Het Programma Ketenzorg Dementie. Een tussenbalans na de eerste fase. April Kernteam dementie

Transcriptie

1 Het Programma Ketenzorg Dementie Een tussenbalans na de eerste fase April 2009 Uitgebracht aan: Auteur(s): Kernteam dementie Deloitte Karina Kuperus, Rixt van der Veen, Eveline Lensink en Rogier van de Wetering

2 Inhoud 1. Inleiding Achtergrond en doelstelling programma Ketenzorg Dementie Doelstelling van deze rapportage Leeswijzer 5 2. Aanpak programma Ketenzorg Dementie Programmastructuur Ontwikkelaanpak Hulpmiddelen en ondersteuning Inkoopleidraad Ketenzorg Dementie Landelijke bijeenkomsten Procesbegeleiding Informatievoorziening via en website Ondersteuning zorgkantoren Instrumenten/hulpmiddelen die werden gemist 12 3 Resultaten na de eerste fase Het proces in de regio De ontwikkelde plannen De ontwikkeling van de keten Bekostiging van ketenzorg dementie 27 4 Conclusies en aanbevelingen Proces in de regio De ontwikkelde plannen De ontwikkeling van de keten De bekostiging van ketenzorg Programma-aanpak en geboden ondersteuning Aanbevelingen ten aanzien van de landelijke uitrol 39 Bijlage 1: Samenstelling expertteam 42 Bijlage 2: Voorbeeld opzet ketenbegroting 43 Bijlage 3: Overzicht per regio 44 Amersfoort - Leusden 44 Rapportage Ketenzorg Dementie 2/107

3 Amsterdam Nieuw West 46 Amsterdam Zuid Oost 48 Baarn - Soest 51 Breda (Annevillegroep) 54 Friesland 57 Gelderse Vallei 60 Groningen 62 Haaglanden 65 Helmond 69 Land van Cuijk 72 Lekstroom 75 Lekstroom 75 Midden-Brabant 78 Midden Kennemerland 81 Noord-Oost Flevoland 84 Noord-Holland-Noord 87 Noord-Limburg 91 Waardenland 94 Westelijk Utrecht 97 Zaanstreek-Waterland 100 Zuid-Holland Noord 102 Zuid-Kennemerland 105 Rapportage Ketenzorg Dementie 3/107

4 1. Inleiding 1.1 Achtergrond en doelstelling programma Ketenzorg Dementie Op dit moment zijn er mensen bij wie de diagnose dementie is gesteld. Gemiddeld zijn 3,7 personen betrokken bij de informele zorg voor een oudere tussen 75 en 95 jaar. Dit betekent dat dus ook partners, kinderen, andere familieleden en vrienden direct betrokken zijn bij de zorg voor mensen met dementie. Daarnaast verlenen talloze professionals zorg aan mensen met dementie en hun naasten. Het belang van ondersteuning voor mensen met dementie en hun naasten mag niet onderschat worden. Zeker voor deze doelgroep is het van groot belang dat de zorg in onderlinge samenhang en overeenkomstig de wensen en behoeften van de cliënten en hun naasten wordt geboden. De afgelopen vier jaar is veel ervaring met dementiezorg opgedaan in het Landelijk Dementie Programma. Daarbij kwam echter naar voren dat zeker de borging van de verworven kennis tot structurele activiteiten en de financiering hiervan als knelpunten werden ervaren. Een oplossing hiervoor is gezocht in het programma Ketenzorg Dementie dat in maart 2008 officieel is gestart. In dit programma werken Zorgverzekeraars Nederland, Alzheimer Nederland en VWS samen aan het totstandbrengen van een structureel aanbod van samenhangende dementiezorg die aansluit bij de behoeften en wensen van mensen met dementie en hun naasten. Doelstelling van de eerste fase van het programma (maart 2008 feb 2009) was te komen tot een inkoopmodel voor ketenzorg en een eerste implementatie van dit model bij de zorginkoop 2009 in 16 koploperregio s. Gedurende deze eerste fase stond de AWBZ-inkoop centraal. In het programma Ketenzorg Dementie is daarmee nadrukkelijk gekozen voor een groeimodel. Ketenzorg dementie is breder dan care en omvat ook de Wmo en de Zorgverzekeringswet. Doelstelling voor het vervolgtraject ( ) is om de focus van het programma te verbreden naar een meer omvattende benadering, waarbij gestreefd wordt naar een compleet zorgaanbod gefinancierd uit AWBZ, Wmo en Zvw. Daarnaast wordt voor het vervolgtraject gestreefd naar een landelijke verspreiding van de aanpak van het programma ketenzorg dementie. De ambitie, zoals verwoord door de staatssecretaris in het plan Zorg voor mensen met dementie, is dat uiterlijk in 2011 het structurele aanbod van samenhangende dementiezorg praktijk is in heel Nederland. De koploperregio s zijn, met procesondersteuning vanuit het programma, aan de slag gegaan met het realiseren van het aanbod van samenhangende dementiezorg. Hetgeen geresulteerd heeft in (inkoop)afspraken tussen zorgaanbieders en zorgkantoren, die in maart 2009 zijn/ worden afgerond. Rapportage Ketenzorg Dementie 4/107

5 1.2 Doelstelling van deze rapportage Nu de eerste fase van het programma is afgerond en gestart wordt met de voorbereidingen van de inkoop 2010 is het een goed moment voor het opmaken van de tussenbalans. Doelstelling van deze rapportage is inzicht te geven in deze tussenbalans. Vragen die hierbij beantwoord worden zijn: Hoe ziet het programma eruit? Welke ondersteuning en hulpmiddelen zijn geboden en hoe hebben de koploperregio s deze ervaren? Welke resultaten hebben de koploperregio s tot dusver opgeleverd? Wat kunnen we daaruit leren voor de komende jaren voor zowel de koploperregio s als de rest van het land? De bevindingen in deze rapportage zijn gebaseerd op de tussenevaluaties die zijn uitgezet onder de koploperregio s, de evaluatie van de zorgkantoren en de evaluatie van de vrijwilligers van Alzheimer Nederland. Van belang is hierbij op te merken dat de evaluaties hebben plaats gevonden op het moment dat de inkoopvoorstellen van de zorgaanbieders waren ingediend bij de zorgkantoren. De (definitieve) inkoopafspraken tussen de zorgaanbieders en zorgkantoren waren op dit moment nog niet gereed. In de rapportage wordt daarom uitgegaan van de ingediende plannen in plaats van de werkelijk gemaakte afspraken. De pilot netwerkindicatoren wordt in deze rapportage buiten beschouwing gelaten. Deze wordt in een afzonderlijke rapportage geëvalueerd. 1.3 Leeswijzer Het rapport is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 wordt beschreven welke aanpak in het programma is gehanteerd en welke ondersteuning en hulpmiddelen hierbij geboden zijn. In hoofdstuk 3 wordt vervolgens inzicht gegeven in de resultaten van het programma tot nu toe, waarbij ingegaan wordt op het proces in de regio, de planvorming, de ontwikkeling van de keten en de bekostiging. In hoofdstuk 4 wordt tenslotte afgesloten met de conclusies en aanbevelingen voor het vervolgtraject. Als bijlagen bij de rapportage zijn statusoverzichten per koploperregio toegevoegd. In deze statusoverzichten worden de algemene gegevens per regio weergegeven en (in het kort) een beeld geschetst van de resultaten tot nu toe. Rapportage Ketenzorg Dementie 5/107

6 2. Aanpak programma Ketenzorg Dementie 2.1 Programmastructuur De initiatiefnemers van het Programma Ketenzorg dementie zijn het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Zorgverzekeraars Nederland (ZN) en Alzheimer Nederland. Deze drie partijen vormen gezamenlijk het kernteam. Het kernteam leidt, in opdracht van de verantwoordelijk bestuurders, het programma Ketenzorg dementie en geeft sturing aan de inhoudelijke en procesmatige invulling van het programma. Voor het programma management heeft het kernteam zich laten ondersteunen door management consultants van Deloitte Consulting. Het programma management heeft zich gericht op het begeleiden van de totstandkoming van de Leidraad Ketenzorg dementie (zie meer informatie hierover in paragraaf 2.3) en het begeleiden van 16 koploperregio s. Voor het meedenken over de inhoudelijke invulling van de Leidraad Ketenzorg dementie heeft het kernteam van maart t/m juli gebruik gemaakt van een expertteam (zie bijlage 1 voor de samenstelling van het expertteam). De leden van het expertteam waren ook reeds betrokken bij het Landelijk Dementie Programma en konden op basis van hun expertise en hun ervaringen uit het LDP deze functie goed vervullen. Vanaf juli is een begeleidingscommissie ingesteld met afgevaardigden van alle betrokken partijen, te weten Actiz, de Landelijke Huisartsen Vereniging, Nederlands Huisartsen Genootschap, GGz Nederland, Zorgverzekeraars Nederland (zorgverzekeraars kant), Nederland Patiënten Consumenten Federatie (NPCF), de Vereniging Nederlandse Gemeenten en de Nederlandse Vereniging voor Psychologen (NIP) (zie bijlage y voor de samenstelling van de begeleidingscommissie). Bestuurlijke borging Staatssecretaris van VWS, Bestuurders van ZN en St Alzheimer NL Begeleidingscommissie Vertegenwoordigers van Actiz, LHV/NGH, GGZ Nederland, ZN, VNG, NIP, NPCF) Kernteam Ministerie van VWS Zorgverzekeraar NL Stichting Alzheimer NL Programma management Consultants Deloitte Koploperregio s Figuur 1: Organisatiestructuur programma Rapportage Ketenzorg Dementie 6/107

7 2.2 Ontwikkelaanpak Bij de aanvang van het programma ketenzorg dementie in maart 2008 werd gestart vanuit een situatie waarin de geselecteerde koploperregio s al veel ervaring hadden opgedaan in de voorgaande jaren met het verbeteren van de dementiezorg in het kader van het Landelijk Dementie Programma (LDP). Het product ketenzorg dementie was echter nog niet ontwikkeld en er bestond ook nog geen ervaring bij zorgkantoren enerzijds met het inkopen van dit product en bij zorgaanbieders anderzijds met het verkopen van dit product. De koploperregio s stapten dus in een traject waarin inhoudelijk al veel bereikt was ten aanzien van dementiezorg, maar waarin procesmatig (t.a.v. het inkoopproces) nog veel ontwikkeld moest worden. Het kernteam was zich hiervan bewust en heeft ingezet op een ontwikkelaanpak. Een aanpak waarbij de regio s vanaf dag 1 daadwerkelijk aan de slag gingen met het verbeteren van de ketenzorg en niet eerst in een laboratoriumsetting aan het werk gingen om de ideale ketenzorg in theorie te ontwikkelen en uit te schrijven. Er is daarom ook voor gekozen om de koploperregio s de naam koplopers mee te geven en niet pilots te noemen omdat de aanbieders en zorgkantoren aan de slag gegaan zijn met de werkelijke inkoop van zorg. Bij de selectie van de koplopers bleek er een enorme animo te zijn onder zorgaanbieders en zorgkantoren voor deelname aan het Programma Ketenzorg dementie. Oorspronkelijke doelstelling was om 10 koplopers te selecteren. Toen bleek dat er meer regio s waren die aan de criteria voor deelname voldeden, heeft het kernteam ervoor gekozen om 16 koplopers te selecteren. Voordeel van deze aanpak is dat na een jaar Ketenzorg dementie inmiddels veel bereikt is (zoals te lezen in hoofdstuk 3). Dit sluit perfect aan bij de doelstellingen van het programma, namelijk de zorg voor mensen met dementie en hun verzorgenden daadwerkelijk verbeteren. Keerzijde van deze aanpak is evenwel dat het voor zowel aanbieders als zorgkantoren in sommige situaties lastig bleek wat nu precies hun opdracht was, wat het product ketenzorg dementie nu precies inhield, hoe het zorginkoopproces er exact uit moest zien, etcetera. Het zoekproces heeft de koplopers echter veel ervaringen opgeleverd die in het tweede jaar van het programma benut kunnen worden voor een verdere ontwikkeling en landelijke verspreiding van ketenzorg dementie. Geen blauwdrukken maar regionale inkleuring In aansluiting op de ontwikkelaanpak is ervoor gekozen om geen blauwdrukken op te leggen aan de koplopers ten behoeve van het inkoopproces. Het kernteam heeft ervoor gekozen om een leidraad op te stellen waarin globaal beschrijven staat hoe het inkoopproces vormgegeven kan worden. Er zijn geen blauwdrukken opgesteld voor het inkoopbeleid het regionale actieplan, productbeschrijvingen van het product ketenzorg dementie of profielen voor casemanagers. Voordeel hiervan is dat de regio s optimaal konden aansluiten bij de situatie in hun eigen regio. Tijdens de landelijke bijeenkomsten zijn de koploperregio s met elkaar in gesprek gegaan over Rapportage Ketenzorg Dementie 7/107

8 hun regionale werkwijze en good practices. Desalniettemin bleken regio s meer behoefte te hebben aan concrete voorbeelden, formats, etcetera. 2.3 Hulpmiddelen en ondersteuning Gedurende de eerste fase van het programma zijn verschillende hulpmiddelen en instrumenten ingezet om de koploperregio s te ondersteunen bij de ontwikkeling van ketenzorg dementie. In deze paragraaf worden de verschillende hulpmiddelen en instrumenten kort toegelicht. Hierbij wordt tevens ingegaan op de resultaten van de evaluatie van deze hulpmiddelen door de koploperregio s (zorgaanbieders en zorgkantoren) Inkoopleidraad Ketenzorg Dementie Om de koploperregio s te ondersteunen heeft het kernteam een leidraad ontwikkeld. Deze leidraad is bedoeld als stimulans en hulpmiddel voor de uitvoerders van de AWBZ om te komen tot samenhangende zorg die aansluit bij de behoeften en wensen van mensen met dementie en hun naasten. De leidraad is ontwikkeld door het kernteam, ondersteund door Vilans en experts uit het Landelijk Dementie Programma. De concept leidraad is beschikbaar gesteld in juni en de definitieve versie is gepubliceerd op 28 juli De leidraad bestaat uit drie delen: Deel 1. Voor zorgaanbieders en zorgkantoren (inzake beleidskader en zorgvraag) Deel 2. Voor zorgaanbieders (inzake dementiezorg, ketenzorg en organisatie van de keten) Deel 3. Voor zorgkantoren (inzake de rol van zorgkantoren, het zorginkoopproces, het inkoopplan en afspraken) Deel 4. Extra informatie en goede voorbeelden Uit de evaluatie onder de koploperregio s is gebleken dat deel 1 en 2 door de meerderheid van de zorgaanbieders als (zeer) bruikbaar ervaren is. Deel 3 is gericht op zorgkantoren en werd door de zorgaanbieders dan ook minder bruikbaar gevonden. De koplopers hebben de volgende tips voor verbetering van de leidraad genoemd: Indien mogelijk eerder beschikbaar stellen van de leidraad. Een minder strakke tijdsplanning hanteren voor het inkoopproces. Bij dit punt moet opgemerkt worden dat het lastig zal zijn om hiermee rekening te houden in het tweede jaar van het programma Ketenzorg dementie. Doordat de planning & controlcycles (zoals vastgesteld door het NZA) in 2009 naar voren w geschoven, wordt de doorlooptijd voor het inkoopproces in 2009 eenmalig verkort. Dit betekent dat reeds in mei het inkoopbeleid door de zorgkantoren vastgesteld dient te worden. Per saldo zullen zorgaanbieders en zorgkantoren hierdoor in maart t/m mei van 2009 actief met elkaar in gesprek gaan over de zorginkoop voor Rapportage Ketenzorg Dementie 8/107

9 Kritisch redigeren van de leidraad ten aanzien van het voorkomen van dubbele teksten in de leidraad. Hierbij merken wij op dat het kernteam ervoor gekozen heeft om een aantal passages bewust meerdere keren terug te laten komen in verband met het feit dat deel 2 en deel 3 voor verschillende doelgroepen bedoeld zijn. Als er daarnaast nog dubbele teksten voorkomen in de leidraad zullen deze geredigeerd moeten worden. Meer concrete voorbeelden opnemen in deel 4 ten aanzien van bijvoorbeeld het regionale actieplan of financieringsmethodieken voor ketenzorg dementie. Meer duidelijkheid aangeven ten aanzien van de fasering van het inkoopproces. Een passage opnemen over de wijze waarop belangenbehartigers en cliëntenvertegenwoordigers betrokken kunnen worden bij het programma ketenzorg dementie. Daarnaast hebben de koploperregio s behoefte aan de volgende aanvullingen in de leidraad: Voorbeeld keten(netwerk)model voor dementie Instrumenten voor inventarisatie zorgbehoefte Informatie over indicatoren en toetsbare eisen aan de keten Functieomschrijving casemanager en ketenregisseur Voorbeelden van bekostiging ketenzorg Landelijke bijeenkomsten Ten behoeve van uitwisseling van ervaringen tussen de koploperregio s hebben verschillende landelijke bijeenkomsten plaats gevonden. Tijdens deze bijeenkomsten werd steeds een update gegeven van de landelijke ontwikkelingen tijdens het plenaire gedeelte en werden parallelsessies gehouden met o.a. inhoudelijke workshops, speeddates en rondetafelsessies. De eerste bijeenkomst op 7 juli stond in het teken van de start van de koplopers, de toelichting van de leidraad ketenzorg dementie en doelstelling en aanpak van de koplopers. De tweede bijeenkomst op 10 september stond in het teken van het regionale actieplan (hoe pak je dit aan en wat komt er in te staan?) en het vormgeven van ketenzorg (wat is een keten? Wat zijn spelregels om een keten succesvol te laten functioneren?). De derde bijeenkomst op 6 november stond in het teken van het inkoopbeleid en bekostiging en het uitwisselen van goede voorbeelden. De afsluitende bijeenkomst op 12 februari stond in het teken van terugkijken (wat hebben we geleerd?) en vooruitkijken (hoe gaat het programma ketenzorg dementie verder richting 2011). Over het algemeen zijn de landelijke bijeenkomsten erg goed gewaardeerd. De bijeenkomsten bleken een belangrijk ankerpunt in het programma management, wat zich vertaalde in een hoge mate van enthousiasme en energie na afloop van de bijeenkomsten bij de aanwezigen. Uit de evaluatie onder de koplopers is gebleken dat men het uitwisselen van ervaringen en informatie zeer nuttig vond. Ook werd prijs gesteld op de update over de stand van zaken van het programma. Vooral de uitwisseling in kleine groepjes (o.a. tijdens de speeddates) werd als nuttig ervaren en het netwerken tijdens de pauzes en na afloop van de bijeenkomst. Niet iedere Rapportage Ketenzorg Dementie 9/107

10 bijeenkomst werd even relevant gevonden door alle regio s. Dit hangt o.a. samen met het verschil in tempo en ontwikkeling tussen de koplopers. Als verbeterpunten voor de landelijke bijeenkomsten werden genoemd: Meer tijd nemen om een bepaald onderwerp verder uit te diepen en om tot een verdere concretisering van het onderwerp te komen; Subgroepen op een relevante wijze indelen (bijvoorbeeld regio s die met dezelfde vraagstukken bezig zijn of die zich in dezelfde implementatiefase bevinden) Procesbegeleiding Naast de algemeen beschikbare instrumenten is 1-op-1 procesbegeleiding aangeboden aan de koplopers door het kernteam. Dit betekent dat vanuit het programmateam een adviseur (van Deloitte) op regelmatige basis op bezoek ging bij de koplopers en tussentijds telefonisch contact had over vragen, knelpunten of issues. Doelstelling van de procesbegeleiding was drieledig: (1) informatieoverdracht vanuit het kernteam (2) meedenken en sparren met projectleider en/of projectteam over aanpak en planvorming van de koploperregio s (3) het faciliteren van uitwisseling van expertise en ervaringen tussen koploperregio s. De eerste gesprekken tussen de adviseur en de koploperregio vonden plaats in juli en augustus Tijdens deze gesprekken werd veelal de doelstelling van het programma nog eens onder de aandacht gebracht en werd een toelichting gegeven door de adviseur op de mogelijke aanpak voor het programma ketenzorg dementie. Hierbij werd ook ingegaan op de projectorganisatie, de betrokkenheid van bestuurders en de wijze waarop de keten vormgegeven kan worden. De volgende gespreksronde met de koploperregio s vond plaats in november en december Tijdens deze gesprekken werd vooral ingegaan op de opzet en inhoud van het regionale actieplan. De adviseur kon hierbij voorbeelden uit andere regio s inbrengen en meedenken met de koplopers over de inhoud van het plan. Daarnaast werd in veel gesprekken gesproken over de organisatie en inbedding van de keten en over het inkoopbeleid van de zorgkantoren. Tijdens de gesprekken in januari en februari is vooral gesproken over de bekostiging van ketenzorg dementie en casemanagement en de definitieve afspraken tussen zorgaanbieders en zorgkantoren. Ook is tijdens deze gesprekken teruggekeken op de voorgaande maanden en zijn de leerpunten uit het programma opgehaald. Uit de evaluatie met de koploperregio s is naar voren gekomen dat vrijwel alle regio s de de procesbegeleiding zinvol achtten. Als men zelf met concrete vragen zat, werd goed meegedacht en bondig advies gegeven. Deloitte kent de situatie van de regio en kan door het verstrekken van informatie uit andere regio s helpen en de voortgang prikkelen. Op het moment dat regio s zelf nog zoekende zijn en geen concrete vragen hebben om voor te leggen aan de adviseur- worden de gesprekken minder zinvol geacht. Dan richt men zich liever primair op de regionale activiteiten. Rapportage Ketenzorg Dementie 10/107

11 2.3.4 Informatievoorziening via en website Vanuit het kernteam zijn op reguliere basis informatieberichten verzonden (via ) aan de koploperregio s. Deze berichten bevatten bijvoorbeeld informatie over de inhoud van het regionale actieplan, ontwikkelingen bij de NMA, onderzoek door het Nationaal Programma Ouderenzorg (NPO), de innovatiegelden, enzovoorts. Over het algemeen werden deze informatieberichten bruikbaar gevonden. Wel merkt vrijwel iedere regio op dat de hoeveelheid informatie (te) groot is. Doordat bovendien verschillende partijen berichten sturen (Vilans, VWS, Deloitte, TNO, Actiz) ziet men wel eens door de bomen het bos niet meer. Naast de informatieberichten is algemene informatie over het programma Ketenzorg dementie en de voortgang in de verschillende koploperregio s beschikbaar gesteld via de website Programma Ketenzorg Dementie van Vilans. Op de website zijn alle documenten van de landelijke bijeenkomsten gepubliceerd, zijn alle koploperregio s beschreven en is een nieuwsoverzicht van relevante nieuwsfeiten ten aanzien van ketenzorg dementie. De meningen over de website lopen uiteen. Enthousiaste gebruikers vinden de achtergrondinformatie zinvol en actueel. Er zijn ook regio s die de website niet of nauwelijks gebruiken omdat er al veel informatie op hen afkomt via andere bronnen Ondersteuning zorgkantoren Ten behoeve van uitwisseling van ervaringen tussen zorgkantoren zijn enkele bijeenkomsten georganiseerd (i.s.m. Zorgverzekeraars Nederland) voor de zorgkantoren die betrokken zijn bij de koploperregio s. De eerste bijeenkomst met de zorgkantoren vond plaats op 19 juni Tijdens deze bijeenkomst werd een toelichting gegeven op doelstelling en aanpak van het programma ketenzorg dementie en werd gediscussieerd over de rol van zorgkantoren. Tijdens de tweede bijeenkomst op 8 augustus 2008 werd uitgewisseld over de wijze waarop het inkoopbeleid vormgegeven kan worden en de manier waarop de zorgkantoren hun regierol kunnen vormgeven. Op 10 februari 2009 vond de laatste bijeenkomst plaats met de zorgkantoren. Tijdens deze bijeenkomst is via een workshop een evaluatie gehouden van het programma ketenzorg dementie en zijn de ervaringen van zorgkantoren opgetekend ten aanzien van inhoud, proces, financiën en programmamanagement. De afgevaardigden van zorgkantoren hebben aangegeven meerwaarde te zien in het sparren met ZN en zorgkantoren over het inkoopproces ketenzorg dementie. Zij hebben aangegeven zelfs meer aandacht te willen geven aan uitwisseling met andere zorgkantoren tijdens de vervolgfase. Rapportage Ketenzorg Dementie 11/107

12 2.3.6 Instrumenten/hulpmiddelen die werden gemist Bij de evaluatie van het programma ketenzorg dementie hebben we aan zorgaanbieders en aan zorgkantoren ook gevraagd welke instrumenten of hulpmiddelen zij gemist hebben. Zorgaanbieders noemden hierbij: Duidelijke kaders voor de verschillende financiële stromen (Wmo, AWBZ en Zvw); Een financiële bijdrage aan de regio s om de organisatie van ketenzorg te verbeteren (bijvoorbeeld via de inzet van een projectleider of een ketenregisseur ); Tips en tricks over hoe je draagvlak kunt behouden bij ketenpartners zonder dat er extra middelen beschikbaar gesteld zijn; Specifieke ondersteuning op lokaal niveau, bijvoorbeeld voor het benaderen van gemeenten/stadsdeelraden; Nog meer aandacht voor het bij elkaar brengen van regio s die met dezelfde plannen bezig zijn. Zorgkantoren hebben aangegeven tijdens de volgende fase van het programma Ketenzorg dementie graag gebruik te maken van de volgende instrumenten: Een databank met (best-)practices; Een lijst met veelgestelde vragen over ketenzorg dementie (bijvoorbeeld inzake BTWafdracht, NMA regels op het gebied van samenwerking, rechtsvormen voor samenwerkingsverbanden); Regionale bijeenkomsten met afgevaardigden van de regio en het zorgkantoor; Het dossier Ketenzorg Dementie goed borgen in de koepel (ZN) en verzorgen van een goede aansluiting bij de opdracht van het Ministerie van VWS aan de zorgkantoren. Ten opzichte van vorig jaar zijn hier al verschillende stappen in gemaakt. In de concessieverlening van het Ministerie aan de zorgkantoren is richting de zorgkantoren de opgave opgenomen om ketenzorg dementie in te kopen. Ook is uitgebreid overleg gevoerd tussen ZN en VWS over de vormgeving van ketenzorg dementie. Rapportage Ketenzorg Dementie 12/107

13 3 Resultaten na de eerste fase In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de resultaten van de eerste fase van het programma Ketenzorg Dementie. Hierbij wordt allereerst beschreven welke veranderingen er hebben opgetreden in het (AWBZ) inkoopproces in 2009 ten opzichte van voorgaande jaren. Vervolgens wordt een korte toelichting gegeven op de ontwikkelende plannen, de ontwikkeling van de keten en de gekozen financieringsconstructie in de verschillende koploperregio s. 3.1 Het proces in de regio Zoals in hoofdstuk 2 beschreven lag de focus van de eerste fase van het programma Ketenzorg Dementie op de inkoop van AWBZ-zorg. De eerste fase van het programma heeft daarom vooral geleid tot veranderingen in het inkoopproces van de AWBZ-zorg. Hieronder worden de veranderingen kort toegelicht. Figuur 2: Betrokken partijen in het inkoopproces van dementiezorg 1. Toegenomen samenwerking tussen zorgaanbieders onderling In de koploperregio s is de afgelopen periode sprake geweest van een intensivering van de samenwerking tussen de zorgaanbieders in de keten. Zorgaanbieders hebben gezamenlijk de doelstellingen en strategie bepaald ten aanzien van dementiezorg. Daarnaast zijn zij met elkaar in gesprek geraakt over de organisatie van de keten. Tot de bij de keten betrokken zorgaanbieders behoren altijd VVT- en GGZ-instellingen. Vaak zijn ook welzijninstellingen en in een aantal gevallen ook ziekenhuizen en huisartsen betrokken. De betrokkenheid van huisartsen is echter vaak beperkt: zij gedragen zich vaak nog niet als actieve partner in de keten. De huisartsen vervullen een belangrijke rol als verwijzer in het traject van dementiezorg. Het betrekken van de huisartsen bij keten is daarom een aandachtspunt voor het vervolgtraject. Rapportage Ketenzorg Dementie 13/107

14 Een tweede aandachtspunt voor het vervolgtraject betreft de betrokkenheid van bestuurders van de verschillende ketenpartners. In de koploperregio s zijn bestuurders gedurende de eerste fase van het programma niet altijd tijdig en voldoende betrokken geweest. Hierdoor ontbrak het in een waren bestuurlijke besluitvormingskracht en inkoopdeskundigheid in een aantal regio s onvoldoende aanwezig. 2. Individuele contractering gecombineerd met gezamenlijke inkoop van ketenzorg De toegenomen samenwerking tussen de zorgaanbieders heeft geleid tot gezamenlijke plannen/voorstellen voor de realisatie van ketenzorg dementie in de verschillende regio s (zie ook paragraaf 4.2). Deze plannen zijn eind 2008/ begin 2009 door de zorgaanbieders gezamenlijk ingediend bij de zorgkantoren en vervolgens in maart 2009 vastgelegd in afspraken tussen individuele zorgaanbieders en het zorgkantoor. De individuele contractering van zorgaanbieders is een factor die de inkoop van ketenzorg bemoeilijkt. De ketenzorg wordt geleverd door verschillende partijen, maar dient vertaald te worden naar individuele afspraken tussen een zorgaanbieder en het zorgkantoor. In de regio s zijn hiervoor verschillende constructies bedacht. In het merendeel van de regio s hebben de zorgaanbieders gezamenlijk inhoudelijke plannen voor ketenzorg dementie ingediend, bijvoorbeeld door middel van een gezamenlijke bijlage bij de individuele voorstellen voor (reguliere) zorglevering. De contractering vindt hierbij op individueel niveau plaats (afzonderlijk per zorgaanbieder). Bij een beperkt aantal regio s (de Menzis regio s en regio Amsterdam (Agis)) wordt daadwerkelijk een keten gecontracteerd. In deze regio s maakt het zorgkantoor inkoopafspraken over ketenzorg dementie in de regio, zowel inhoudelijk als financieel, met één hoofdaannemer. Deze inkoopafspraken hebben alleen betrekking op het zorgaanbod dat buiten de reguliere zorglevering valt. Een andere factor die de inkoop van ketenzorg dementie bemoeilijkt is dat het niet gaat om volgtijdelijke activiteiten. Bij ketenzorg dementie zijn meerdere hulpverleners/ zorgaanbieders tegelijkertijd actief rondom de cliënt en zijn omgeving, anders dan bijvoorbeeld bij een COPD- of diabetesketen het geval is. Dit maakt het maken van afspraken over de te leveren dementiezorg complex. 3. Veranderde rol van het zorgkantoor De rolinvulling van de zorgkantoren in 2009 verschilt in grote mate van de wijze waarop zij hun rol als inkoper in de voorgaande jaren hebben vervuld. Alle zorgkantoren hebben dementiezorg als speerpunt opgenomen in hun inkoopbeleid. Hiermee is een verandering ingezet van een inkoop gericht op volumes en prijzen (pxq), naar een meer doelgroepgerichte inkoop waarbij de klant centraal staat. In kader 1 worden twee voorbeelden weergegeven van hoe het Ketenzorg Dementie is opgenomen in het inkoopbeleid van de zorgkantoren. Bij de inkoop van ketenzorg dementie vervullen de zorgkantoren daarnaast een belangrijke (proces)regierol. Zij hebben hier op verschillende wijze invulling aan Rapportage Ketenzorg Dementie 14/107

15 gegeven. In een groot aantal koploperregio s heeft het zorgkantoor gefungeerd als aanjager van het inkoopproces (procesregie). Door bijvoorbeeld het initiëren van bijeenkomsten voor ketenpartners, het opstellen van formats voor een regionaal actieplan en het opnemen van criteria voor ketenzorg in hun inkoopbeleid, hebben zij in veel regio s de samenwerking tussen ketenpartners en de ontwikkeling van het regionaal actieplan gestimuleerd. Ook zijn er enkele regio s waar het zorgkantoor niet alleen de procesregie maar ook de inhoudelijke coördinatie van de planvorming op zich genomen heeft. In weer andere regio s was de regierol van het zorgkantoor beperkt, ofwel omdat deze rol door de één van de aanbieders werd opgepakt ofwel omdat het zorgkantoor zelf nog zoekende was. Kader 1: Twee voorbeelden van de manier waarop Ketenzorg Dementie is opgenomen in het inkoopbeleid van Zorgkantoren Voorbeeld 1: UVIT heeft een aparte sectie in het inkoopbeleid opgenomen ten behoeve van de inkoopbenadering dementie. Vanuit het Landelijke Dementieprogramma (LDP) is in veel regio s een goede samenwerking tot stand gebracht. In vijf van deze regio s zijn UVIT zorgkantoren actief en hebben een gezamenlijke aanpak ontwikkeld, op basis van een UVIT-brede visie op diseasemanagement. Binnen elk van de regio s wordt het netwerk van dementiezorg geanalyseerd op basis van een ketenmodel waarin enerzijds het primaire proces, en anderzijds ondersteuning/infrastructuur worden weergegeven. Op deze manier kunnen gewenste resultaten worden benoemd. De resultaten worden afgemeten aan de mate waaraan zij de problemen van de klant helpen oplossen. Daarvoor wordt de top 5 van probleemvelden in de dementiezorg gehanteerd: - Bang, boos en in de war (omgang met gedrags- en stemmingsproblemen) - Het wordt me teveel (overbelasting van mantelzorgers) - Weerstand tegen opname (opzien en zich verzetten tegen opname in een verpleeghuis - Niet pluis-gevoel/wat is er aan de hand en wat kan helpen? - Miscommunicatie met hulpverleners Wat op basis hiervan in een regio moet gebeuren verschilt uiteraard per gebied. Dit wordt enerzijds in het regionale inkoopplan van het zorgkantoor benoemd, maar is afhankelijk van de inzet en medewerking van alle betrokkenen. In de praktijk is er veel urgentie voor het opzetten van de functie van casemanagement door samenwerkende partijen. In 2009 is voor de koploperregio s en in 2010 voor alle (sub-)regio s een aanpak van de dementieketen volgens de hierboven geschetste aanpak gereed. (Bron: UVIT zorgkantoren) Voorbeeld 2: De Agis Zorgkantoren hebben in 2009 verdere stappen gezet in de richting van specifiek doelgroepenbeleid. Vijf specifieke (doel)groepen zijn benoemd waar bijzondere aandacht aan wordt besteed binnen de zorginkoopprocedure AWBZ 2009 waaronder ketenzorg dementie. Ketenzorg dementie wordt door Agis gedefinieerd als het samenhangend geheel van zorginspanningen dat door verschillende zorgaanbieders onder een herkenbare regiefunctie wordt geleverd, waarbij het cliëntproces centraal staat. Het doel is een structureel samenhangend, en op de behoeften van de cliënt afgestemd aanbod aan dementiezorg: vanaf het moment dat de diagnose dementie is gesteld tot en met de laatste fase van de ziekte. Door ketenvorming dementie in 2009 te stimuleren en te belonen wordt gestuurd op samenhang in de dementiezorg en is dit jaar nadrukkelijk een groeimodel. Op termijn willen de Agis Zorgkantoren overgaan op daadwerkelijke ketencontractering. Partijen die zich inspannen op het terrein van de ketenzorg en waar de cliënt merkt dat de kwaliteit van zorg verbetert worden bij de Zorginkoopprocedure AWBZ 2010 beloond. Binnen elke zorgkantoorregio kunnen meerdere subregionale dementienetwerken voorkomen. Ook kunnen er tussen de regio s verschillen in aanpak bestaan waarbij de opgestelde Leidraad Ketenzorg Dementie als richtlijn bij de zorginkoop geldt. In de Zorginkoopprocedure AWBZ 2009 wordt ketenzorg dementie op twee manieren gefaciliteerd: Inkoop casemanagement dementie Rapportage Ketenzorg Dementie 15/107 Inkoop ketenzorg dementie (Bron: Agis zorgkantoren)

16 Door de verschillende wijze waarop het zorgkantoor invulling kan geven aan de (proces)regierol is het van belang hier duidelijke afspraken over te maken. Nu liepen de verwachtingen hierover in enkele regio s nog wel eens uiteen: zorgaanbieders verwachtten een meer (inhoudelijk) coördinerende rol van het zorgkantoor, terwijl het zorgkantoor dit beschouwde als de taak van de zorgaanbieders zelf. Door duidelijke afspraken te maken over de rol van het zorgkantoor in een zo vroeg mogelijk stadium kan dit voorkomen worden. Als primair uitgangspunt hierbij geldt (zoals ook verwoord in de leidraad Ketenzorg Dementie) dat het zorgkantoor verantwoordelijk is voor de regie op het inkoopproces en de zorgaanbieders verantwoordelijk zijn voor de coördinatie van de planvorming en daadwerkelijke levering van de zorg. Kader 2: Voorbeelden van criteria die door zorgkantoren worden gehanteerd bij het inkopen van ketenzorg dementie en casemanagement Procescriteria De keten meldt zich aan met een ketennetwerk bestaande uit relevante ketenpartners in de regio; minimaal thuiszorgorganisaties, verpleeg- en verzorgingshuizen, GGZ en Alzheimer Nederland. Bij voorkeur zijn ook huisartsen, geheugenpoli/ziekenhuis en de lokale overheid onderdeel van het netwerk. De aanmelding wordt, namens alle ketenpartners, ingediend door één van de AWBZaanbieders. De betreffende aanbieder is de hoofdaannemer van de keten. De keten beschikt over bestuurlijk draagvlak d.m.v. een intentieverklaring of convenant. De aanmelding wordt ondertekend door de bestuurders van de betrokken ketenpartners. Inhoudelijke criteria De keten werkt met de Leidraad Ketenzorg Dementie. Binnen de keten functioneren casemanagers op HBO-niveau met een minimale caseload van 50 cliënten per fte. Binnen de keten worden afspraken gemaakt over een doelgroepspecifiek bewegingsprogramma van 2 uur per week binnen het dagactiviteitenaanbod; (Bron: diverse inkoopbeleidsstukken) 4. Inhoudelijke dialoog tussen zorgaanbieders en zorgkantoor in een vroeg stadium Een belangrijke verandering ten opzicht van vorige jaren is dat er bij de inkoop van 2009 een inhoudelijke dialoog heeft plaatsgevonden tussen de zorgaanbieders en de zorgkantoren. Daar waar het gesprek tussen zorgkantoren en zorgaanbieders in vorige jaren voornamelijk ging over volumes en prijzen, is het zorgkantoor afgelopen periode in vrijwel alle koploperregio s betrokken geweest bij de inhoudelijke planvorming. In een aantal regio s maakt het zorgkantoor zelfs onderdeel uit van de stuurgroep van de keten en is sprake van een partnership tussen het zorgkantoor en de zorgaanbieders. Rapportage Ketenzorg Dementie 16/107

17 Aandachtspunt bij de dialoog tussen de zorgaanbieders en het zorgkantoor is de (on)duidelijkheid over bekostiging. Zorgaanbieders verlangden vaak in een vroeg stadium van de onderhandeling duidelijkheid van zorgkantoren over de bekostiging. Duidelijkheid die de zorgkantoren in dat stadium vaak nog niet konden geven. Het ontbreken van duidelijkheid over de bekostiging werd door de zorgaanbieders als rem op de voortgang en in enkele gevallen als negatieve invloed op de samenwerking met het zorgkantoor ervaren. 5. Contact tussen zorgkantoor en belangenbehartigers Met het programma Ketenzorg Dementie en de nadrukkelijke rol die hierin is weggelegd voor de belangenbehartigers als de spreekbuis voor mensen met dementie en hun naasten, is er voor het eerst sprake van contact tussen de zorgkantoren en de belangenbehartigers van AN. Zo zijn er voorbeelden van zorgkantoren (o.a. Menzis) die de belangenbehartigers inzetten voor een toets van de door de zorgaanbieders ingediende plannen op inhoud en kwaliteit. Tevens wordt input van de belangenbehartigers gebruikt voor het bepalen van de prioriteiten in de regio. 6. Bijdrage van belangenbehartigers aan planvorming In alle regio s hebben de belangenbehartigers van AN een belangrijke bijdrage geleverd aan de planvorming rond ketenzorg dementie. Deze bijdrage bestond voornamelijk uit het bepalen van de prioriteiten in de regio en een toetsing van de plannen op inhoud en kwaliteit vanuit het cliëntenperspectief. In een aantal regio s is hiertoe door de belangenbehartigers een enquête uitgezet onder cliënten (zie kader 3) of gebruik gemaakt van cliëntenpanels. De bijdrage van de belangenbehartigers van AN is vooral van belang tijdens de fase voor (input aan planvorming) en na de daadwerkelijke onderhandelingen (toets van uitgevoerde plannen) tussen de zorgaanbieders en het zorgkantoor. Tijdens de onderhandelingen zelf zijn de belangenbehartigers daarom vaak beperkt betrokken. Dit sloot echter niet altijd aan bij de verwachtingen van de belangenbehartigers. Rapportage Ketenzorg Dementie 17/107

18 Kader 3: Voorbeelden van vragen uit de enquête van AN De vragenlijst gaat over de problemen waarmee mantelzorgers van een persoon met dementie, te maken kunnen krijgen en de ondersteuning die zij bij deze problemen wensen te ontvangen. Met de vragenlijst wordt inzicht verkregen in de problemen die mantelzorgers ervaren bij de zorg voor een persoon met dementie én in de hulp die zij daarbij willen ontvangen. Het gaat hierbij zowel om de mantelzorgers van mensen met dementie die thuis wonen als van mensen die in een zorginstelling wonen. De resultaten van de vragenlijst worden gebruikt om de zorg beter aan te laten sluiten bij de behoeften van mantelzorgers. Algemene vragen Sinds wanneer heeft uw naaste verschijnselen van dementie (naar schatting)? Welke professionele zorg ontvangt uw naaste momenteel? (meerdere antwoorden zijn mogelijk) Onderdeel niet-pluisgevoel & Wat is er aan de hand en wat kan helpen Nam de huisarts u serieus bij de eerste vermoedens van dementie? Kreeg u voldoende uitleg over de verschijnselen en het verloop van dementie? Wist u welke mogelijkheden voor ondersteuning u kon krijgen, nadat bij uw naaste dementie werd geconstateerd? Onderdeel bang, boos en in de war Hebt u moeite met veranderingen in het gedrag van uw naaste? Weet u hoe u moet omgaan met tegenwerking van uw naaste? Onderdeel ook nog gezondheidsproblemen Heeft iemand zicht op de medicijninname van uw naaste en het opvolgen van behandeladviezen door uw naaste? (Bron: LDP vragenlijst) 7. Beperkte betrokkenheid van de zorgverzekeraar Ondanks dat het programma zich in de eerste fase primair focuste op het AWBZinkoopproces, is vanaf het begin geprobeerd ook de zorgverzekeraar te betrekken. Dit blijkt, zoals verwacht, in deze eerste fase van het programma nog lastig te realiseren. Bij vrijwel geen regio zit de zorgverzekeraar aan tafel om mee te denken over de planvorming rond ketenzorg dementie. Wel is er in een aantal regio s sprake van contact met de zorgverzekeraar via het zorgkantoor of de GGZ-instelling in de regio. Een factor die mogelijk bijgedragen heeft aan de beperkte betrokkenheid van de zorgverzekeraar bij de planvorming rond ketenzorg dementie, is dat het inkoopbeleid van de zorgverzekeraars reeds gereed was op het moment dat gestart werd met het programma. Daarnaast zou ook het relatief kleine aandeel van dementiezorg in de totale zorginkoop van zorgverzekeraars hierbij een rol kunnen spelen. 8. Beperkte betrokkenheid van de gemeente Evenals de zorgverzekeraars, zijn ook de gemeenten de afgelopen periode nog beperkt betrokken geweest. Door de initiële focus van het programma op het AWBZ- Rapportage Ketenzorg Dementie 18/107

19 inkoopproces was hier bij aanvang ook beperkte aandacht voor. Met name in de laatste maanden van deze eerste fase (jan-feb) hebben de regio s het contact met de gemeenten opgestart, onder andere naar aanleiding van landelijke bijeenkomst op 12 februari Daarnaast zijn er enkele goede voorbeelden, zoals de regio s Noord Limburg en Breda waarbij de gemeente al wel intensief betrokken is, zowel bij de planvorming als de bekostiging van ketenzorg dementie. Kader 4: Visies op de rol van de gemeente Onze rol als gemeente is zorgen dat mensen mee kunnen doen. De gemeente speelt een rol ten aanzien van het gehele voortraject, denk aan informatievoorziening, ondersteuning van mantelzorgers en het mogelijk maken van participatie. Wethouder Walma-Schreur, gemeente Wageningen Kernbegrippen vanuit de Wmo zoals Meedoen en Mensen zo lang mogelijk in de eigen omgeving kunnen laten wonen maken dat je als gemeente hierin een verantwoordelijkheid hebt. Ook rondom dementie. Wij kunnen partijen met elkaar in gesprek brengen en verbinden rondom thema s. Bijvoorbeeld door een overleg met de eerste lijn of rondom vraagstukken op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Het is niet aan ons om de zorg te geven, wel de ondersteuning, het welzijn en activiteiten rondom wonen en ruimtelijke ordening Wethouder van der Vlies, gemeente Hendrik Ido Ambacht Veel bestuurders denken dat dementiezorg zich binnen instellingen afspeelt. Dat is niet het geval. Als gemeenten hebben wij een belangrijke rol in het voortraject, aan het begin van het ontstaan van dementie. Wij moeten als gemeenten bijvoorbeeld cliënten informeren en waken voor de overbelasting van mantelzorgers. Wethouder Lamers, gemeente Venlo Uit gesprekken met verschillende wethouders van de bij het programma betrokken regio s blijkt het belang van de betrokkenheid van de gemeenten (zie het kader hierboven). Mogelijke redenen voor de beperkte betrokkenheid tot nog toe zijn; het grote aantal gemeenten in de regio waardoor het te arbeidsintensief en moeilijk is om hen (allen) te benaderen, het ontbreken van dementie op de politieke agenda en reeds uitgeputte Wmo-budgetten. 3.2 De ontwikkelde plannen De afgelopen periode van oktober 2008 t/m januari 2009 heeft in het teken gestaan van planvorming in de regio. In vrijwel alle koploperregio s heeft dit geresulteerd in een afgestemd en bestuurlijk goedgekeurd regionaal actieplan. In de regionale actieplannen worden de zorgvraag en witte vlekken in de regio beschreven en zijn de (gezamenlijke) doelstellingen en Rapportage Ketenzorg Dementie 19/107

20 speerpunten voor het komende jaar benoemd. Vaak bevatten de regionale actieplannen eveneens een doorkijk naar de lange termijn ambities voor Concretisering en kwantificering van de plannen blijkt vaak nog lastig door het ontbreken van cijfers over de daadwerkelijke zorgvraag en zorggebruik en het ontbreken van indicatoren waarmee de kwaliteit van zorg meetbaar gemaakt kan worden. Casemanagement In vrijwel iedere regio is casemanagement benoemd als speerpunt voor In een groot aantal regio s wordt met de ingediende plannen voor de inkoop van 2009 gestreefd naar uitbreiding van het casemanagement. Enkele voorbeelden hiervan zijn: De regio Haaglanden : uitbreiding van ca naar cliënten De regio Waardenland: uitbreiding van 600 naar 800 cliënten zodat aan elke nieuw gediagnosticeerde dementerende een casemanager gekoppeld kan worden De regio Zaanstreek: uitbreiding van casemanagement naar Waterland (3 fte) Ook zijn er regio s waar voorheen nog geen casemanagement was, maar taken opgepakt werden door verschillende functies, en nu voorbereidingen worden getroffen voor de implementatie van casemanagement als aparte functie. Voorbeelden hiervan zijn: De regio Land van Cuijk: implementatie van 6 ouderenwijkverpleegkundige in 2009 De regio Westelijk Utrecht: implementatie van 8 fte dementieconsulenten in 2009 In plaats van uitbreiding van het aantal casemanagers wordt er door een aantal regio s ook gestreefd naar professionalisering en verdieping van het casemanagement. Voorbeelden hiervan zijn: De regio Amsterdam Nieuw West: deskundigheidsbevordering van casemanagers en standaardisering met dezelfde protocollen/werkwijze De regio Groningen: verdieping van casemanagement zodanig dat deze gedurende het hele ziekteproces (niet alleen in geval van thuiszorg) aanwezig is De regio Flevoland: professionalisering van casemanagers door scholing en coaching De wijze van organisatie en invulling van het casemanagement verschilt per regio. Bij de ene regio wordt het casemanagement uitgevoerd door een GGZ-instelling, bij andere leveren één of meerdere VVT-instellingen (bv. de regio Amsterdam) de casemanagers en bij weer andere regio s worden de casemanagers (voorlopig) ondergebracht in een projectorganisatie. Ook de caseload en periode van inzet van de casemanagers verschilt per regio (vanaf het niet pluis gevoel of vanaf de diagnose, tot aan of tot en met de opname). Verschillen in de organisatie en invulling van casemanagement worden vaak historisch bepaald: door de reeds aanwezige ervaring in de regio met een bepaalde organisatie en invulling van casemanagement. Ondanks dat vrijwel alle regio s casemanagement benoemd hebben als een belangrijk speerpunt voor het realiseren van goede dementie, is niet duidelijke wat de daadwerkelijke effecten hiervan Rapportage Ketenzorg Dementie 20/107

21 zijn. Zowel zorgaanbieders als zorgkantoren hebben daarom aangegeven behoefte te hebben aan een (wetenschappelijk) onderzoek naar de effecten van casemanagement. Het kernteam heeft deze vraag inmiddels opgepakt en Nivel/ Trimbos gevraagd om in samenwerking met de geïnteresseerde regio s een onderzoeksvoorstel op te stellen voor een landelijk onderzoek naar de effecten van casemanagement. Dit voorstel is ingediend bij het Nationaal Programma Ouderenzorg (NPO) en zal naar verwachting het komende jaar verder gestalte krijgen. Overige veelgenoemde speerpunten Naast casemanagement worden ook vroegsignalering, publieksinformatie, DOC-teams en mantelzorgondersteuning als belangrijke speerpunten genoemd. Hieronder volgt een korte toelichting op de plannen die in de regio voor deze speerpunten ontwikkeld zijn. Vroegsignalering Door het tijdig opmerken van veranderingen die kunnen duiden op psychische of cognitieve problemen, kunnen begeleiding, zorg en behandeling mogelijk in een vroeg stadium beter afgestemd kunnen worden op de behoeften van de cliënt en zijn omgeving. De regio s trachten dit te realiseren door onder andere scholing van zorgverleners over dementie en hoe dit te herkennen, het inrichten van een fysiek of virtueel (centraal) meldpunt voor dementie en het in kaart brengen en standaardiseren van het traject van signalering en doorverwijzen. Publieksinformatie In de regio is vaak al veel informatie beschikbaar over dementie en dementiezorg en wordt er op verschillende plaatsen voorlichting gegeven. Deze informatie is veelal niet of slecht op elkaar afgestemd, zodat zowel cliënt en zijn omgeving als de zorgaanbieders zelf onvoldoende inzicht hebben in de mogelijkheden die de regio biedt voor dementerenden en hun omgeving. Regio s trachten dit te verbeteren door het ontwikkelen van bijvoorbeeld een sociale kaart, een dementiekoffer, een centraal informatiepunt e.d. DOC-teams Verschillende regio s hebben plannen ontwikkeld voor de ontwikkeling of uitbreiding van DOC-teams. Met de DOC-teams, een samenwerking tussen VVT- en GGZinstellingen, huisartsen en het ziekenhuis, wordt gestreefd naar laagdrempelige en cliëntvriendelijke ondersteuning gedurende het gehele traject dat een cliënt met (het vermoeden van) dementie doorloopt. Doelstelling is om via deze methodiek de kwaliteit van zorg te bevorderen, de doelmatigheid en efficiency te verbeteren en de aansluiting tussen verschillende stadia van zorg te verbeteren. Casemanagement is onderdeel van de taken van het DOC-team. Mantelzorgondersteuning In een aantal regio s zijn plannen ontwikkeld specifiek gericht op de ondersteuning van mantelzorgers. Deze ondersteuning wordt op verschillende wijzen ingevuld. Voorbeelden hiervan zijn: Alzheimercafés waar mantelzorgers met elkaar ervaringen kunnen uitwisselen, scholing van mantelzorgers en respijtzorg. Rapportage Ketenzorg Dementie 21/107

22 3.3 De ontwikkeling van de keten Gedurende de eerste fase van het programma ketenzorg zijn ketenpartners met elkaar in gesprek geraakt over de vormgeving en organisatie van de keten. Naar een structurele vormgeving van de keten wordt vaak nog gezocht. Regio s hebben zich in de eerste fase van het programma voornamelijk gefocust op het realiseren (organiseren en financieren) van projecten zoals casemanagement. Formele afspraken over de inrichting en vormgeving van de keten hadden minder prioriteit en zullen in het vervolg van het programma nader worden uitgewerkt. In deze paragraaf wordt nader ingegaan op de ontwikkeling van de keten in de koploperregio s in de afgelopen periode. Dit wordt gedaan aan de hand van de criteria voor goed ketenmanagement zoals weergegeven in figuur 3. Structuur & Regie Leiderschap en regierol Bestuurlijke borging Afspraken over financiering Toezicht Verdeling taken, bevoegdheden, verantwoordelijkheden Strategie Gezamenlijk beeld beoogde publieke waarde Definiëring van probleem Heldere doelen met een vertaling naar partners Instrumenten om te sturen Prestatiemanagement Financieel management Risicomanagement Kwaliteitsmanagement Vertrouwen Kennis en vaardigheden Welwillendheid Integriteit Het vermogen om te binden Druk Reden Belanghebbenden Inhoud Consequenties Context Human Capital Beschikbare mensen met benodigde competenties Recruitment en behoud Trainingsprogramma Kennisuitwisseling & informatiedeling Processen Goed schakelen tussen partners bij overdrachtsmomenten Beheerste processen Keteninformatisering en overige middelen Keten ICT (SOA, Nieuwe web 2.0 tools, kennis management instrumenten) Voldoende financiële middelen Voldoende overige middelen Figuur 3: Criteria voor goed ketenmanagement Structuur en regie: In vrijwel alle regio s wordt nog gezocht naar een organisatiestructuur voor de keten, waarin taken en verantwoordelijkheden tussen de ketenpartners structureel vastgelegd en bestuurlijk verankerd worden. Het ontbreken van een heldere ketenstructuur belemmert de daadkracht van de keten en wordt door de koploperregio s aangemerkt als een belangrijk verbeterpunt. Ook is (nog) niet altijd duidelijk wie binnen de keten de regie heeft. Een aantal koploperregio s (de regio s Amsterdam, Utrecht, Land van Cuijk, Groningen en Gelders Vallei) hebben een hoofdaannemer aangesteld. De exacte invulling van het hoofdaannemerschap verschilt. Vaak is de hoofdaannemer verantwoordelijk voor de Rapportage Ketenzorg Dementie 22/107

23 regie, fungeert hij als aanspreekpunt voor het zorgkantoor en levert hij de projectleider. Zie onderstaand kader voor een voorbeeld voor een invulling van het hoofdaannemerschap. Kader 5: Voorbeeld van Hoofdaannemerschap in de keten Menzis zorgkantoren heeft concrete ideeën bij het vormgeven van het hoofdaannemerschap in de zorgketen. In de voorwaarden van het inkoopbeleid wordt duidelijk gemaakt dat leden van het ketennetwerk uit hun midden één organisatie aanwijzen, die namens het netwerk functioneert als hoofdaannemer voor het Zorgkantoor. De hoofdaannemer stelt jaarlijks een jaarplan op inclusief doelstellingen, begroting, fasering van activiteiten etc. Dit jaarplan wordt ter goedkeuring voorgelegd aan het Zorgkantoor. Deze hoofdaannemer is voor het Zorgkantoor aanspreekbaar op het behalen van de gestelde doelen. Om deze taak goed uit te kunnen oefenen, zal de hoofdaannemer daartoe bepaalde bevoegdheden moeten krijgen binnen het netwerk. De hoofdaannemer stelt een projectleider aan die namens de hoofdaannemer de ontwikkeling van ketenzorg en verbetering van de uitkomsten voor de cliënt in de regio aanstuurt. De AWBZ zorgaanbieders binnen het netwerk committeren zich eraan dat de geoormerkte middelen die zij ontvangen, worden afgedragen aan een centrale kas binnen het netwerk, die wordt beheerd door de hoofdaannemer. Leden van het netwerk ontvangen vanuit deze centrale kas vergoedingen voor geleverde diensten, voor zover deze niet regulier (AWBZ, Zorgverzekeringswet, Wmo) gefinancierd kunnen worden. Bron: inkoopbeleid Menzis 2009 Strategie: In vrijwel alle regio s is sprake van een gezamenlijk beeld ten aanzien van de witte vlekken in de regio (probleemdefinitie). Ook hebben de ketenpartners gezamenlijk de doelstelling voor 2009 bepaald en in een groot aantal gevallen ook voor de lange termijn (2012). De doorvertaling van deze doelstellingen naar concrete afspraken tussen zorgaanbieders over bijvoorbeeld het te leveren zorgaanbod ontbreekt nog vaak. Wel wordt in groot aantal regio s momenteel gewerkt aan een samenwerkingsovereenkomst, waarin afspraken tussen ketenpartners over de (intentie tot) samenwerking worden vastgelegd. De inhoud en het karakter van de samenwerkingsovereenkomst varieert sterk en is onder andere afhankelijk van de volwassenheid van de keten. In enkele regio s is al een samenwerkingsovereenkomst ondertekend ( o.a. de regio s Utrecht West, Amsterdam, Land van Cuijk en Breda). Instrumenten om te sturen: Instrumenten om de uitvoering, het succes, de middeleninzet en de risico s van de plannen in de regio te monitoren worden in de koploperregio s (nog) vrijwel niet gebruikt. In enkele regio s worden cliëntenpanels ontwikkeld voor het monitoren van de kwaliteit. Tevens wordt gewerkt met de netwerkindicatoren. Deze kunnen helpen bij het concretiseren van de plannen en het inzichtelijk maken/ aantonen van de kwaliteit. De bruikbaarheid van de netwerkindicatoren als sturingsinstrument is in belangrijke mate Rapportage Ketenzorg Dementie 23/107

24 afhankelijk van de volwassenheid van het ketennetwerk (zie de rapportage over de netwerkindicatoren). Vertrouwen Een groot aantal koploperregio s geeft aan dat het wederzijds commitment en vertrouwen tussen ketenpartners een belangrijke succesfactor is voor de ontwikkeling van ketenzorg in hun regio. Het onderlinge vertrouwen tussen ketenpartners wordt in sommige regio s echter ook als kwetsbaar ervaren. Met name de onderlinge concurrentie dreigt de samenwerking te belemmeren. Dit is een belangrijk aandachtspunt voor de ontwikkeling van de ketenzorg dementie. Druk: In de eerste fase van het programma Ketenzorg Dementie is er met name druk uitgeoefend door het zorgkantoor en de belangenbehartigers van AN. Het zorgkantoor heeft als financier van (een belangrijk deel van) de keten invloed uitgeoefend op de ontwikkeling van de keten door het stellen van inkoopcriteria. De gestelde inkoopcriteria verschillen per zorgkantoor en hebben zowel betrekking op de (zorg)inhoud als het proces. De belangenbehartigers hebben in hun rol als dé spreekbuis voor mensen met dementie en hun naasten, druk uitgeoefend om de planvorming te laten aansluiten bij de prioriteiten van de cliënt en zijn omgeving. Hierbij is enkele regio s gebruik gemaakt van cliëntenpanels en enquêtes. Door het ontbreken van concrete afspraken over de door de verschillende ketenpartners te leveren zorgprestaties en het ontbreken van sturingsinstrumenten is er van onderlinge druk tussen zorgaanbieders beperkt sprake. Kader 6: Voorbeelden van inkoopcriteria gericht op samenwerking in de keten Er is een samenwerkingsovereenkomst tussen verschillende regionale zorgaanbieders vanuit de GGZ en VV&T, waarin taken en verantwoordelijkheden ten aanzien van de zorgketen voor dementerenden op het gebied van diagnostiek, advies, indicatie en plaatsing zijn vastgelegd. Een keten die bestaat uit een gestructureerd netwerk of samenwerkingsverband met als doel het bevorderen van de ontwikkeling van ketenzorg dementie Binnen de keten zijn aantoonbare afspraken gemaakt over (bij)scholing van personeel op het gebied van dementiezorg. Bron: diverse inkoopbeleidstukken Rapportage Ketenzorg Dementie 24/107

25 Human Capital: Doel van het programma Ketenzorg Dementie is te komen tot een inkoopmodel voor vraaggerichte ketenzorg. Aanwezigheid van kennis en deskundigheid over het inkoopproces en bekostiging zijn hierbij essentieel. In veel regio s was de samenstelling van de projectorganisatie bij aanvang van het programma gelijk aan die van het LDP, waarin voornamelijk inhoudelijke experts vertegenwoordigd waren. Voor dit programma blijkt dit vaak niet toereikend te zijn, vanwege het ontbreken van bestuurlijke besluitvormingskracht en inkoopdeskundigheid. In een groot aantal regio s is reeds sprake van een nieuwe of aangepaste projectorganisatie of is deze in ontwikkeling. Hierbij wordt o.a. opnieuw gekeken naar de samenstelling en rol van de stuurgroep en de rol van de projectleider/ ketenregisseur. In meerdere gevallen betekent dit ook een wisseling van projectleider. Processen: In het merendeel van de koploperregio s zijn afspraken over de afstemming van zorgprocessen nog in ontwikkeling. In enkele regio s zijn de zorgprocessen reeds in kaart gebracht. Hierbij wordt aangegeven hoe het proces er uit moet zien, welke stappen doorlopen moeten worden (processchema) en welke (type) functionaris en/of organisatie de stap dient uit te voeren. Voorbeelden hiervan zijn het StIDA model van Amsterdam en de zorgpaden van regio Delft (geen koploperregio status), zie ook figuur 4. Rapportage Ketenzorg Dementie 25/107

26 Figuur 4: Een voorbeeld van een stroomschema voor dementiezorg (bron: notitie StIDA project Amsterdam) Keteninformatisering: Informatie-uitwisseling tussen de ketenpartners is een belangrijk aandachtspunt bij het realiseren van ketenzorg dementie. In een aantal regio s zijn er initiatieven opgestart voor een centraal registratie/meldpunt. Dit centrale meldpunt fungeert als hét loket voor dementie richting de cliënt en zijn omgeving, maar kan tegelijkertijd bijdragen aan het verzamelen van informatie (cijfers) over zorggebruik en zorgvraag. ICT-oplossingen voor informatie-uitwisseling tussen de ketenpartners worden in de regio s nog nauwelijks gebruikt. Een uitzondering hierop is de regio Noord Limburg, waar het Huisarts-Informatie-Systeem toegankelijk is voor de verschillende ketenpartners en ingezet wordt voor registratie en managementinformatie. Kader 7: Het Huisarts-Informatie-Systeem in Noord-Limburg Voor het Programma Ketenzorg Dementie zijn diverse zorginstanties in de regio Noord-Limburg voornemens om het Huisarts-Informatie-Systeem (HIS) op effectieve wijze in te zetten in de (zorg)keten. Het systeem voorziet in één centraal (cliënt)dossier dat door bevoegden (V&V, thuiszorg, casemanagers/projectbegeleiders, verpleeg en verzorgvoorzieningen, etc.) kan worden geraadpleegd in de uitvoering van zorg. Een cliënt specifiek zorgplan kan in het HIS worden ingelezen en hoofdstukken uit het plan kunnen via een webbased applicatie worden ontsloten aan bevoegden. Daarnaast is het de bedoeling om alle benodigde (diagnostiek)instrumentaria eveneens via deze webbased applicatie beschikbaar te stellen. Op dit moment staat het raamwerk van het HIS, maar is het nog niet operationeel in de keten. Momenteel worden werkafspraken betreffende autorisatie en bevoegdheden gemaakt tussen betrokken partijen en is het de bedoeling om op korte termijn het systeem operationeel te krijgen in de keten. Rapportage Ketenzorg Dementie 26/107

27 3.4 Bekostiging van ketenzorg dementie Het programma dementie heeft tot doel te komen tot een structurele inbedding en borging van ketenzorg dementie in de regio. Een belangrijke uitdaging hierbij is het realiseren van een structurele bekostiging van deze samenhangende zorg. Een uitdaging die in de regio s door de zorgaanbieders en zorgkantoren gezamenlijk is opgepakt, maar in deze eerste fase van het programma en de korte tijd die hier voor stond vaak nog moeilijk te realiseren bleek. Financieringsinstrumenten Voor de bekostiging van ketenzorg dementie zijn verschillende financieringsinstrumenten beschikbaar. In onderstaand schema wordt hiervan een overzicht gegeven. In de koploperregio s worden deze financieringsinstrumenten op verschillende wijze benut. Vaak is sprake van een combinatie van AWBZ, Zvw en/of gelden via de beleidsregels. Samenhangend met de beperkte betrokkenheid van de gemeenten in de eerste fase van het programma worden de Wmo gelden beperkt benut. Niet-instutioneel Wmo/gemeente Zvw AWBZ Overige Vrijwilligerswerk Eigen betalingen Mantelzorg Prestatievelden Wmo Reguliere zorg (huisarts, GGZ, ziekenhuis, etc.) Innovatie (NZa-beleidsregel) Reguliere zorginkoop (verpleeghuizen, thuiszorg, etc.) Beleidsregel innovatie care Beleidsregel Ketenzorg dementie (2009) Beleidsregel Nationaal Programma Ouderenzorg (ZonMW) Provinciale subsidies Goede doelen Figuur 5: Overzicht financieringsinstrumenten ketenzorg dementie Zoals ook blijkt uit het voorbeeld van een ketenbegroting in bijlage 1 bestaat het overgrote deel van ketenzorg dementie uit reguliere zorgproducten die door middel van reguliere zorginkoop (Zvw en AWBZ) gefinancierd kunnen worden. Slechts een aantal onderdelen van ketenzorg dementie kunnen niet direct of slechts gedeeltelijk via reguliere zorginkoop gefinancierd worden. Hetzelfde geldt voor de projectkosten voor de ontwikkeling van ketenzorg dementie. Voor de bekostiging van deze onderdelen zijn in de koploperregio s verschillende constructies ontwikkeld. Rapportage Ketenzorg Dementie 27/107

28 Bekostiging casemanagement Ieder regio heeft op eigen wijze invulling gegeven aan de financieringsconstructie voor casemanagement, afhankelijk van de organisatie van casemanagement in de regio en het inkoopbeleid van het zorgkantoor. Hieronder volgen enkele voorbeelden van financieringsconstructies voor casemanagement in de regio: Land van Cuijk: bekostiging via AWBZ (AIV), DBC GGZ en innovatiegelden ten behoeve van de opstartkosten Haaglanden: bekostiging via AWBZ functie begeleiding met opslag uit de innovatiegelden Helmond: bekostiging via 1% opslag op het totale extramurale AWBZ-budget Midden Brabant: bekostiging via opslag AWBZ gelden en DBC GGZ In slechts twee regio s worden ook Wmo-gelden benut voor de bekostiging van casemanagement. Dit betreft de regio s Noord Limburg en Breda. Pay for performance Een belangrijk uitgangspunt van het programma zoals ook in de inkoopleidraad geformuleerd is pay for performance. Dit houdt in dat zorgaanbieders die aantonen integrale dementiezorg (te kunnen) realiseren hiervoor beloond worden door het zorgkantoor. Deze beloning kunnen de zorgaanbieders vervolgens in zetten om de ketenzorg dementie te ontwikkelen en daadwerkelijk te leveren. Als mogelijkheid voor deze beloning wordt in de inkoopleidraad een opslag op de AWBZ-tarieven genoemd. In de praktijk blijkt een opslag op de tarieven echter niet in alle regio s mogelijk; met name in de regio s waar de zorgkantoren een volumemodel hanteren blijkt een opslag op de tarieven niet te realiseren. In de koploperregio s wordt op verschillende wijze invulling gegeven aan het uitgangspunt van pay for perfomance : In een aantal regio s krijgen zorgaanbieder die onderdeel zijn van een ketennetwerk een opslag op de AWBZ-tarieven. Deze opslag varieert van 1-2 % en wordt ofwel uitgekeerd aan de individuele zorgaanbieders ofwel gedoneerd in een gezamenlijke pot. De gelden uit de gezamenlijke pot worden vervolgens ingezet voor de bekostiging van de gezamenlijke ketenzorgprojecten die niet gefinancierd kunnen worden met de reguliere zorginkoop. In andere regio s wordt op zorgkantoorregioniveau een deel van de contracteerruimte gereserveerd (met behulp van een deel van de korting op het maximumtarief) voor ketenzorg dementie. Toewijzing van dit budget vindt vervolgens plaats op basis van ingediende plannen. In enkele regio s wordt het bieden van ketenzorg beloond wordt met meerjarige afspraken. In alle regio s wordt zijn daarnaast aanvragen ingediend voor (project)gelden via de beleidsregels. Deze gelden worden veelal ingezet voor de bekostiging van opstart- en projectkosten zoals bijvoorbeeld de kosten van de projectleider. Er zijn echter ook regio s Rapportage Ketenzorg Dementie 28/107

29 die de gelden van de beleidsregel willen inzetten voor de bekostiging van zorgproducten zoals bijvoorbeeld casemanagement (zie het voorbeeld van de regio Haaglanden). Kader 8: Voorbeeld van meerjarenovereenkomst met zorgaanbieders Achmea Zorgkantoren heeft er voor gekozen om de dementiezorg niet apart in te kopen, maar door middel van het reguliere inkoopbeleid omdat ketenzorg voor het grootste deel bestaat uit de levering van bestaande zorgprestaties. Om ketenzorg te stimuleren wordt in het inkoopbeleid de mogelijkheid geboden een meerjarenovereenkomst aan te gaan met zekerheid over de hoogte van de minimale basisbudgetten in de jaren 2010 en In tegenstelling tot voorgaande jaren is er nadrukkelijk gekozen voor een meerjarenperspectief met (zorg)partners die voldoen aan bepaalde criteria en die in staat zijn om ketenzorg in een (sub)regio vorm te geven. Met deze partners worden duidelijke afspraken gemaakt over te behalen resultaten/uitkomsten op het vlak van: kwaliteit toegankelijkheid wachtlijsten informatie cliëntwaardering efficiency (kosten per klant) en het monitoren van deze resultaten. In dat meerjarenperspectief wordt continuïteit (meerjarengarantie) geboden op het basisbudget t.b.v. continuïteit van de keten en het door kunnen ontwikkelen en uitvoeren van regionale actieplannen. Doordat er in de afgelopen jaren met een (te) krappe contracteerruimte is gewerkt, is er niet voor gekozen een toeslag op het tarief te geven voor ketenzorg. Achmea heeft er voor gekozen om met zorgaanbieders die met ketenzorg bezig zijn eerst overeenstemming te bereiken op de inhoud en de resultaten en vervolgens te onderzoeken of via de beleidsregel innovatie extra financiële middelen beschikbaar kunnen worden gesteld. Het reserveren van middelen (tarieftoeslag) vooraf in een krappe contracteerruimte gaat ten koste van het volume van de "reguliere" productie, hetgeen weer tot allerlei andere problemen kan leiden. Met de twee koploperregio s binnen de Achmea zorgkantoorregio s vindt zowel op operationeel (project)niveau als op bestuurlijk niveau overleg plaats en ligt de focus in eerste instantie op de inhoud en de uitkomsten en ontwikkelen op basis daarvan regionale actieplannen, met inachtneming van de klantwensen en de bouwstenen van Alzheimer Nederland. Deze actieplannen kunnen tevens dienen als projectvoorstellen binnen een meerjarige overeenkomst en kunnen aanleiding zijn tot het inzetten van innovatieruimte in 2009 en verder. Bron: Achmea Zorgkantoren Rapportage Ketenzorg Dementie 29/107

30 Door de uiteenlopende financieringsconstructies, het soms belangrijke aandeel van de (project)gelden via de beleidsregels in gekozen constructies en de onduidelijkheid die lange tijd bij de zorgaanbieders bestond (en soms nog bestaat) over financieringsmogelijkheden, ervaren de regio s nog geen structurele oplossing voor ketenzorg en casemanagement in het bijzonder. Dit wordt door alle regio s ervaren als een knelpunt. Hierbij dient opgemerkt te worden dat een deel van de onduidelijkheid over bekostiging mogelijk ook veroorzaakt werd door de beperkte ervaring met en kennis van dergelijke inkooptrajecten en veel onduidelijkheden rondom het inkoopproces en regels vanuit de NMa en NZa. De betrokken projectgroepleden van de zorgaanbieders waren vaak niet bekend met de materie (inkoop en bekostiging) en ook de zorgkantoren waren soms nog zoekende. Met name bij regio s waar het projectteam grotendeels bestond uit personen die normaal niet/beperkt betrokken zijn bij de inkoop, veroorzaakte de discussie over mogelijke bekostiging hier en daar verwarring en onrust. Hetgeen versterkt werd door het feit dat de zorgkantoren vaak nog geen concrete toezeggingen konden doen. Tenslotte s wordt door zowel de zorgkantoren als de zorgaanbieders aangegeven dat de huidige financieringsmogelijkheden door vereiste indicatiestelling of verantwoordingseisen onvoldoende handelsvrijheid geven om ketenzorg te financieren. Een laatste knelpunt bij de bekostiging van ketenzorg in de eerste fase van het programma was tenslotte de beperkte ervaring bij zowel zorgaanbieders als zorgkantoren met grensoverschrijdende financieringsconstructies. Rapportage Ketenzorg Dementie 30/107

31 4 Conclusies en aanbevelingen 4.1 Proces in de regio Ten aanzien van het proces in de regio kan geconcludeerd worden dat: Gedurende de eerste fase van het programma de samenwerking tussen de ketenpartners in de regio is geïntensiveerd, maar gemeenten en zorgverzekeraar nog beperkt betrokken zijn. De beperkte betrokkenheid van gemeenten en de zorgverzekeraar is gedeeltelijk te verklaren door de initiële focus van het programma op de AWBZ-inkoopproces, maar is een belangrijk aandachtspunt voor het vervolgtraject ; Bestuurlijke betrokkenheid en aanwezigheid van inkoopdeskundigheid essentieel zijn voor de succesvolle ontwikkeling van ketenzorg, maar nog niet in alle regio s voldoende gewaarborgd zijn in de projectorganisatie; De rolinvulling van de zorgkantoren een verandering heeft ondergaan van een inkoper van sec prijzen en volumes (pxq), naar een gesprekspartner over de inhoud en organisatie van dementiezorg en naar een procesregisseur van de (AWBZ)inkoop van ketenzorg dementie; De belangenbehartigers van AN een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de planvorming in de regio; In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de aanbevelingen voor het vervolgtraject met betrekking tot het proces in de regio. Nr. Aanbeveling 1 Stimuleer betrokkenheid van gemeenten door: a. Het opnemen van een beschrijving en good practices over rol van de gemeente in de inkoopleidraad Ketenzorg Dementie b. Het zo snel mogelijk in gesprek gaan met de gemeente aan de hand van het regionaal actieplan en het maken van (vervolg)afspraken over de mogelijke bijdrage/ rol van de gemeente(n) c. Het oprichting van een landelijke groep van bij ketenzorg dementie betrokken wethouders die optreden als koploperexperts (ervaringsdeskundige) richting de andere gemeenten d. Het organiseren van een landelijke (vervolg)bijeenkomst gericht op de rol van de gemeente in het najaar van 2009 Actiehouder Kernteam Zorgaanbieders Kernteam Kernteam Rapportage Ketenzorg Dementie 31/107

32 2 Stimuleer betrokkenheid van de zorgverzekeraar door: a. In een vroeg stadium, bij voorkeur voor het inkoopbeleid van de zorgverzekeraars gereed is, contact te leggen met de zorgverzekeraar. De verantwoordelijkheid voor het contact met de zorgverzekeraar ligt uit praktisch oogpunt in eerste instantie bij het zorgkantoor. b. Het op de agenda zetten van ketenzorg dementie bij de zorgverzekeraars o.a. door het verduidelijken van de rol en het belang van de 1 e lijnszorg in binnen ketenzorg dementie (zie ook aanbeveling 4) 3 Creëer bestuurlijk draagvlak door: 4 a. Bestuurders in een vroeg stadium te betrekken en informeren over de initiatieven op het gebied van ketenzorg en hen onderdeel te laten zijn van de projectorganisatie (bijvoorbeeld in de vorm van een stuurgroep). b. Een actieve communicatie van het kernteam richting de bestuurders. Actiz kan hierbij een belangrijke rol vervullen. c. Het oprichten van een groep koploperexperts bestaande uit bestuurders van zorgaanbieders die betrokken zijn bij ketenzorg dementie (ervaringsdeskundige: te selecteren uit groep van koploperregio s). De koploperexperts kunnen ingezet om ketenzorg dementie te promoten onder collega s en successen te laten zien bij bijvoorbeeld themabijeenkomsten of via interviews (te publiceren op website). Stimuleer betrokkenheid van eerstelijns aanbieders (o.a. huisartsen) door: a. Het inzichtelijk maken van hoe de eerstelijnszorg er m.b.t. dementie (idealiter) uit zou moeten zien en een beschrijving hierover opnemen in de inkoopleidraad b. Het verspreiden van good practices ten aanzien van het betrekken van huisartsen en andere eerstelijns aanbieders Zorgkantoren i.s.m. zorgaanbieders ZN i.s.m. VWS Zorgaanbieders Kernteam/ Actiz Kernteam/ Actiz Kernteam Kernteam 5 Manage de verwachtingen ten aanzien van de rol van het zorgkantoor door: a. Het opnemen van een nadere toelichting over de rol en verantwoordelijkheden van het zorgkantoor en de (on)mogelijkheden van het inkoopproces in de inkoopleidraad Ketenzorg Dementie Zorgkantoren Kernteam Rapportage Ketenzorg Dementie 32/107

33 6 b. In een vroeg stadium in de regio afspraken te maken over de rol van het zorgkantoor. Voor alle ketenpartners dient duidelijk te zijn welke rol het zorgkantoor vervult, wanneer en waarom er wel/geen duidelijkheid gegeven kan worden over bekostiging en in welke mate het zorgkantoor wel/niet uitzonderingen kan maken voor (koploper)regio s. Maak duidelijke afspraken over de rol van belangenbehartiger van Alzheimer NL, zijn positie in de projectorganisatie en de momenten waarop hij een bijdrage kan leveren aan de planvorming: afspraken hierover kunnen mogelijk worden vastgelegd in het regionaal actieplan, de beschrijving van de projectorganisatie en/of worden opgenomen in de inkoopcriteria van het zorgkantoor. Zorgkantoren i.s.m. zorgaanbieders/ belangenbehartigers Zorgaanbieders/ belangenbehartigers/ zorgkantoren 4.2 De ontwikkelde plannen Ten aanzien van de in de regio s ontwikkelde plannen kan geconcludeerd worden dat: De eerste fase van het programma in het merendeel van de regio s geresulteerd heeft in een afgestemd en bestuurlijk goedgekeurd regionaal actieplan, waarin de gezamenlijke doelstellingen en plannen (speerpunten) voor 2009 worden beschreven. Concretisering en kwantificering van deze plannen blijkt gezien het beperkte tijdsbestek waarin de plannen ontwikkeld moesten worden vaak nog lastig; In vrijwel iedere regio plannen ontwikkeld zijn voor de ontwikkeling, uitbreiding en/of professionalisering van casemanagement; Naast casemanagement ook vroegsignalering, publieksinformatie, DOC-teams en mantelondersteuning vaak als belangrijke speerpunten worden genoemd. In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de aanbevelingen voor het vervolgtraject met betrekking tot de ontwikkeling van plannen: Nr. Aanbeveling 7 Concretiseer de ontwikkelde plannen door het benoemen en kwantificeren van de te leveren prestaties, uit te voeren acties, actiehouders en planning Actiehouder Zorgaanbieders/ belangenbehartigers/ 8 9 Registreer zorgvraag en zorggebruik in de regio zodat inzicht ontstaat in het daadwerkelijke benodigde zorgaanbod in de regio. Mogelijk kan hierbij aansluiting gezocht worden bij het VWS programma Beter thuis in de buurt Voer (wetenschappelijk) onderzoek uit naar de effecten van casemanagement ter onderbouwing van de plannen voor Zorgaanbieders i.s.m. zorgkantoren Zorgaanbieders i.s.m. belangenbehartigers en Rapportage Ketenzorg Dementie 33/107

34 casemanagement. zorgkantoren/ Kernteam (coördinatie) 4.3 De ontwikkeling van de keten Ten aanzien van de ontwikkeling de keten kan geconcludeerd worden dat: Ketenpartners in gesprek zijn geraakt over de vormgeving en organisatie van de keten, maar dat naar een structurele vormgeving van de keten vaak nog wordt gezocht. Regio s hebben zich in de eerste fase van het programma voornamelijk gefocust op het realiseren (organiseren en financieren) van projecten zoals casemanagement. Formele afspraken over de inrichting en vormgeving van de keten hadden minder prioriteit en zullen in het vervolg van het programma nader worden uitgewerkt. In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de aanbevelingen voor het vervolgtraject met betrekking tot de ontwikkeling van de keten: Nr. Aanbeveling 10 Maak duidelijke afspraken over taken en verantwoordelijkheden van de ketenpartners: afspraken hierover dienen vastgelegd en bestuurlijk goedgekeurd te worden. Hierbij kan gebruik gemaakt worden van een samenwerkingsovereenkomst. Actiehouder Zorgaanbieders/ belangenbehartigers/ zorgkantoren en zo mogelijk ook: gemeenten en zorgverzekeraars 11 Start met het opstellen va een (regionaal) zorgprogramma. Stel op basis van dit zorgprogramma vast welke (zorg)prestaties de verschillende ketenpartners leveren, maak deze prestaties meetbaar en maak afspraken over de wijze waarop de (onderlinge) prestaties worden gemonitoord; hierbij kan mogelijk gebruik gemaakt worden van de normen voor verantwoorde zorg en/of de netwerkindicatoren. Zorgaanbieders i.s.m. belangenbehartigers 12 Zorg dat ketenpartners bekend raken met elkaars werkwijze en investeer in het opbouwen van vertrouwen; Zorgaanbieders 13 Betrek inkoop- en financiële deskundigen in de projectorganisatie Zorgaanbieders Rapportage Ketenzorg Dementie 34/107

35 14 15 Maak inzichtelijk en afspraken over hoe de te leveren zorgprocessen eruit zien, welke stappen moeten doorlopen worden (processchema) en welke (type) functionaris en/of organisatie verantwoordelijk is voor de uitvoering; Maak afspraken over informatie-uitwisseling en maak zoveel mogelijk gebruik van één informatie/ registratiepunt. Zorgaanbieders Zorgaanbieders 4.4 De bekostiging van ketenzorg Ten aanzien van de bekostiging van ketenzorg kan geconcludeerd worden dat: De bekostiging van ketenzorg en casemanagement in de regio s op verschillende wijze wordt ingevuld, afhankelijk van het inkoopbeleid van het zorgkantoor en de wijze waarop de keten en het casemanagement in de regio (historisch) georganiseerd zijn; Met name AWBZ, Zvw en/of aanvragen voor gelden via beleidsregels benut worden voor de bekostiging van ketenzorg. Wmo gelden worden slechts beperkt benut; De regio s nog geen structurele oplossing ervaren voor ketenzorg en casemanagement in het bijzonder. Dit wordt deels veroorzaakt door de beperkte ervaring met dergelijke inkooptrajecten bij zowel zorgaanbieders als zorgkantoren, maar hangt ook samen met de uiteenlopende financieringsconstructies die in de regio s ontwikkeld zijn en het soms belangrijke aandeel van de (project)gelden via de beleidsregels in gekozen constructies. Nr. Aanbeveling Actiehouder 16 Zorg voor duidelijkheid over de verschillende financieringsmogelijkheden door: a. Het opnemen van de goede voorbeelden van financieringsconstructies in de inkoopleidraad en het inzichtelijk maken van de verschillende alternatieven b. Vroegtijdige communicatie over de financieringsmogelijkheden in de regio naar de ketenpartners c. Het zo snel mogelijk duidelijkheid te geven over het macrokader voor de bekostiging van ketenzorg dementie in 2010 (de ambities t.a.v. de bekostiging van dementiezorg en de mogelijkheden die hiervoor kunnen worden ingezet) Kernteam Zorgkantoren VWS Rapportage Ketenzorg Dementie 35/107

36 17 Creëer meer vrijheden ten aanzien van de bekostiging van ketenzorg: bijvoorbeeld door geoormerkte ruimte in budgetformulier i.p.v. toeslagen op tarief (meer vrijheden binnen AWBZ) of functionele bekostiging (vrijheden over schotten van AWBZ, Zvw en Wmo heen) VWS/NZa 18 Verspreiden en stimuleren van uitwisseling van goede voorbeelden t.a.v. de (aanpak van) bekostiging van ketenzorg Kernteam Rapportage Ketenzorg Dementie 36/107

37 4.5 Programma-aanpak en geboden ondersteuning In hoofdstuk 2 is een beschrijving gegeven van de programmastructuur, de programma-aanpak en de gehanteerde hulpmiddelen en vormen van ondersteuning. Ten aanzien van deze aspecten kan geconcludeerd worden dat: Het van belang is om bestuurders van zorgaanbieders actiever te betrekken bij het Programma Ketenzorg dementie. Enerzijds kan dit gedaan worden door Actiz een actievere rol te geven in de programmastructuur; anderzijds door enkele bestuurders vanuit de koploperregio s vragen zich in te willen zetten als ambassadeur voor het programma ketenzorg dementie. Daarnaast zullen de projectleiders in de regio s vooral zelf een rol houden om hun bestuurders te informeren en in te zetten voor het programma Ketenzorg dementie. De rol van de begeleidingscommissie is gedurende het programma beperkt geweest. Wij stellen voor om de rol van Actiz te wijzigen (zie hierboven) en daarnaast een groep van ambassadeurs van wethouders in te richten. Deze wethouders kunnen ingezet worden om andere gemeenten te overtuigen van de toegevoegde waarde van een rol voor gemeenten bij het verlenen van ketenzorg voor dementerenden. Koploperregio s behoefte hebben aan meer sturing en aanwijzingen. Het kernteam heeft aanvankelijk gekozen voor een ontwikkelaanpak zonder blauwdrukken. Uit de evaluatie en de 1-op-1 gesprekken met de regio s is gebleken dat er toch meer behoefte is aan sturing en goede voorbeelden. Koploperregio s behoefte hebben aan concrete voorbeelden, good practices, formats, etc. De inkoopleidraad over het algemeen bruikbaar gevonden is, maar verbeterpunten kent: o Leidraad aanpassen op onderdelen; o Leidraad aanvullen met concrete voorbeelden van o.a. keten/netwerkmodel voor dementie, instrumenten voor inventarisatie zorgbehoefte, informatie over ketenindicatoren, financieringsmethodieken, functieomschrijving casemanager, vormen van cliëntenparticipatie. o Leidraad aanvullen met informatie over netwerkindicatoren en meer samenhang aanbrengen tussen het hoofdstuk over criteria voor goede ketenzorg dementie uit de leidraad en de netwerkindicatoren. Landelijke bijeenkomsten zeer hoog gewaardeerd zijn en voorzien in behoeften van zowel zorgaanbieders als zorgkantoren. Procesbegeleiding wordt positief beoordeeld en voorziet in behoeften. Tijdens de volgende fase van het programma Ketenzorg dementie wordt ingezet op een landelijke uitrol van het programma. Deze landelijke omvang van het programma verhoudt zich minder goed met 1-op-1 ondersteuning van de regio s. De reguliere informatieberichten worden positief beoordeeld. Rapportage Ketenzorg Dementie 37/107

38 De bijeenkomsten voor zorgkantoren worden positief beoordeeld. Zorgkantoren hebben aangegeven hier graag verder mee willen te gaan. Nr. Aanbeveling 19 Actiz actiever betrekken bij Programma Ketenzorg dementie en uitnodigen voor deelname aan kernteam 20 Ontwikkelaanpak omzetten naar tell & sell aanpak bij landelijke uitrol. Hierbij wordt meer inhoudelijke sturing gegeven door het kernteam en worden templates beschikbaar gesteld voor bijvoorbeeld het regionale actieplan of de financieringsmethodieken voor ketenzorg. Dit betekent nadrukkelijk niet dat er gewerkt zal gaan worden met blauwdrukken. Het gaat om handreikingen, waarbij de regio s zelf nog steeds hun regionale inkleuring kunnen geven. 21 Het inrichten van een goed toegankelijke landelijke website Programma Ketenzorg dementie met daarop veelgestelde vragen, good practices, formats, etc. 22 De leidraad aanpassen op de bovengenoemde onderdelen. Hierbij dient (indien mogelijk) rekening gehouden te worden met de planning van de zorgkantoren in het kader van het inkoopproces voor Voortzetting van de aanpak met inhoudelijke bijeenkomsten. In verband met de omvang van de landelijke uitrol is het raadzaam om deze bijeenkomsten op regionaal niveau te gaan organiseren. Voorstel is om hiervoor aan te sluiten bij de indeling van de regio s van de concessiehouders. Op deze manier kunnen zorgkantoren tijdens deze bijeenkomsten ook meteen informatie verstrekken over hun inkoopbeleid en kunnen alle betrokken partijen uit de regio gezamenlijk deelnemen aan de bijeenkomst. Er dient echter ook voorzien te worden in landelijke informatie-uitwisseling. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van de website en mogelijk een beperkt aantal landelijke bijeenkomsten. 24 In fase landelijke uitrol individuele procesbegeleiding beëindigen. Dit type ondersteuning past niet meer bij de fase van landelijke uitrol. In plaats daarvan kunnen regio s met hun vragen terecht bij de lijst met veelgestelde vragen op de website of bij een helpdesk. 25 Informatieberichten niet meer via , maar via website Programma Ketenzorg dementie 26 De kennis en ervaring van koplopers ontsluiten via de website door hun goede voorbeelden te publiceren op de website en Actiehouder Kernteam/Ministerie van VWS Kernteam Kernteam i.s.m. Vilans Kernteam Kernteam i.s.m. concessiehouders zorgkantoren Kernteam Kernteam Kernteam Rapportage Ketenzorg Dementie 38/107

39 door (bijvoorbeeld) elke maand twee koplopers in het zonnetje te zetten en een interview met deze koplopers op de website te plaatsen. Daarnaast stellen wij voor om de koplopers te vragen om incidenteel op regionale bijeenkomsten verslag te doen van hun ervaringen. 4.6 Aanbevelingen ten aanzien van de landelijke uitrol Na de eerste fase van het programma Ketenzorg dementie tot een einde is gekomen, dient de energie gericht te worden op de uitrol van het programma naar alle regio s. Enkele bestuurders van zorginstellingen, projectleiders en wethouders uit de koploperregio s worden daarbij ingezet als ambassadeurs en doelstelling is om te zorgen dat in 2011 alle regio s met de nieuwe werkwijze van het Programma Ketenzorg dementie werken. In het bovenstaande overzicht zijn reeds enkele aanbevelingen gedaan die betrekking hebben op de landelijke uitrol van het programma Ketenzorg dementie. Wij adviseren het kernteam om hierbij te kiezen voor een programma-aanpak die er globaal als volgt uit ziet: Programmastijl Tell & sell-aanpak met meer inhoudelijke sturing vanuit het kernteaam; Landelijke uitrol van het programma Ketenzorg Dementie (gericht op alle relevante zorgaanbieders, zorgkantoren, belangenbehartigers) in Nederland; Met behulp van inzet van ambassadeursgroep van wethouders (conform Bende van Bart in Jeugdbeleid) en ambassadeursgroep van bestuurders. Programmastructuur Wij stellen voor om te kiezen voor een aangepaste programmastructuur. Deze ziet er als volgt uit: Rapportage Ketenzorg Dementie 39/107

40 Programma-instrumenten: Dit zal leiden tot een aanpak die er globaal als volgt uitziet: Rapportage Ketenzorg Dementie 40/107