DURF 9. Het programma PSIBouw. DURF 3 Samenwerken en ketenintegratie. DURF 4 Aanbesteden en benchmarken. DURF 8 Toekomstvisie bouwsector

Transcriptie

1 DURF 1 Cultuur en gedrag DURF 2 Bouwen voor de gebruiker DURF 3 Samenwerken en ketenintegratie DURF 4 Aanbesteden en benchmarken DURF 5 Bouw en ICT DURF 6 Kennis en onderwijs DURF 7 Praktijkprojecten DURF 8 Toekomstvisie bouwsector DURF 9 Het programma PSIBouw DURF 9 Het programma PSIBouw PSIBouw opgeleverd, de vernieuwing gaat door Programmateam PSIBouw Als je achterom kijkt is er meer veranderd dan je denkt Lessen Doen en laten Peter Jägers, directeur-generaal Rijksgebouwendienst Breng meer focus in de vernieuwing

2 DURF 9-1 Inleiding op het thema PSIBouw opgeleverd, de vernieuwing gaat door Eind jaren negentig. De prestaties van de bouw blijven ver achter bij die van andere sectoren. Ingrijpende maatschappelijke ontwikkelingen leiden tot veranderingen in de vraag waar de bouw geen adequate respons op biedt. De Europese concurrentie groeit. De traditioneel 2 DURF 9 Het programma PSIBouw Na de eeuwwende werd de Commissie Robers de kraamkamer voor het vernieuwingsprogramma Proces- en Systeeminnovatie in de Bouw, dat uiteindelijk onder een pijnlijk gesternte het licht zag: de Bouwenquête in 2003 markeerde dit moment, dat dieptepunt en startpunt tegelijk was. Het oogmerk van de commissie Robers was om een programma te maken dat de weg moest bereiden voor een bouwsector die meerwaarde genereert, gewaardeerd en gerespecteerd wordt en waar het aantrekkelijk is om te werken. Het programmavoorstel werd positief beoordeeld door de Commissie van Wijzen, het panel dat namens het kabinet oordeelde over de voorstellen die wedijverden om financiële ondersteuning in het kader van het Besluit Subsidies Investeringen in de Kennisinfrastructuur (BSIK). Het PSIBouw programma was hiermee een feit. Verbindingen PSIBouw heeft zich sterk gemaakt voor een stevige verankering van het programma ingerichte bouwsector heeft op al deze ontwikkelingen geen antwoord en het besef groeit dat er een frisse wind door de bouwsector moet waaien. Een fundamentele vernieuwing van de processen en systemen die de bouw van oudsher overheersen is nodig, vindt een aantal vertegenwoordigers uit de bouw, onder de naam Commissie Robers. in de sector en voor het enthousiast maken van een zo groot en divers mogelijk netwerk van vernieuwingsgezinde mensen. Daartoe is een brede waaier aan projecten geïnitieerd die een groot scala aan onderwerpen bestrijkt. PSIBouw heeft een netwerk opgebouwd dat bestaat uit enkele duizenden vernieuwers uit bedrijven, (overheids-)organisaties, kennisinstituten en universiteiten. Dit netwerk bundelt de vernieuwingskennis en -ervaring en ook de geestdrift voor het werken aan een nieuwe Nederlandse bouw. 65 procent van het programma werd door de bouwsector (opdrachtgevers, bouwondernemingen, installatiebedrijven, toeleveranciers Een fundamentele vernieuwing is nodig.

3 en adviesbureaus) zelf gefinancierd. Het programma richtte zich vooral op de verhouding tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers, de wijze van aanbesteden en opdracht verlenen, innovaties op ICT-gebied, gerichtheid op de klanten en cultuurverandering. Ook werd de noodzaak onderstreept om nieuwe verbindingen te bewerkstelligen in kennisland, vooral om nieuwe kennis doeltreffend in opleidingen in te kunnen zetten. Er ontstond een intensieve samenwerking met de Regieraad Bouw, die als reactie op de parlementaire enquête door drie ministers was ingesteld. Het bondgenootschap kreeg vorm in tientallen gezamenlijke acties, projecten, publicaties en bijeenkomsten die vanuit een gemeenschappelijke werkplaats in Gouda werden gerealiseerd. Koers Een innovatieprogramma is voortdurend in beweging. Niet alleen omdat de omgeving verandert, maar ook omdat vernieuwers op goeddeels onbekend terrein opereren en dus veel leren en nieuwe inzichten ontwikkelen. De filosofie van het BSIK-programma, die model heeft gestaan voor de oorspronkelijke PSIBouw-strategie, bleek daar niet bij te passen. De BSIK-filosofie is eenvoudig maar naïef: kennis is de motor van innovatie. Vernieuwing komt op gang als op cruciale gebieden kennis wordt ontwikkeld en aan een sector wordt 3

4 Ook uit de wetenschap kwamen signalen dat de conventionele aanpak van het innovatievraagstuk niet werkt. 4 DURF 6 Kennis en onderwijs aangeboden, waarna deze de kennis toepast. De praktijk is vele malen complexer gebleken. Kennisontwikkeling en verspreiding alleen is niet voldoende. Er is veel meer nodig om de bouw tot vernieuwing te bewegen. Dit inzicht, tezamen met de behoefte om het oorspronkelijke programma meer scherpte en richting te geven is aanleiding geweest voor PSIBouw om in 2006 de koers te verleggen: er kwam onder meer een visie op waar de bouw op lange termijn zou moeten staan. Er kwam meer aandacht voor de institutionele belemmeringen en voor cultuur en gedrag, sleutel voor vernieuwing. Ook ontstonden initiatieven om samenhang in de kennisinfrastructuur te stimuleren. Maar dat was niet alles. Uniek Optimalisatie van de huidige bouw staat in dienst van het langetermijnperspectief, zo was de PSIBouwfilosofie. Vernieuwingsprojecten vormen de noodzakelijke stepping stones op weg naar een fundamentele transitie van de bouw, als sector die door een verbeterde performance meehelpt maatschappelijke vraagstukken op te lossen. Ook uit de (internationale) wetenschappelijke wereld kwamen signalen dat de conventionele aanpak van het innovatievraagstuk niet werkt. Wat nodig was heet action learning en action research, werkwijzen waarbij professionals in de bouw en kenniswerkers in directe interactie werken. Het internationale wetenschappelijke adviesorgaan van PSIBouw, dat onder de naam International Advisory Board (IAB) opereert, heeft samen met het Wetenschappelijk Kernteam (WKT) voorbeelden aangevoerd uit de internationale innovatiewereld zoals in Groot Brittannië en Australië. De overeenkomsten in vraagstelling en problematiek zijn opmerkelijk. De uitwerking van en accenten in de diverse programma s vertonen interessante verschillen. Het programma van PSIBouw is bijvoorbeeld uit internationaal oogpunt uniek door het thema cultuur en gedrag tot onderdeel van het programma te maken. Erfgenamen Enkele leden van het WKT van PSIBouw hebben hun ervaringen in een breder perspectief gezet, in ideeën uitgewerkt voor een vruchtbare relatie tussen onderzoek en bouwpraktijk én nieuwe denkbeelden over het management van innovatieprogramma s. In die zin heeft het programma van PSIBouw inzichten opgeleverd die verder reiken dan alleen de bouw. De noodzaak tot een intensievere samenwerking tussen

5 de verschillende partners in de bouw enerzijds en kennisinstellingen anderzijds is ook naar voren gekomen tijdens de Mid Term Review. Naar aanleiding van deze review concludeerde de Commissie van Wijzen dat PSIBouw nog onvoldoende aansluiting had bij de bouwsector. Het bleek verder met name het laatste jaar dat de sector ook de hand in eigen boezem wilde steken: de innovatie begint in eigen bedrijf en organisatie en die verantwoordeljkheid ligt niet bij een innovatieprogramma. Voor PSIBouw was dit aanleiding om in de laatste fase sterk de nadruk te leggen op het stimuleren en ondersteunen van praktijkgerichte innovatieprojecten. Hier is een enorme dynamiek ontstaan die de looptijd van het huidige programma zeker zal overleven. om te blijven beschikken over een hulpmotor voor de vernieuwingsbeweging. Een nieuwe generatie vernieuwers gaat hier, onder de vlag van de Regieraad Bouw als Vernieuwers in de Praktijk (VIP) mee verder. Bovendien is er een groot vernieuwingsprogramma voor water, klimaat, ruimte, mobiliteit en bouw in ontwikkeling, dat in 2010 in opdracht van vier departementen (VROM, Verkeer en Waterstaat, LNV en EZ) in uitvoering komt. De resultaten van PSIBouw gaan van dit programma onderdeel uitmaken, waarbij het zwaartepunt ligt op het gebruik van nieuwe kennis. Al met al een forse bekrachtiging van de statuur en potentie die aan de vernieuwingsbeweging van de sector wordt toegekend. Het is dus niet over en sluiten. < 5 Bekrachtiging Opnieuw zit de bouw in turbulent weer. Dit keer echter niet als enige - de economische crisis laat geen sector onaangeraakt. De maatschappelijke urgentie om hier een antwoord op te hebben is groot. Urgentie is een drijfveer voor innovaties. Het is dus niet de vraag of vernieuwing in de bouw wordt doorgezet, maar hoe en met welke intensiteit. De sector laat een onmiskenbare behoefte zien Er is een enorme dynamiek ontstaan die de looptijd van het programma zeker zal overleven.

6 DURF 9-2 Ervaringen Programmateam PSIBouw Als je achterom kijkt is er meer veranderd dan je denkt 6 DURF 9 Het programma PSIBouw PSIBouw werd dagelijks gerund door een groep mensen van diverse pluimage: afkomstig uit bouwondernemingen, overheid en ingenieursbureaus met kleurrijke specialismen. Civiele techniek overheerste, maar er was ook een historicus, een ICT er, een socioloog, een juriste en een (vrouwelijke) bouwkundige, om er een paar te noemen. Geen van hen had ooit eerder zo intensief in een innovatieprogramma gewerkt. Dus was het, net als met de innovatie in de sector, vallen en opstaan. Het programmateam wisselde wel eens van samenstelling. De mensen die er de laatste jaren voortdurend bij hoorden ventileren enkele ervaringen en lessen. Doelen Wat me het meest heeft verbaasd is dat dit programma van start kon gaan zonder dat er meetbare doelen waren geformuleerd, zegt Henk van der Horst. Hij is sinds 2005 programmadirecteur en heeft onder meer gewerkt voor Ballast Nedam en Gemeentewerken Rotterdam. In Engeland loopt het programma Constructing Excellence, waar heldere doelen aan zijn verbonden. Concreet terugdringen van faalkosten zijn bijvoorbeeld tot in procenten uitgedrukt. We konden dat niet alsnog in de programmadoelen verwerken, dat zou jaren hebben gekost en het programma was al ruim in uitvoering. Toch is het wel wat ik sterk aanbeveel om mee te nemen in een eventueel vervolg op PSIBouw. Internationaal Jo Janssen was secretaris van het programma: Kijk over de grens, daar leer je het eerst! Gelukkig zat die internationale focus er direct in, de eerste studie was zelfs een vergelijking van innovatieprogramma s in andere landen, zoals Australië, Finland, Denemarken, Singapore en ook Hong Kong. Misschien dat we er toch nog te weinig van hebben meegenomen in ons programma. Mooi was wel het commentaar van onze International Advisory Board: ze kennen geen programma

7 dat zo nadrukkelijk de gedragsverandering en cultuur van de bouwsector als sleutelfactor in de kennisontwikkeling en praktijkprojecten heeft verwerkt. Diversiteit Mensen maken het verschil, beaamt Ton Huijzer, overal in de sector zijn mensen aan te wijzen die vernieuwend bezig zijn en die tegen allerlei hinderpalen aanlopen. Zoek deze bevlogen mensen op, dat is mijn belangrijkste les. Zij zijn cruciaal, niet alleen voor het succes van het programma, maar vooral voor de mate waarin vernieuwing echt wortelt in de sector. Huijzer heeft een verleden bij Dura Vermeer, maar werkt nu als zelfstandig adviseur. De belangrijkste opgave voor een vernieuwingsprogramma in deze sector en op dit moment is om mensen met ambitie in vernieuwing met elkaar te verbinden. Doe dit niet alleen in de bouwsector, maar kijk ook naar mensen en programma s in andere sectoren en betrek deze erbij. Diversiteit is een belangrijke voorwaarde voor verandering, vult Annelies Crama aan. Zij is werkzaam bij BAM Infraconsult. Ook in de manier waarop een programma als het onze wordt aangestuurd zie je al snel dat iedereen in vertrouwde rollen schiet. Ook al heb je een gevarieerde samenstelling in je programmateam, dan nog moet je voortdurend aandacht geven aan afwijkende opvattingen en verhoudingen bespreekbaar durven maken. De meerwaarde van een divers team ontstaat vooral als je leert van de verschillen. Dan pas ontstaat ruimte om te experimenteren en dat straalt vervolgens ook uit op je inzet in de verschillende projecten. 7 Peter Vroom Jo Janssen Henk van der Horst Hefboom Gerrie Mühren, ook afkomstig van de BAM maar nu zelfstandig ondernemer, beleeft nog steeds erg veel plezier aan de BIM Caseweek: We hebben dit als programmateam enorm gestimuleerd, zonder ons er inhoudelijk verregaand mee te bemoeien. In de loop van de tijd kregen we veel meer kijk op hoe je heel effectief condities kunt scheppen om mensen de gelegenheid te ge- Annelies Crama: Diversiteit is een belangrijke voorwaarde voor verandering.

8 ven te experimenteren. Dat moet je als programmateam niet allemaal zelf willen organiseren. Dus we leerden om de bal het werk te laten doen en die case-weken waren nou net zo n hefboom: een verhoudingsgewijs kleine inspanning van onze kant zette een hele machinerie in werking om met BIM te experimenteren. Je moet er ook niet eindeloos over gaan debatteren. Mijn les is om vooral naar buiten te gaan, met vernieuwingsgezinde mensen om tafel te gaan zitten om te kijken wat er nodig is. Het programma kan dan helpen 8 om wens tot werkelijkheid te maken. Dan moet je wel mensen met drive en enthousiasme in je programmateam hebben. Ondernemingszin Bij het samenstellen van een team heb je het alleen niet altijd voor het kiezen, zegt Peter Vroom. Als communicatie- en organisatieadviseur geeft hij aandacht aan processen die samenwerking al dan niet effectief maken. Het is een valkuil om bij teameffectiviteit alleen naar vastgelegde competenties te kijken. Persoonlijke eigenschappen geven de doorslag en dat betekent voor een team dat een innovatieprogramma runt, DURF 9 Het programma PSIBouw ook de inzet van eigen veranderingsbereidheid, bevlogenheid, ondernemingszin. Wil je zelf ook door orde en regels heenbreken? is de vraag die ik aan een nieuw programmateam zou stellen. Van der Horst: Creëer dan wel een klimaat waarbij innovatie beloond wordt, dan bewegen mensen sneller mee. Dat zie je ook in de sector. Vernieuwing komt ketenbreed tot stand en ontstaat niet vanuit instituten en belangenorganisaties. Bedrijven moeten het zelf doen en willen. Crama: Veranderen kost veel meer tijd dan je van te voren kan inschatten. De bouwsector is erg groot en heeft veel mensen die mee moeten kunnen met de veranderingen. Laat je niet ontmoedigen doordat het lijkt alsof er weinig gebeurt. Als je achterom kijkt is er meer veranderd dan je denkt. Alle stadia Veel commentaar kreeg het team over de zichtbaarheid van het programma in de sector. Die had beter gekund. Rinke van der Veen, zelf- Ton Huijzer Rob Koster Rinke van der Veen Peter Vroom; Wil je zelf ook door orde en regels heenbreken?

9 standig communicatieadviseur: Communicatie is van doorslaggevend belang in alle stadia van het programma, van start tot finish. Het is van groot belang om de communicatiebewustheid van alle programmateamleden en projectleiders vanaf het begin te stimuleren. Als je dat achteraf moet inbrengen, verlies je kostbare tijd. Elk projectvoorstel moet een communicatieparagraaf bevatten, en hier moet ruim tijd en geld voor gereserveerd worden. De roep om zichtbaarheid werd aanvankelijk door het programmateam teruggekaatst: er zijn nog geen resultaten om te laten zien. Toch moet je ook communiceren als een project nog niet af is of een resultaat nog niet volledig bekend. Houd mensen op de hoogte van de voortgang, dan voelen ze zich ook meer betrokken, zegt Huijzer. Maar communicatie is wel tweerichtingsverkeer, vult Vroom aan. Als je als programma op zenden gaat staan is dat geen garantie dat je gezien wordt. Ik vermoed dat er in de sector voor sommige boodschappen zeker in het begin een soort Oost-Indische doofheid was. Pas het laatste jaar hebben we gezegd wacht even. Nu moet duidelijk worden wat die honderden mensen die aan het programma verbonden zijn precies doen en wat dat allemaal oplevert. Dus vergeet als programma niet je licht onder de korenmaat te steken. Kies alleen wel het juiste moment. Borrelparadox Pim Leemhuis, tot 2007 werkzaam bij de Grontmij, zegt: Het leek soms wel eens alsof de vernieuwing aan Gouda was uitbesteed, waardoor de aandacht vanuit de sector veel te gering was. Het is de kunst je daar niet door te laten ontmoedigen, maar het is wel waar je als team mee te maken hebt. Ik noem dat wel de borrelparadox: s avonds na de bespreking drink je nog wat met iemand uit de sector en je bent het roerend met elkaar eens; het moet anders. Maar als je je gesprekspartner er s ochtends over terugbelt is het net of je een ander mens aan de lijn hebt. Hij is gewoon weer teruggeveerd in wat de organisatie gebruikelijk vindt. Je moet tot op het persoonlijke niveau doordringen omdat gedragsverandering daar begint. Boekjes Het programmateam zat vaak tussen meerdere vuren: bestuur, wetenschap, praktijk. Van der Horst: Het was een balanceeract, eigenlijk in alles wat we deden. Verbreden we of is juist meer focus nodig? Zit de wetenschap er genoeg in en hoe reageert de praktijk dan? En omgekeerd? Richten we ons nu op het meetrekken van het 9 Pim Leemhuis: Je moet op persoonlijk niveau doordringen, omdat daar gedragsverandering begint.

10 peloton of helpen we de koplopers? Janssen: Wat we van onze wetenschappers leerden, was dat het in dit type sector gaat om action learning en action research. Een programma moet ook onderzoek doen ín de praktijk en niet alleen over de praktijk. Met andere woorden: onderzoek doe je met de spelers in de markt tijdens de uitvoering van projecten en niet met wetenschappers die een project van buitenaf bekijken. We hadden echter veel meer verbinding moeten maken tussen wetenschap, onderwijs, onderzoek en praktijk 10 in het management van dit programma. Joris Houben stapte van de Regieraad over naar het PSIBouwteam en pakte de kennis- en onderwijsportefeuille. Die kloof tussen wetenschap en praktijk is moeilijk te overbruggen. Mijn conclusie is dat je vanaf de start aandacht moet geven aan kennisborging. Maak hier vooral gebruik van bestaande opleidingsorganisaties en communicatiekanalen. Houd het alleen niet bij boekjes versturen, zegt Van der Veen, maar zorg ervoor dat ze onderdeel zijn van een goede communicatiestrategie. Wat DURF 9 Het programma PSIBouw goed werkt is regelmatige nieuwsvoorziening, kort, compact en met goede doorverwijzingen. De website van PSIBouw wordt nog steeds uitzonderlijk goed bezocht. Mensen kiezen liever zelf wanneer ze iets willen weten. Het is onze verantwoordelijkheid dat het ook te vinden is. Onvermijdelijk Het programmateam heeft veel tijd en aandacht gegeven aan het financieeladministratieve management. Killing, zegt Rob Koster, de financiële verbinder van het team. In BSIK-programma s heb je te maken met uitvoerige en vaak nodeloos omslachtige procedures en rapportageverplichtingen. Het maakt het financieel beheer complex en dat kost tijd en geld dat beter aan de uitvoering van het programma zelf besteed had kunnen worden. Het zal bij dit type financieringsconstructies onvermijdelijk zijn, dus investeer hier vanaf de start van het programma in en laat het je inhoudelijke agenda niet verdringen. Dat levert uiteindelijk veel op. < Gerrie Mühren Joris Houben Annelies Crama Henk van der Horst: Het was een balanceeract in alles wat we deden.

11 Sterke vernieuwingsmotor voorlopig nog nodig PSIBouw en Regieraad Bouw geven elk een gezicht aan het vernieuwingsproces van de bouwsector. Het naast elkaar bestaan van beide organisaties riep aanvankelijk vragen op. Maar de samenwerking diende hetzelfde doel en de achtergrond van beide organisaties werkte aanvullend, aldus Jacqueline Schlangen, directeur van de Regieraad. Wij ontstonden op initiatief van Economische Zaken, Verkeer en Waterstaat en VROM. Aanleiding was de bouwfraude; het was de bedoeling dat wij de vernieuwing meer aan de politieke urgentie zouden binden. Ondanks dat die urgentie nu is verdwenen hebben we in samenwerking met PSIBouw genoeg kritische massa gegenereerd om als gezaghebbende organisatie een initierende vernieuwingsrol te blijven spelen. We sturen onder meer op aanpassen van regelgeving, op afspraken over vernieuwing op het niveau van belangenorganisaties maar ook op ondersteuning van praktijkprojecten. Uiteindelijk werkten Regieraad Bouw en PSIBouw vanuit een andere invalshoek aan hetzelfde doel: een gezonde bouwsector realiseren door een stevige vernieuwingsbeweging. Het is van belang dat, nu PSIBouw niet meer bestaat, de Regieraad een eigen link met de praktijk gaat leggen. De meeste regionale Regieraden komen nu echt op stoom en zijn hiervoor een prima vooruitgeschoven post. We gaan hier nog meer effort in steken, aldus Schlangen. Ik vind verder dat politiek, praktijk en onderzoek in een vervolg nog meer met elkaar verbonden moeten zijn. Dan heb je echt een sterke motor voor vernieuwing en die is voorlopig nog wel nodig. De vernieuwing staat echt nog in de kinderschoenen. Schlangen is optimistisch over het momentum: Natuurlijk, je kunt zeggen dat het economisch tij niet meezit, het is alle hens aan dek. Maar ik zie het ook als een enorme kans om nu dor te pakken met die vernieuwing. Per slot van rekening is het wel de bedoeling dat vernieuwingen leiden tot een beter renderende sector. Daarbij is het wel van groot belang dat er continuïteit is in het aanjagen van vernieuwingsinitiatieven. Met de taskforce Kennisontwikkeling hebben we een kwalitatief hoogwaardige groep mensen die hier aan blijft trekken. En ook heb ik goede hoop dat het nieuwe FES-programma voor klimaat, ruimte, water, mobiliteit en bouw de juiste vernieuwingscontext kan bieden voor die vele initiatieven die er in de praktijk al gaande zijn. < 11

12 Wetenschap blikt terug Samenwerking tussen onderzoek en bouwpraktijk heeft nog veel impulsen nodig 12 DURF 9 Het programma PSIBouw De Nederlandse wetenschap was een van de goede feeën aan de wieg van PSIBouw. Een klein wetenschapsteam begeleidde het programma bij de beoordeling van projectvoorstellen, bewaakte de wetenschappelijke kwaliteit en onderhield belangrijke internationale relaties. Het team kijkt bij monde van voorzitter Geert Dewulf, hoogleraar aan de Universiteit Twente, met een onafhankelijke en kritische blik terug op vier jaar PSIBouw. We wilden een vruchtbare relatie tussen de wetenschap en de bouwpraktijk opbouwen. Aan die relatie hebben we de naam van engaged scholarship gegeven. Idealiter is dat actiegerelateerd onderzoek, waarbij de verschillende perspectieven van belangrijke stakeholders worden benut voor het bestuderen van complexe vraagstukken. Dat vereist een heel directe betrokkenheid van mensen uit de praktijk en onderzoekers bij elkaars werk. Maar dat bleek toch wel tegen te vallen. Leergierig Het WKT heeft, samen met de International Advisory Board van PSIBouw kritisch gekeken naar hoe die relatie zich ontwikkelde. Dewulf: Eenvoudig gezegd zie je dat menig onderzoeker niet echt open staat voor samenwerking met bedrijven, tenzij het is om financiering te organiseren. En andersom is het enthousiasme voor samenwerking met academici in het bouwbedrijfsleven zeer gering. De Nederlandse bouwsector heeft een weinig leergierige houding. Toch zijn er wel vruchtbare samenwerkingsrelaties ontstaan zegt Dewulf. In een paar spraakmakende praktijkprojecten hebben onderzoekers een belangrijke rol gespeeld, zoals bij Staalconservering, de A2 of Hellevoetsluis. Geert Dewulf: De Nederlandse bouwsector heeft een weinig leergierige houding.

13 Geert Dewulf: Het gaat inmiddels niet meer alleen om bouwthema s. Geert Dewulf Wetenschappelijk Kernteam We waren altijd wel op onze hoede voor het risico dat een van beide partijen er in die praktijkprojecten tussentijds uit zou stappen. Dat kan namelijk al gauw gebeuren omdat de bouwsector erg projectgeoriënteerd is en planning van menskracht erg lastig is. Bovendien doet deze industrie niet snel langetermijninvesteringen in research & development. Consensusproduct Ook de tijd speelde een rol in de pogingen van het WKT om een productieve band tussen onderzoek en praktijk te stimuleren. Dewulf: Tja, als innovatieprogramma wil je ook snel resultaten laten zien terwijl een onderzoeksof promotietraject jaren duurt. PSIBouw bestond Het Wetenschappelijk Kernteam (WKT) van PSIBouw bestond uit de hoogleraren Geert Dewulf (Universiteit Twente), Niels Noorderhaven (Universiteit Tilburg), Hennes de Ridder (TU Delft, tot 2007) en Hans Wamelink (TU Delft, vanaf 2007). Het WKT had als taak om het bestuur te adviseren over de wetenschappelijke richting, samenhang en kwaliteit van het PSIBouwprogramma, en om het wetenschappelijk gehalte van het programma te verantwoorden voor de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen en de Commissie van Wijzen. Het WKT verzorgde ook de contacten met het internationale onderzoek en met de International Advisory Board (IAB). Zie hoofdstuk 5 voor de samenstelling van het IAB. gewoon te kort en het programma had vele belangen te dienen. Onze conclusie is ook dat het programma een typisch consensusproduct was. Het is wel geprobeerd om het programma meer focus en samenhang te geven, maar daarvoor liepen de belangen te veel uiteen. Desalniettemin wil ik het programmateam een compliment geven: ze hebben veel flexibiliteit laten zien en ze hebben veel administratieve last van de schouders van de deelnemers aan het programma gehaald. Vruchten Dewulf is tevreden over hoe de relatie met de internationale wetenschap zich heeft ontwikkeld. Er zijn relaties gelegd met onder meer de VS, Australië en Engeland en die contacten lijken duurzaam te zijn, hoewel je het nu niet moet laten liggen. Dat kan ook na afloop van PSIBouw nog zijn vruchten afwerpen, omdat het PSIBouwnetwerk zo vele ingangen heeft naar bijvoorbeeld Europese onderzoeksprogramma s. We hebben als WKT en IAB geconcludeerd dat PSIBouw een enorme impuls heeft gegeven aan de onderzoeksagenda voor de bouw en aan veel nieuwe praktijkexperimenten. 13

14 Geert Dewulf: Aandacht voor cultuur en gedrag is internationaal uniek. 14 DURF 9 Het programma PSIBouw Concurrentiepositie Over de plaats van Nederland in het internationale netwerk is Dewulf optimistisch: Nederland is leidend in de kennis over het bouwproces. En het is niet overdreven om te stellen dat ook de aandacht voor het cultuur- en gedragsaspect in dit innovatieprogramma in internationaal opzicht uniek is. Er is erg veel belangstelling voor de resultaten van het programma op dat terrein. Waar het nu om gaat is dat er vanuit Nederland nieuwe stappen worden gezet. Dat zou op twee terreinen moeten gebeuren. Om te beginnen moet er een strategische action research agenda komen die uitgaat van de sterkte van Nederland maar ook op het buitenland is gericht. Dat is echt nodig om de internationale concurrentiepositie van de Nederlandse bouwsector te versterken. We zullen kennisdisciplines moeten integreren, daar is Nederland sterk in, kijk bijvoorbeeld naar de sterke positie van marketing en design. De vragen die we moeten stellen zijn Waar wil je als bedrijf staan? en hoe koppel je dat aan de onderzoeksagenda? De samenwerking tussen onderzoek en praktijk heeft nog veel impulsen nodig. Opkomst Dewulf kan wel een indicatie geven van de manier waarop dat moet worden aangepakt: We moeten dan eerst voorstellen doen en de bijbehorende financiering van een serie bedrijven organiseren, en dat vervolgens koppelen aan de wetenschap. Het gaat inmiddels niet meer alleen om bouwgerelateerde thema s zoals flexibel bouwen, applicaties of multifunctionaliteit. Maar er zijn duidelijk thema s in opkomst waar we in Nederland vanuit bouwsector en bouwonderzoek stevige bijdragen moeten leveren, zoals gezondheidszorg, duurzaamheid, ruimtegebruik. < Enkele conclusies van het WKT en de International Advisory Board - studenten en academici moeten actiever zijn in maatschappij en industrie - samenwerking tussen praktijk en wetenschap moet beloond worden en moet zichtbaar zijn door deelname aan het bestuur van een innovatieprogramma - action reseach geeft goed vorm aan de vereiste samenwerking wetenschap - praktijk - een innovatieprogramma moet duidelijke doelen hebben en het moet duidelijk zijn wie de stakeholders zijn - een ambitieus programma zal nooit in korte tijd succesvol zijn en het heeft een langere looptijd nodig - maak een duidelijk onderscheid tussen wetenschap en consultancy: engaged scholarship wordt vaak met consultancy verward

15 DURF 9-3 Lessen Doen en laten Lessen van Bestuur en Raad van Toezicht Bij de praktijkprojecten van PSIBouw waren honderden mensen betrokken. Aan een aantal van hen vroegen we wat hun belangrijkste lessen zijn: wat heb je geleerd, wat is je advies aan anderen die ook aan de slag willen gaan? Uit de vele tientallen lessen die zijn aangedragen tijdens verschillende bijeenkomsten hebben we een selectie gemaakt. Over vernieuwing in de bouw Echte vernieuwing gebeurt door mensen. Het is noodzakelijk dat een gevoel van urgentie wordt uitgedragen. Een beetje crisis helpt. Als wij in de top goede initiatieven bedenken maar er niet voor zorgen dat het middenmanagement en de werkvloer dit kunnen overnemen, dan gebeurt er in de sector verder niets. Dus: sturen, opleiden, uitwisselen, experimenteren, diversifiëren in personeelsbeleid en communiceren. 4 Vernieuwing komt tot stand door grote en kleine innovatieve ondernemingen en publieke organisaties en niet door belangenorganisaties. 5De toon is veranderd: waar de boeven bij de bouw zaten, zitten de ezels nu bij de overheid, zo heet het. Die toon bevordert de gezamenlijke opdracht niet. Voormannen en -vrouwen moeten zich beter beheersen. Het loont om in elkaar te investeren. 6 Laagste prijs is nog vaak dominant bij aanbestedingen. PSIBouw heeft een enorme stimulans gegeven aan instrumenten voor intelligentere vormen van aanbesteding. Voor lagere overheden is dat nog onbekend. De Regieraad Bouw kan hen legitimiteit geven om hun aanbestedingspraktijk aan te passen. 7 Met de komst van geïntegreerde contracten verdwijnt de oude ordening. Opdrachtgevers moeten leren denken in het aangeven van kaders én mogelijkheden in plaats van in oplossingen. Opdrachtnemers zullen processen moeten vernieuwen, ketens integreren, verantwoordelijkheid nemen, daadwerkelijk samenwerken. 15

16 8 9 Met BIM hebben wij goud in handen. Opdrachtgevers hebben de sleutel door zich er in te bekwamen en het vervolgens te gaan voorschrijven. De markt zal dan volgen en de kwaliteit zal dramatisch gaan stijgen. Een vervolg op PSIBouw moet veel ruimte geven aan experimenten met ketenintegratie en co-makership. 16 DURF 9 Het programma PSIBouw Over het programma 1 5 De vernieuwingsbenadering moet vanuit action praktijkprojecten waar wetenschap, partijen uit de learning en action research worden voortgezet: sector en bewoners/gebruikers samenwerken aan concrete resultaten. 2 3 Er zijn te grote verschillen tussen wetenschap en praktijk. De wetenschap is gebleken net zo gefragmenteerd te zijn als de bouwsector. Een innovatieprogramma trekt eigen publiek aan; het is van belang om veel meer mensen te betrekken van buiten de inner circle. 4Het continu managen van de verwachtingen van de omgeving (ook politiek en media) en ruime communicatie, mede door inzet van grote publieksmedia, is van groot belang. Er moeten meer sponsors in de bouw gevonden worden om de resultaten van producten van PSIBouw in het werk te integreren. Een PSIBouwachtig programma is noodzakelijk om veranderingen in de bouw te faciliteren. De sector is nog niet rijp genoeg om dat zelf te organiseren. Daar is tijd voor nodig. 6 7 De relatie tussen Regieraad Bouw en Opdrachtgeversoverleg moet versterkt worden. Een club met gezag moet het estafettestokje van PSIBouw overnemen, zodat er voldoende legitimiteit is voor het inzetten van vernieuwingsprocessen. <

17 DURF 9-4 Reflectie Breng meer focus Peter Jägers, directeur-generaal Rijksgebouwendienst: in de vernieuwing Waar het bij de vernieuwing in de bouw aan ontbreekt is focus. En in mijn visie moet die focus het terugdringen van de faalkosten zijn. Jaarlijks gooien we maar liefst acht miljard euro zo maar de vuilnisbak in. Dat kan zich toch geen enkele zichzelf respecterende bedrijfstak permitteren? Peter Jägers, directeur-generaal Rijksgebouwendienst kan zich er zichtbaar over opwinden. Want al zouden we het op z n minst met de helft verminderen, dan hebben we jaarlijks wel vier miljard euro om het product te verbeteren. Dat lijkt mij toch reden genoeg om als bedrijfstak serieus met vernieuwing aan de slag te gaan. Vier jaar staat Peter Jägers nu aan het hoofd van de Rijksgebouwendienst. Ik ben van na de bouwenquête. Dus toen ik hier kwam keek ik erg ontspannen naar de bouwwereld. Compleet vreemd met de sector was hij overigens niet. Immers, als hoofddirecteur van de Dienst Justitiële Inrichtingen zijn er onder zijn zesjarige bewind heel wat gevangenissen gebouwd. Maar je staat er dan toch wat verder van af. Hij zegt zeker in die beginperiode het gevoel te hebben gehad in een wondere wereld te zijn gestapt. Zo kreeg ik een dossier onder ogen van een project, waar ik de naam niet van zal noemen, maar wat door de bouwer compleet verprutst was. Hij is uiteindelijk ook van het project afgehaald en een andere aannemer heeft het vervolgens afgebouwd. Dan denk je, met die partij doen wij dus geen zaken meer. Blijkt tot mijn grote verbazing diezelfde bouwer via de reguliere aanbestedingsprocedure een project van vele miljoenen euro s te hebben binnengesleept. 17 Aanbesteden Jägers erkent dat hier de wijze van aanbesteden voor een belangrijk deel debet aan is. Het traditionele model van zelf een ontwerp maken en dat in de markt zetten en vervolgens gunnen aan de laagste bieder haalt niet het beste Peter Jägers: Het traditionele model haalt niet het beste uit een partij naar boven.

18 uit een partij naar boven. Zeker niet in een sector waar mensen toch al niet automatisch het beste in elkaar weten boven te halen. In de afgelopen vier jaar zijn er volgens Jägers goede stappen gezet maar naar zijn gevoel staat de bouw nog aan het begin van de echte vernieuwing. Ik ben via de Regieraad Bouw ook bij PSIBouw betrokken. En als ik terugkijk op de afgelopen periode dan is mijn conclusie dat er wel veel is gedaan, maar dat de echte vernieuwing naar mijn gevoel toch nog teveel bij de happy few blijft steken. Iedereen vindt vernieuwing belangrijk maar de overgrote meerderheid wil toch in eerste instantie geld verdienen. De opgave voor de komende periode is dan ook dat vernieuwing meer uit de sector zelf moet komen. En dat kan in mijn ogen alleen maar wanneer er een heldere focus in de vernieuwing wordt aangebracht. Goud Volgens de directeur-generaal Rijksgebouwendienst moet die focus zonder enige twijfel op de faalkosten worden gericht. Daar hangt 18 feitelijk alles mee samen. We gooien ieder jaar 8 miljard in de vuilnisbak omdat er onder andere sprake is van een slechte onderlinge communicatie en samenwerking waardoor ook de kwaliteit van het eindproduct niet goed is. Dus wanneer we een Bouwwerk Informatie Model introduceren waarmee de communicatie beter wordt en ketenintegratie die de samenwerking bevordert, dan dringen we faalkosten terug en krijgen we een kwalitatief beter eindproduct. Met wat in de afgelopen vier jaar in gang is gezet hebben we als sector in principe goud in handen. Waar het nu om gaat is het een stap verder te brengen. DURF 9 Het programma PSIBouw Peter Jägers: Met wat in gang is gezet hebben we als sector goud in handen. Uitdagen Jägers erkent dat de grote opdrachtgevers hierin een belangrijke rol spelen. Wij moeten de markt uitdagen zelf met oplossingen te komen. Niet meer tot achter de komma voorschrijven wat er moet worden gemaakt, maar een vraag formuleren. Laat de sector maar met de goede oplossingen komen. Dat betekent voor ons als opdrachtgevers tegelijkertijd ook een forse omslag. Uiteindelijk moeten wij leren de juiste vraag te formuleren en vervolgens ook leren om de oplossingen op de juiste wijze te beoordelen.

19 Peter Jägers: Ook wij moeten professioneler worden. Kortom, ook wij moeten professioneler worden. Met dat doel is door de grote semi publieke opdrachtgevers ook het zogenoemde Opdrachtgeversforum opgericht. Binnen dit forum wisselen wij kennis uit over bijvoorbeeld innovatieve aanbestedingsprocedures. Maar we houden ons ook bezig met vraagstukken als past performance en de reikwijdte van verantwoordelijkheden van de opdrachtgever. Het aantal partijen in het forum wordt aldus Jägers bewust beperkt gehouden. Wel worden eens per jaar kleinere semi publieke partijen bijgepraat over actuele ontwikkelingen. Kijk, zegt Jägers, wij vinden het als grote opdrachtgever al moeilijk om bijvoorbeeld op kwaliteit te sturen, laat staan het ambtenarenkorps bij een kleine gemeente. Prikkelen Recente ervaringen laten volgens Jägers zien dat het prikkelen van de sector tot betere resultaten kan leiden. Kijk naar de renovatie van het ministerie van Financiën. Dat is op basis van een Design, Build, Finance, Maintain en Operatecontract door een consortium uitgevoerd. In het ontwerp zijn slimme dingen opgenomen die wij zelf nooit bedacht zouden hebben. En de marktpartijen wellicht ook niet. Maar nu wel omdat zij ook verantwoordelijk zijn voor het onderhoud. Daarnaast is het ook nog eens binnen budget gebleven. Als ander geslaagd voorbeeld noemt hij de verbouwing van Westraven tot het nieuwe onderkomen van Rijkswaterstaat in Utrecht. Dat is dan weliswaar op een traditionele wijze in de markt gezet maar daar zeiden de uitvoerende partijen tegen elkaar dit is zo n complex project, daar moeten we andere afspraken voor maken. Uiteindelijk heeft dat geresulteerd in de oprichting van een risicodragende partij. Met andere woorden, er ontstond een gemeenschappelijke focus op het eindproduct. En dan haal je dus wel het beste bij iedereen naar boven. < 19 Peter Jägers: In het ontwerp zijn slimme dingen opgenomen die wij zelf nooit bedacht zouden hebben.

20 DURF 9-5 Database Publicaties, instrumenten, praktijk, netwerk Alle informatie in dit hoofdstuk is toegankelijk via Process and System Innovation in the Dutch Construction Industry. Project Plan for a Research Development Programme, May 2004 Strategic Update Programma 2005 PSIBouw Strategische heroriëntatie op het oorspronkelijke programma en vertaling naar activiteiten en programmadoelen vanaf 2005 De Vernieuwing Verankerd Programma 2008 PSIBouw De Praktijk van Vernieuwen Programma 2006 PSIBouw 20 DURF 9 Het programma PSIBouw Projectplan voor het programma Proces- en systeeminnovatie in de Bouw (PSIBouw) Inventory of international reforms in building and construction, June 2004 George Ang, Roger Courtney, Dik Spekking Een inventarisatie van internationale innovatieprogramma s voor de bouwsector met afzonderlijke landenrapporten over Australië, Denemarken, Finland, Hongkong, Noorwegen en Singapore De Vernieuwing in Uitvoering Programma 2007 PSIBouw Midterm Review: Report 2007 Ton Kreukels, Evaluatiecommissie PSIBouw Verslag van de tussentijdse evaluatie van het PSIBouw-programma, uitgevoerd en gerapporteerd door de onafhankelijke evaluatiecommissie.