of moeder de aandoening heeft, dan hebben alle kinderen 50% kans de ziekte over te erven. Om een gendefect te identificeren, beginnen we met het verzamelen van bloedstalen van alle individuen in een familie, zowel patiënten als gezonde mensen. Uit deze bloedstalen wordt DNA-materiaal geïsoleerd, daarna starten we de zoektocht in het genoom. 11 De kern van elke cel (bvb. bloedcel) heeft je unieke DNA dat al je erfelijke eigenschappen bevat, bvb. de kleur van je huid of je bloedgroep. DNA is een informatiedrager zoals een boek of een cd-rom. Elke cel bevat dezelfde chromosomen met hetzelfde DNA en in het DNA zitten verschillende genen. De zoektocht voor het defecte gen kan je vergelijken met het zoeken van een naald in een hooiberg. 12 Hoe doen we aan DNA onderzoek? Hier zie je de stamboom van een familie. Zwart gekleurd zijn de patiënten, wit zijn gezonde personen. De vader van de familie draagt het ziektegen en heeft het doorgegeven aan 4 van zijn 7 kinderen. Om het ziektegen te vinden concentreren we ons op die patiënten met het kleinste gemeenschappelijke chromosomale gebied, want dit stukje is aanwezig in alle patiënten. Ergens in dit gebied bevindt zich het ziektegen. 13 De volgende stap is mutatie screenen, dit is het bepalen van de volgorde van de bouwstenen van het DNA van alle genen in het verkleinde gebied. Dit gaat leiden tot de identificatie van mutaties in het defecte gen. 3
4 14 Wat zijn mutaties? Een gen draagt de informatie voor een specifieke erfelijke eigenschap in een cel. Mutaties in genen zijn veranderingen in het erfelijke materiaal. We kunnen ons chromosoom of DNA vergelijken met een woordenboek. Verandering in 1 van de vele letters kan leiden tot een ander woord met een andere betekenis. Mutaties in DNA of genen kunnen een normaal gen veranderen in een defect gen dat resulteert in een defect eiwit, en dit leidt tot problemen voor de patiënten. 15 Dit soort genetisch onderzoek in onze Belgische familie met motorische neuropathie toonde aan dat het ziektegen gelegen is op chromosoom 12. Mutatie analyse toonde 2 veranderingen in een eiwit, het klein heat shock B8 eiwit. Deze mutaties zijn aanwezig in alle patiënten en die mutaties waren afwezig in gezonde individuen. We hebben ook dezelfde mutaties gevonden in andere families met axonale neuropathie, dit wil zeggen dat die mutaties in HSPB8 eiwit kritisch zijn voor de ontwikkeling van neuropathie. De mutaties in het HSPB8 gen liggen in een heel belangrijk domein van het eiwit, namelijk het alpha-crystalline domein. Dus verandering in dit belangrijke domein zal resulteren in een abnormaal eiwit. Toen we die mutatie vonden in het HSPB8 gen, hebben we een literatuurstudie gedaan om meer over de functie van dit eiwit te leren. Uit de literatuur blijkt dat HSPB8 bindt of samen werkt met een ander eiwit HSPB1, ook van dezelfde eiwit familie. Zo n functionele interactie kan zijn dat mutaties die optreden in het HSPB1 gen ook kunnen resulteren in motorische zenuwaandoeningen. 16 In samenwerking met collega s uit Rusland hebben we een mutatie analyse gedaan met veel patiënten met zenuwaandoeningen. We hebben verschillende mutaties gevonden in het HSPB1 gen, in verschillende families met perifere neuropathie. Dit onderzoek toont voor de eerste keer dat mutaties in kleine heat shock eiwitten resulteren in axonale neuropathie. 4
5 17 Wat zijn kleine heat shock proteïnen? Ze behoren tot een grote familie van alomtegenwoordige eiwitten die aggregatie en denaturatie van eiwitten voorkomen. Ze hebben een belangrijke functie bij het overleven van alle cellen. De mutatie treedt op in het lysine aminozuur. Dit aminozuur is een hot spot voor mutaties in deze eiwitten familie. Verandering die optreedt in dit lysine of arginine aminozuur resulteert in verschillende menselijke ziekten zoals cataract, DRMyopathy en motorische neuropathie. Deze mutaties treffen aminozuren die kritisch zijn voor de strukturele en functionele integriteit van de klein HSP eiwit familie. 18 Om het gemakkelijk te begrijpen kunnen we onze eiwitten vergelijken met een huis. We hebben verschillende componenten nodig om een sterk en goed functionerend huis of goed functionerend zenuwstelsel te maken. Bvb. bakstenen kunnen vergeleken worden met een belangrijk eiwit van een zenuwcel, structurele myeline proteïnen. De taak van cement kan vergeleken worden met de functie van adhesiemoleculen eiwitten in de zenuwcel. Elektriciteit in ons huis kan je vergelijken met eiwitten betrokken in axonaal transport of stroming van eiwitten vanaf het ruggenmerg tot ons handen of tenen. Op deze tekening van de zenuwcel zie je dat de kleine HS eiwitten een belangrijke rol hebben in de overleving van de axonen en dus mutaties in die eiwitten resulteren in de afsterving van de axonen en zenuwcellen. 19 Onze centrale onderzoeksvraag is waarom mutaties in HSPB8 predominant de perifere neuronen treffen terwijl andere lichaamscellen, waarin eveneens mutant HSPB8 voorkomt, gespaard blijven. Het antwoord weten we nog niet. Daarom doen we functionele studies die ons zullen leren wat de mutante eiwitten doen in cellen. We gebruiken nu 3 strategieën, namelijk we willen weten wat de rol is van mutante eiwitten in de overleving van cellen, in de celdood en stabiliteit van cytoskelet. 5
6 20 Ons eerste functioneel onderzoek in getransfecteerde cel cultuur toont dat mutant HSPB8 eiwit resulteert in aggregatie of accumulatie van eiwitten. In Foto A zie je de expressie van het normale eiwit, dat geen aggregatie maakt. In Foto B en C zie je dat de 2 mutanten B8 eiwitten wel aggregatie vormen in cellen. Een correcte vouwing van het eiwit is noodzakelijk om zijn functie naar behoren te kunnen uitoefenen. Een verkeerde vouwing van het eiwit kan leiden tot een eiwit dat niet langer functioneel is of tot een aggregaat. Het neerslaan van deze geaggregeerde eiwitten is één van de kenmerken van een aantal ziektes, zoals bvb. de ziekte van Alzheimer. 21 De volgende vraag, zien wij ook aggregaten van mutant eiwit in cellen afkomstig van patiënten met B8 mutaties. Het antwoord is positief. We hebben een kleine huid biopsie genomen van 2 patiënten uit de Belgische familie met B8 mutaties. Ons onderzoek toont dat cellen van patiënten aggregaten vormen. Dit aggregaat is afwezig bij cellen van gezonde mensen. 22 De patiënten met die B8 mutaties hebben geen probleem met hun huidcellen, maar wel met cellen uit het perifere zenuwstelsel, namelijk de motorische en sensorische neuronen. We hebben het effect van het mutante B8 eiwit onderzocht in getransfecteerde glial / Schwann cellen, die zorgen voor de neuronen. De mutante eiwitten vormen aggregatie in Schwann cellen. Deze aggregatie kan de beschermende functie van Schwann cellen naar de neuronen inhibieren en dus kan leiden tot afsterving van het neuron. We hebben hetzelfde experiment gedaan met motorische neuronen en we zien ook aggregaten van het mutante B8 eiwit. Belangrijke eiwitten worden geproduceerd in het cellichaam van zenuwcellen en ze worden door de zenuwuitlopers of axonen vervoerd naar de spieren. Een van onze hypotheses is dat die mutante aggregaten kunnen leiden tot blockages van dit transport. 6
7 23 Omdat de perifere neuronen de langste axonen bezitten die de meest distale spieren innerveren kan er verwacht worden dat veranderingen in het axonale transport kunnen bijdragen tot de ontwikkeling van een perifere neuropathie. Diermodellen zijn essentieel om een beter inzicht te krijgen in de pathomechanismen en om op termijn het effect van mogelijke therapeutica na te gaan. Tot op heden bestaat er voor patiënten geen doeltreffende therapie die het verloop van de ziekte kan veranderen. De ontrafeling van het biologische mechanisme van motorische neuropathie aan de hand van cel en muismodellen kan hierin een eerste stap vormen tot de ontwikkeling van mogelijke therapeutica. 24 Dit is een belangrijke slide. Ik wil mijn collega s in onze onderzoeksgroep perifere neuropathieën, bedanken voor hun steun en hulp in dit project. Ik dank Professor Christine van Broekhoven die mij de kans gegeven heeft om een doctoraat te kunnen doen in haar departement Moleculaire Genetica. Ik dank Professor Vincent Timmerman, onze groepsleider, voor zijn wetenschappelijke steun en begeleiding. Ik dank Prof. Peter de Jonghe, groepsleider van de Neurogenetica onderzoeksgroep en onze hoofd neuroloog die zorgt voor de klinische diagnose van alle CMT patiënten. Ik dank Ines Dierick voor de genetische analyse, Albena, Sophie, Leo voor de stimulerende discussies, onze laboranten en iedereen van onze PN groep. Ik wil ook de instituten en universiteiten waarmee wij samenwerken bedanken, zonder hen had ons onderzoek nog niet zo ver gestaan. Een speciale dank aan alle CMT patiënten voor hun interesse en medewerking in ons onderzoek. Tot slot een speciale dank aan Johan Devolder, mijn man, voor zijn steun, en ook aan onze kinderen: Lukas, Athan en Jana. 7
Onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten
WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR DE ROL VAN GENETICA IN JONGDEMENTIE: FAMILIES, MUTATIES EN GENETISCHE TESTEN. Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica,
Nadere informatieErfelijkheid van de ziekte van Huntington
Erfelijkheid van de ziekte van Huntington In de kern van iedere cel van het menselijk lichaam is uniek erfelijk materiaal opgeslagen. Dit erfelijk materiaal wordt ook wel DNA (Desoxyribonucleïnezuur) genoemd.
Nadere informatieALZHEIMER DEMENTIE: EEN GENETISCH INZICHT IN DE BIOLOGIE VAN DE ZIEKTE
ALZHEIMER DEMENTIE: EEN GENETISCH INZICHT IN DE BIOLOGIE VAN DE ZIEKTE Prof. Dr. Christine Van Broeckhoven PhD DSc Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Departement voor Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium
Nadere informatie2. Erfelijkheid en de ziekte van Huntington
2. Erfelijkheid en de ziekte van Huntington Erfelijkheid Erfelijk materiaal in de 46 chromosomen De mens heeft in de kern van elke lichaamscel 46 chromosomen: het gaat om 22 paar lichaamsbepalende chromosomen
Nadere informatieWat zijn polyq ziektes?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Zijn er genetische verbanden tussen neurodegeneratieve ziektes?
Nadere informatieFenotype nakomelingen. donker kort 29 donker lang 9 wit kort 31 wit- lang 11
1. Bij honden is het allel voor donkerbruine haarkleur (E) dominant over het allel voor witte haarkleur (e). Het allel voor kort haar (F) is dominant over het allel voor lang haar (f). Een aantal malen
Nadere informatiete onderscheiden valt van FSHD (FSHD2). Omdat deze patiënten echter meer dan 10 D4Z4 repeats hebben kon eerder de diagnose van FSHD in een DNA test
SAMENVATTING Facioscapulohumerale spierdystrofie (FSHD) is een erfelijke spierziekte die wordt gekenmerkt door verzwakking van de aangezichtspieren (facio), de spieren rond de schouderbladen (scapulo)
Nadere informatieDEMENTIE EN HET GENETISCH ONDERZOEK
DEMENTIE EN HET GENETISCH ONDERZOEK Prof. Dr. Julie van der Zee, PhD Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium Neurogenetica, Instituut Born Bunge, Universiteit
Nadere informatieMitochondriële ziekten
Mitochondriële ziekten Erfelijkheid NCMD Het Nijmeegs Centrum voor Mitochondriële Ziekten is een internationaal centrum voor patiëntenzorg, diagnostiek en onderzoek bij mensen met een stoornis in de mitochondriële
Nadere informatieChapter 10. Nederlandse samenvatting
Chapter 10 Nederlandse samenvatting Samenvatting Dunnevezelneuropathie (DVN) is een aandoening waarbij selectief of overwegend de dunne zenuwvezels (Aδ en C) zijn aangedaan. Het klinisch beeld wordt gekenmerkt
Nadere informatieFTD lotgenotendag 10 januari Congres Vancouver oktober 2014 Vervolg
FTD lotgenotendag 10 januari 2015 Congres Vancouver 23-25 oktober 2014 Vervolg Overzicht presentatie Even voorstellen Korte achtergrond FTD FTD congres Biomarkers Achtergrond overerving Behandelingen Ander
Nadere informatieOnderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten Departement voor Moleculaire Genetica, VIB. Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge
Onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten Departement voor Moleculaire Genetica, VIB Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge Universiteit Antwerpen CDE TOESTEMMING TOT DEELNAME AAN
Nadere informatieErfelijke spastische paraparese
Erfelijke spastische paraparese He althy Ageing: moving to the next generation WAT IS EEN ERFELIJKE SPASTISCHE PARAPARESE? Erfelijke spastische paraparese is feitelijk een groep aandoeningen. Deze aandoeningen
Nadere informatieStand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer
Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,
Nadere informatieDialogen voor conceptcartoons. Verband genotype/fenotype, dominant/recessief
Dialogen voor conceptcartoons Verband genotype/fenotype, dominant/recessief 1 Is dit ons kind? (Zie conceptcartoon Horst Wolter op deze site.) Leermoeilijkheid (misconcept): Uiterlijke eigenschappen weerspiegelen
Nadere informatieipsc-derived insights into Motor Neuron Disease and Inflammatory Neuropaties Oliver Härschnitz
Nederlandse samenvatting proefschrift ipsc-derived insights into Motor Neuron Disease and Inflammatory Neuropaties, 15 september 2017, UMC Utrecht Stamcellen zijn in staat tot het veranderen, oftewel differentiëren,
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. DNA-onderzoek en gentherapie
Afsluitende les Leerlingenhandleiding DNA-onderzoek en gentherapie Inleiding In de afsluitende les DNA-onderzoek en gentherapie zul je aan de hand van een aantal vragen een persoonlijke en kritische blik
Nadere informatieDutch summary. Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis
Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis Multiple sclerose (MS) is een ingrijpende aandoening van het centraal zenuwstelsel en de meest voorkomende oorzaak van niet-trauma gerelateerde invaliditeit
Nadere informatieH5 Begrippenlijst Zenuwstelsel
H5 Begrippenlijst Zenuwstelsel acetylcholine Vaak voorkomende neurotransmitter, bindt aan receptoren en verandert de permeabiliteit van het postsynaptische membraan voor specifieke ionen. animatie synaps
Nadere informatieChapter 7. Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Veel mensen kennen in hun omgeving wel iemand die lijdt aan multiple sclerose (MS). Het is een ernstige ziekte met een grillig verloop, waarbij perioden
Nadere informatieALS Onderzoek. ALS biobank en database. ALS Onderzoek. Onderzoeksprojecten
ALS Onderzoek ALS Centrum Nederland doet onderzoek naar ALS, PLS en PSMA met als doel om zo snel mogelijk een behandeling voor deze ziektes te vinden. We verzamelen gegevens van zoveel mogelijk patiënten.
Nadere informatieDEMENTIE: HOEVER STAAT HET ONDERZOEK? Christine Van Broeckhoven. 2012-10-23 Lezing Davidsfonds Boom- Niel. Prof. Dr. Christine Van Broeckhoven PhD DSc
DEMENTIE: HOEVER STAAT HET ONDERZOEK? Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born Bunge, Universiteit
Nadere informatieVan mutatie naar ziekte
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Een nieuw antilichaam onthult toxische delen van het huntingtine
Nadere informatieInformatie over Exoom sequencing
Informatie over Exoom sequencing Exoom sequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over dit onderzoek. De volgende onderwerpen komen aan bod: Om de
Nadere informatieVan mens tot Cel oefenvragen 1. De celdeling bestaat uit verschillende fasen. Hoe heten de G1, S en de G2 fase samen?
Van mens tot Cel oefenvragen 1. De celdeling bestaat uit verschillende fasen. Hoe heten de G1, S en de G2 fase samen? A: interfase B: profase C: anafase D: cytokinese 2. Een SNP (single nucleotide polymorphism)
Nadere informatieBesmettelijke hersenaandoeningen
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Moeten we ons zorgen maken over een huntingtine-invasie? Goed lab
Nadere informatieKlinische Genetica. Autosomaal dominante overerving
Klinische Genetica Autosomaal dominante overerving Klinische Genetica U bent (of uw kind is) doorverwezen naar de polikliniek Klinische Genetica. Tijdens de eerste afspraak legt een klinisch geneticus
Nadere informatieNederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose
Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische
Nadere informatieDoor recombinatie ontstaat een grote vescheidenheid in genotypen binnen een soort. (genetische
Chromosomen bestaan voor een groot deel uit DNA DNA bevat de erfelijke informatie van een organisme. Een gen(ook wel erffactor) is een stukje DNA dat de informatie bevat voor een erfelijke eigenschap(bvb
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. Wat voor eiwit ben jij? (Expert)
Afsluitende les Leerlingenhandleiding Wat voor eiwit ben jij? (Expert) Deel 1 DNA kan vertaald worden naar aminozuren, die op hun beurt weer coderen voor eiwitten. In het DNA kunnen verschillende mutaties
Nadere informatieSamenvattingen. Samenvatting Thema 4: Erfelijkheid. Basisstof 1. Basisstof 2. Erfelijke eigenschappen:
Samenvatting Thema 4: Erfelijkheid Basisstof 1 Erfelijke eigenschappen: - Genotype: o genen liggen op de chromosomen in kernen van alle cellen o wordt bepaald op moment van de bevruchting - Fenotype: o
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 111 Dit proefschrift behandelt de diagnose van epidermolysis bullosa simplex (EBS) op DNA niveau en een eerste aanzet tot het ontwikkelen van gentherapie voor deze ziekte. Een
Nadere informatieZenuwcellen die door hun uitlopers de spieren aansturen (motorische neuronen) zijn zowel in de hersenen gelokaliseerd (centraal gelegen motorische neu
Zenuwcellen die door hun uitlopers de spieren aansturen (motorische neuronen) zijn zowel in de hersenen gelokaliseerd (centraal gelegen motorische neuronen) als in de hersenstam en het ruggenmerg (perifeer
Nadere informatieZenuwcellen met Nissl-substantie
Zenuwcellen met Nissl-substantie Download deze pagina als.pdf, klik hier Bronvermelding: 1 Theorie: Junqueira L.C. en Carneiro J. (2004, tiende druk), Functionele histologie, Maarssen. Uitgeverij Elsevier.
Nadere informatieDe hersenen en het ruggenmerg communiceren met spieren en zintuigen door middel van perifere
De hersenen en het ruggenmerg communiceren met spieren en zintuigen door middel van perifere zenuwen die zich door het hele lichaam vertakken. Op deze manier zijn wij in staat informatie uit onze omgeving
Nadere informatieWerkstuk Biologie Erfelijkheid
Werkstuk Biologie Erfelijkheid Werkstuk door een scholier 1743 woorden 3 mei 2000 5,1 126 keer beoordeeld Vak Biologie Inleiding Informatie over het onderwerp: Het onderwerp is erfelijkheid. Er is weinig
Nadere informatieDe Ziekte van Huntington, huntingtine
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Leer de vijand kennen: Neutronenstraling onthult de bouw van het
Nadere informatieBeide helften van de hersenen zijn met elkaar verbonden door de hersenbalk. De hersenstam en de kleine hersenen omvatten de rest.
Biologie SE4 Hoofdstuk 14 Paragraaf 1 Het zenuwstelsel kent twee delen: 1. Het centraal zenuwstelsel bevindt zich in het centrum van het lichaam en bestaat uit de neuronen van de hersenen en het ruggenmerg
Nadere informatieCarol Dweck en andere knappe koppen
Carol Dweck en andere knappe koppen in de (plus)klas 2011 www.lesmateriaalvoorhoogbegaafden.com 2 http://hoogbegaafdheid.slo.nl/hoogbegaafdheid/ theorie/heller/ 3 http://www.youtube.com/watch?v=dg5lamqotok
Nadere informatieSamenvatting door Hidde 506 woorden 31 maart keer beoordeeld. Biologie Hoofdstuk 14: Zenuwstelsel Centraal zenuwstelsel
Samenvatting door Hidde 506 woorden 31 maart 2017 0 keer beoordeeld Vak Biologie Biologie Hoofdstuk 14: Zenuwstelsel 14.1 Centraal zenuwstelsel Zenuwstelsel bestaat uit 2 delen: - centraal zenuwstelsel
Nadere informatieVetmoleculen en de hersenen
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Speciale 'hersen-vet' injectie heeft positief effect in ZvH muis
Nadere informatieover Darwin en genomics
C C. Veranderingen in DNA Je gaat nu zelf onderzoek doen op basis van gegevens van het Forensisch Laboratorium voor DNA Onderzoek. Prof. dr. Peter de Knijff, die als geneticus bij dat laboratorium werkt,
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting HET BEGRIJPEN VAN COGNITIEVE ACHTERUITGANG BIJ MULTIPLE SCLEROSE Met focus op de thalamus, de hippocampus en de dorsolaterale prefrontale cortex Wereldwijd lijden ongeveer 2.3
Nadere informatieProfielwerkstuk Biologie Invloed van kou op het concentratievermogen
Profielwerkstuk Biologie Invloed van kou op het concentratievermogen Profielwerkstuk door R. 1428 woorden 20 februari 2013 7,2 19 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Voorwoord Wij hebben
Nadere informatieWe kunnen het zenuwstelsel daarom onderverdelen in de controlekamer: het centrale zenuwstelsel en informatiewegen: het perifere zenuwstelsel.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Het zenuwstelsel De hersenen, het ruggenmerg en de zenuwen in je lichaam vormen samen het zenuwstelsel.
Nadere informatieSamenvatting De kleurverandering van bladeren is een van de opvallendste kenmerken van de herfst voordat ze afsterven en afvallen. Tijdens de herfst worden de bouwstoffen die aanwezig zijn in het blad
Nadere informatieErfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing
Erfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing Exoomsequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over dit onderzoek. De volgende onderwerpen komen aan bod:
Nadere informatieAnatomie / fysiologie. Zenuwstelsel overzicht. Perifeer zenuwstelsel AFI1. Zenuwstelsel 1
Anatomie / fysiologie Zenuwstelsel 1 FHV2009 / Cxx56 1+2 / Anatomie & Fysiologie - Zenuwstelsel 1 1 Zenuwstelsel overzicht Encephalon = hersenen Spinalis = wervelkolom Medulla = merg perifeer centraal
Nadere informatieX-gebonden overerving
12 Universiteit Gent - UG http://medgen.ugent.be/cmgg/home.php Tel. +32(0)9 240 36 03 X-gebonden overerving Université Libre de Bruxelles - ULB Tel. +32 (0)2 555 31 11 Vrije Universiteit Brussel - VUB
Nadere informatieGenetische testen en gezondheid
Genetische testen en gezondheid Genetische testen en gezondheid We hebben allemaal een unieke combinatie van genen van onze ouders geërfd. Onze unieke combinatie van genen en de invloed van onze omgeving
Nadere informatieOnderzoeksprojecten (500-853 van 853)
www.researchportal.be - 2 Feb 2016 05:37:19 Onderzoeksprojecten (500-853 van 853) Zoekfilter: Classificaties: Neurologie, neuropsychologie, neurofysiologie Moleculair biologisch onderzoek van HSPB8 mutaties
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Genetic profiling of the peripheral nervous system de Jonge, R.R. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Genetic profiling of the peripheral nervous system de Jonge, R.R. Link to publication Citation for published version (APA): de Jonge, R. R. (2003). Genetic profiling
Nadere informatieDit proefschrift beschrijft de rol van genetische factoren in het ontstaan van de ziekte van
Samenvatting Dit proefschrift beschrijft de rol van genetische factoren in het ontstaan van de ziekte van Hirschsprung (ook wel afgekort als HSCR). HSCR is een aangeboren afwijking gekenmerkt door de afwezigheid
Nadere informatieVEELGESTELDE VRAGEN OVER... Episodische ataxie
VEELGESTELDE VRAGEN OVER... Episodische ataxie Wat is episodische ataxie? Episodische ataxie is een type ataxie dat tot de groep van erfelijke aandoeningen van het centrale zenuwstelsel behoort. Episodische
Nadere informatieKlinische Genetica Chromosomenonderzoek
Klinische Genetica Chromosomenonderzoek Informatie voor ouders Klinische Genetica De arts van uw kind heeft voorgesteld om chromosomenonderzoek te verrichten. Hiervoor wordt bloed afgenomen en opgestuurd
Nadere informatieErfelijke borst-, eierstoken eileiderkanker
Erfelijke borst-, eierstoken eileiderkanker informatie voor patiënten 2 Erfelijke borst-, eierstoken eileiderkanker deze brochure is bedoeld voor wie meer wil weten over erfelijkheid bij borst-, eierstok-
Nadere informatieHet verhaal van ZvH en kanker
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Wat is het verband tussen de Ziekte van Huntington en kanker? Volgens
Nadere informatieNewsletter April 2013
1. Inleiding Met het thema van deze nieuwsbrief willen we ons richten op de fundamenten van het fokken: de basisgenetica. Want of je het nu wil of niet. dit is ook de basis voor een succesvolle fok! Misschien
Nadere informatieDe beschermende invloed van flavonoïden op ons brein
Prof. dr. Jerome Hendriks Universiteit Hasselt An apple a day keeps the doctor away De beschermende invloed van flavonoïden op ons brein Jerome Hendriks Vitamine C Flavonoïden Albert Szent-Györgyi 1 Flavonoïden
Nadere informatieVertaalproblemen? Nieuwe inzichten in de productie van het ziekte van Huntington eiwit Jij zegt tomaten huntingtine
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Vertaalproblemen? Nieuwe inzichten in de productie van het ziekte
Nadere informatieFragiele-Xsyndroom. Een erfelijke aandoening
Fragiele-Xsyndroom Een erfelijke aandoening Het fragiele-x-syndroom is, een erfelijke aandoening, die gepaard gaat met een verstandelijke handicap, op autisme gelijkend gedrag en dikwijls bepaalde uiterlijke
Nadere informatie6.7. Werkstuk door een scholier 1654 woorden 17 april keer beoordeeld. Biologie voor jou. Erfelijkheidsmateriaal
Werkstuk door een scholier 1654 woorden 17 april 2006 6.7 33 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Erfelijkheidsmateriaal Het menselijk lichaam bestaat uit een veel organen, deze organen
Nadere informatieAls u naar aanleiding van deze informatie nog vragen heeft, kunt u deze altijd met uw arts of dokter de Vries bespreken.
Patiënten informatie en toestemmingsformulier voor hersenobductie en wetenschappelijk onderzoek bij SpinoCerebellaire Ataxie (SCA) en de ziekte van Huntington. 1 Achtergrond Spinocerebellaire ataxie (spino=
Nadere informatieKlinische Genetica. Geslachtsgebonden (X-chromosoom gebonden) recessieve overerving
Klinische Genetica Geslachtsgebonden (X-chromosoom gebonden) recessieve overerving Klinische Genetica Bij uw bezoek aan de polikliniek Klinische Genetica heeft de klinisch geneticus of een genetisch consulent
Nadere informatieKlinische Genetica. Autosomaal recessieve overerving
Klinische Genetica Autosomaal recessieve overerving Klinische Genetica U of uw kind is doorverwezen naar de polikliniek Klinische Genetica. Tijdens de afspraak legt een klinisch geneticus of een genetisch
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting GENETISCHE EN RADIOLOGISCHE MARKERS VOOR DE PROGNOSE EN DIAGNOSE VAN MULTIPLE SCLEROSE Multiple Sclerose (MS) is een aandoening van het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg)
Nadere informatiehttp://www.bloedsuiker.nl/nieuwsbrief/439/3772/diabetes-de-erfelijkheid-van-diabete...
Page 1 of 5 De erfelijkheid van diabetes type 2 Een samenspel van genen en leefstijlfactoren door Irene Seignette Diabetes type 2 is erfelijk. Maar wat bepaalt nu of iemand daadwerkelijk diabetes type
Nadere informatieDominante Overerving. Informatie voor patiënten en hun familie. Illustraties: Rebecca J Kent www.rebeccajkent.com rebecca@rebeccajkent.
12 Dominante Overerving Aangepaste informatie van folders geproduceerd door Guy s and St Thomas Hospital en Londen Genetic Knowledge Park, aangepast volgens hun kwaliteitsnormen. Juli 2008 Vertaald door
Nadere informatieDe stamboom van uw familie
De stamboom van uw familie Stamboom Breng de geschiedenis van erfelijke ATTR-amyloïdose in uw familie in kaart : de ziektegeschiedenis van uw familie in kaart brengen is belangrijk Met dit werkblad kunt
Nadere informatieZiekte van von Hippel Lindau
Ziekte van von Hippel Lindau Kenmerken De ziekte van von Hippel Lindau (VHL) is een zeldzame erfelijke aandoening die wordt gekenmerkt door goed- of kwaadaardige gezwellen (tumoren) op verschillende plaatsen
Nadere informatieWelke van de onderstaande beweringen is correct met betrekking tot het zenuwstelstel?
Biologie Vraag 1 Welke van de onderstaande beweringen is correct met betrekking tot het zenuwstelstel? Myeline is een hoofdzakelijk eiwitrijke stof die aangemaakt wordt door Schwann cellen. Myeline
Nadere informatieWelke van de onderstaande beweringen is correct met betrekking tot het zenuwstelstel?
Biologie Vraag 1 Welke van de onderstaande beweringen is correct met betrekking tot het zenuwstelstel? Myeline is een hoofdzakelijk vetachtige stof die aangemaakt wordt door Schwann cellen. Myeline
Nadere informatieX-gebonden Overerving
12 http://www.nki.nl/ Afdeling Genetica van het Universitair Medisch Centrum Groningen http://www.umcgenetica.nl/ X-gebonden Overerving Afdeling Klinische Genetica van het Leids Universitair Medisch Centrum
Nadere informatieErfelijkheid en Dystonie
Erfelijkheid en Dystonie Nederlandse Vereniging van Dystoniepatiënten Deze folder werd mede mogelijk gemaakt door: Wat is genetica? Genetica is de leer van de overdracht van erfelijke informatie op het
Nadere informatieAppendix. Nederlandse samenvatting voor niet-ingewijden
I Nederlandse samenvatting voor niet-ingewijden Inleiding Het centraal zenuwstelsel Het centraal zenuwstelsel (CZS) bestaat uit de hersenen en het ruggenmerg. Het is opgebouwd uit miljarden cellen. Het
Nadere informatieEen mens is voor 50% genetisch identiek aan een banaan.
Een mens is voor 50% genetisch identiek aan een banaan. Qu3 / DNABAR Noorderlicht 2010 Voorwoord 3 Dit boekje is een initiatief van de afdeling Genetica van het Universitair Medisch Centrum Groningen.
Nadere informatieVerklarende woordenlijst
12 Verklarende woordenlijst Gebaseerd op een woordenlijst die werd ontwikkeld door Londen IDEAS Genetic Knowledge Park aangepast volgens hun kwaliteitsnormen. Januari 2008 Gesteund door EuroGentest, NoE
Nadere informatieWetenschappelijk onderzoek Lewy body dementie
Wetenschappelijk onderzoek Lewy body dementie Wetenschappelijke artikelen 600 500 400 300 200 216 198 232 265 270 257 301 346 341 333 326 362 422 437 429 487 504 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Nadere informatieAlgemene aspecten van erfelijkheid. Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek?
Erfelijke nierziekten: algemene aspecten van erfelijkheid, overerving en erfelijkheidsadvies Nine Knoers Klinisch Geneticus Commissie Erfelijke Nierziekten NVN 4 november 2006 HUMAN GENETICS NIJMEGEN Inhoud
Nadere informatieConcept cartoons zijn meerkeuzevragen in de vorm van een dialoog met plaatje. Dat ziet er bijvoorbeeld zo uit:
Concept cartoons Concept cartoons zijn meerkeuzevragen in de vorm van een dialoog met plaatje. Dat ziet er bijvoorbeeld zo uit: Over de dialoog De uitspraken die de figuren doen, zijn gebaseerd op wetenschappelijk
Nadere informatieDe Ziekte van Huntington
De Ziekte van Huntington 1. Wat is de Ziekte van Huntington? 2. Wat betekent het als je de Ziekte van Huntington hebt? 3. Wat doet de Ziekte van Huntington in je hersenen precies? 4. Hoe ver zijn onderzoekers
Nadere informatieGenetische basis principes
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Het genetisch 'grijze gebied' van de ziekte van Huntington: wat
Nadere informatieWaar gaat de hype eigenlijk over?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Is een nieuwe ZvH studie op het juiste spoor? Een recente ZvH dierenstudie
Nadere informatieAxonale schade in multiple sclerose De invloed van auto-immuniteit tegen neurofilament light
Axonale schade in multiple sclerose De invloed van auto-immuniteit tegen neurofilament light Multiple sclerose (MS) is een ziekte van het centrale zenuwstelsel (CZS). Het CZS bestaat uit onze hersenen,
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
207 208 Gliacellen in het brein kunnen worden onderverdeeld in microglia en twee typen macroglia, namelijk oligodendrocyten en astrocyten. Alhoewel elk brein meer gliacellen bevat dan neuronen is er in
Nadere informatie6,4. Samenvatting door E woorden 6 december keer beoordeeld. Biologie voor jou
Samenvatting door E. 1393 woorden 6 december 2016 6,4 18 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Thema 4: Erfelijkheid 5-HTTPLR gen heeft invloed op de hoeveelheid geluk die je ervaart.
Nadere informatieBiologie (jaartal onbekend)
Biologie (jaartal onbekend) 1) Bijgevoegde fotografische afbeelding geeft de elektronenmicroscopische opname van een organel (P) van een cel. Wat is de belangrijkste functie van dit organel? A. Het transporteren
Nadere informatieSAMENVATTING. Samenvatting
SAMENVATTING X-gebonden creatine transporter deficiëntie. Creatine is een natuurlijke stof die vooral in de spieren zit. De stof heeft een belangrijke rol in de energiehuishouding van de cel. Creatine
Nadere informatieGewichtsafname bij de ZvH
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Niet alleen in je hoofd: spijsvertering problemen bij ZvH ZvH model
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43112 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Rutten, J.W. Title: NOTCH3 cysteine correction : developing a rational therapeutic
Nadere informatieLens plat of lens bol?
Lens plat of lens bol? Lens plat of lens bol? In de verte kijken: plat Spannen kringspieren of radiale spieren in iris? Spannen kringspieren of radiale spieren in iris? Van donker naar licht: pupil wordt
Nadere informatieWat is een genetische test?
12 Wat is een genetische test? Aangepaste informatie van folders geproduceerd door Guy s and St Thomas Hospital en Londen Genetic Knowledge Park, aangepast volgens hun kwaliteitsnormen. Januari 2008 Gest
Nadere informatieMultiple sclerose (MS)
Multiple sclerose (MS) T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André Dumont
Nadere informatieMitose is een ander woord voor gewone celdeling. Door gewone celdeling blijft het aantal chromosomen in lichaamscellen gelijk (46 chromosomen).
Samenvatting door M. 1493 woorden 28 februari 2014 5 5 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Genotype en fenotype Veel eigenschappen zijne erfelijk. Je hebt deze eigenschappen geërfd van
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Dikkedarmkanker is na longkanker de meest voorkomende doodsoorzaak ten gevolge van kanker in de westerse wereld. Dikkedarmkanker manifesteert zich na een accumulatie van verscheidene genetische veranderingen.
Nadere informatieRecessieve Overerving
12 Recessieve Overerving Aangepaste informatie van folders geproduceerd door Guy s and St Thomas Hospital en Londen Genetic Knowledge Park, aangepast volgens hun kwaliteitsnormen. Juli 2008 Vertaald door
Nadere informatieBiologie 2000 Vraag 1 De plaats waar de chromatiden van een chromosoom tijdens de eerste fasen van een cel/kerndeling aan mekaar vastzitten noemt men: A. Centriool B. Centromeer C. Centrosoom D. Chromomeer
Nadere informatieContact. Steeds meer kans op een goede diagnose. Klinisch geneticus Christine de Die:
JUNI 2014 NUMMER 2 Contact Klinisch geneticus Christine de Die: Steeds meer kans op een goede diagnose Verder op twee wielen Zelfstandig worden: jongeren met een spierziekte Osteoporose: is er iets aan
Nadere informatieDe rol van immuun cellen in de ziekte van Alzheimer
De rol van immuun cellen in de ziekte van Alzheimer Tjakko van Ham Klinische Genetica, Erasmus MC, Rotterdam t.vanham@erasmusmc.nl Microglia, immuun cellen van het brein Wat weten we wel & wat weten we
Nadere informatieFXTAS een neurologische aandoening in verband met fragiele X. Informatie voor mensen met de fragiele X premutatie, behandelaars en andere betrokkenen
FXTAS een neurologische aandoening in verband met fragiele X Informatie voor mensen met de fragiele X premutatie, behandelaars en andere betrokkenen Een uitgave van de Fragiele X Vereniging Nederland Wat
Nadere informatie