Heggespelder. Actieplan bescherming grauwe klauwier. Opdrachtgever: gemeente Boxtel

Transcriptie

1 Heggespelder Actieplan bescherming grauwe klauwier Opdrachtgever: gemeente Boxtel

2 Heggespelder Actieplan bescherming grauwe klauwier Mei 2009 Rapportnummer: P In opdracht van: Gemeente Boxtel Uitgevoerd door: Staro Bos- en natuurbeheer Watermolen LJ Gemert tel fax Auteur: J.W. Burgmans 2

3 Inhoud Titel Blz Inleiding 4 Ecologie 5 Visie 8 Doelstelling 7 Kansen voor herstel 10 Communicatie & proces 12 Financiering 14 Uitvoeringsprogramma 15 3

4 Inleiding Gemeente Boxtel heeft, gezamenlijk met de andere gemeenten van het samenwerkingsverband Duurzame Driehoek, de Countdown 2010 verklaring ondertekend. Hiermee verplicht de gemeente zich in te zetten om de achteruitgang van biodiversiteit te stoppen. Elke gemeente organiseert haar inzet rond een bijzondere soort. Boxtel heeft, in overleg met de lokale natuurverengingen gekozen voor de grauwe klauwier. Acties die worden ondernomen zullen niet alleen gunstig zijn voor déze soort. Ook andere soorten zullen hier hun voordeel mee doen. Voorliggend actieplan analyseert kansen en knelpunten voor herstel van de grauwe klauwier in Boxtel. Uiteindelijk doel is te komen tot een concreet pakket van maatregelen die herstel van een locale populatie mogelijk maakt. De rol van verschillende betrokken partijen zal beschreven. Tot slot wordt een overzicht gegeven van mogelijke financieringsbronnen en een uitvoeringsprogramma voor de komende jaren. 4

5 Ecologie Beschrijving Het mannetje van de grauwe klauwier is een opvallende verschijning en goed herkenbaar aan zijn grijze kop, roodbruine rug en zwarte oogstreep. Het vrouwtje is veel valer van kleur en mist de typerende oogstreep. Biotoop Het broedbiotoop van de soort bestaat uit ruige, halfopen gebieden met opslag van struweel of jong bomen. Voorbeelden hiervan zijn duin-, hoogveen- en heidegebieden, maar ook kleinschalige agrarische cultuurlandschappen met grote doornstruwelen met hier en daar een hogere boom als uitkijkpost. Het nest van de klauwier is te vinden in doorndragende struiken zoals braam, sleedoorn, hondsroos en meidoorn. Het voedsel is vooral te vinden in laagblijvende, kruidenrijke vegetaties met veel milieuovergangen, zoals nat/droog en voedselarm/voedselrijk en een warm microklimaat. De grauwe klauwier is een trekvogels en overwintert in zuidelijk Afrika. In Nederland is de soort erg zeldzaam geworden en wordt hij alleen nog aangetroffen in enkele kleinschalige, zeer gevarieerde landschappen. 5

6 Voedsel De aanwezigheid van flink wat grote insecten als kevers, bijen en hommels is erg belangrijk; zij vormen de hoofdmoot van het menu. Verder staan ook hagedissen, kleine zoogdieren en jonge vogels op het menu. De grauwe klauwier spiest zijn prooidieren vaak vast op doornen van struiken. Aan dit gedrag ontleent hij ook de naam klauwier, en Brabantse naam Heggespelder Verspreiding Tot in het midden van de vorige eeuw kwam de grauwe klauwier als broedvogel voor in het kleinschalige cultuurland en de woeste gronden. Dit was met name te vinden in de duinstreek, de oostelijke zandgronden en in Zuid Limburg. Vanaf 1950 is het aantal broedparen sterk achteruitgegaan tot het dieptepunt in 1985 van paren. Momenteel klinken voorzichtig positieve verhalen. De grauwe klauwier beleeft weer enkele opeenvolgende goede seizoenen. Sinds 2003 (175 paar) gaat het beter met de soort en zitten we weer ruim boven de 275 (2007). De bolwerken van deze soort liggen vooral in Drenthe en Limburg. In de omgeving van van Boxtel is de soort weer waargenomen op de Kampina en in het Bossche broek. 6

7 Verspreiding grauwe klauwier in 1979 (bron Atlas van de Nederlandse broedvogels) Verspreiding grauwe klauwier in 2002 (bron Atlas van de Nederlandse broedvogels) 7

8 Visie Boxtel heeft met de grauwe klauwier gekozen voor een aansprekende soort. Zijn fraaie uiterlijk, bijzondere manier van voedselopslag en indrukwekkende trektocht naar zuidelijk Afrika geeft legio mogelijkheden voor brede natuureducatie. De lat ligt echter hoog. Een grauwe klauwier krijg je niet zomaar terug in een gebied. Het juiste voedselaanbod is hiervoor essentieel. De soort is afhankelijk van een complex en soortenrijk ecosysteem. Pas als dit systeem als geheel is hersteld, kan de grauwe klauwier zijn opwachting maken. Vele andere soorten zullen hier ook van profiteren. Het terugkomen van de grauwe klauwier in een gebied kan dan ook gezien worden als de kroon op een veel omvattend werk! Het voorkomen van de grauwe klauwier is een indicatie voor: - een rijke diversiteit aan insecten en ander ongewervelde dieren - een gevarieerd landschap - een rijk ontwikkelde structuur van hagen, struweel en houtwallen - een (hersteld) kleinschalig landschap met hoge cultuurhistorische en toeristische waarden - goede a-biotische omstandigheden Oostrand kern Boxtel anno 1900 en 2005 => 8

9 Doelstelling Nederland heeft zich in verband met Europese natuurwetgeving verplicht geschikt habitat te creëren voor de grauwe klauwier (EU- Vogelrichtlijn Bijlage 1). Het landelijke herstel richt zich op een minimumaantal van broedparen en hervestiging in broedgebieden die de afgelopen jaren zijn verlaten. Voor een duurzaam voortbestaan zijn landelijk tenminste 20 sleutelpopulaties van ieder 40 paren noodzakelijk. Er bestaat geen vast recept voor hervestiging van de grauwe klauwier in een gebied. Door het creëren van de juiste omstandigheden wordt het voor de vogel mogelijk gemaakt zich weer te vestigen in Boxtel. De gemeente streeft naar de ontwikkeling van een sleutelpopulatie op haar grondgebied, maar beseft dat zij dit niet geheel in eigen hand heeft. De vogel zal uiteindelijk op eigen initiatief moeten terugkeren. 9

10 Kansen voor herstel 1 Leefgebied Het buitengebied van Boxtel kent van oudsher een rijke variatie door aanwezigheid van beekdalen, droge zandgronden en oude landgoederen. Het kleinschalig landschap op de overgang van de Kampina naar het beekdal van Smalwater en de kleine Aa biedt goede uitgangspunten voor vestiging van de grauwe klauwier. Ook het kleinschalig landschap zoals het rond 1900 tussen de kern van Boxtel en de Geelders aanwezig was is kansrijk voor herstel van een populatie grauwe klauwieren. Om te bepalen welke gebieden daadwerkelijk de beste kansen heeft is nadere studie noodzakelijk. Naast de historische inrichting en abiotiek is ook het huidig eigendom, -beheer en ruimtelijke bestemming van belang. Deze studie kan zich richten op de verschillende deelgebieden: De Kampina, Oisterwijkse Bossen en Vennen, de Mortelen, de Geelders, de Scheeken en de aanwezige beekdalen. 2 Landschapsherstel De vroegere kleinschaligheid en natuurlijke variatie van het landschap rond Boxtel is voor een groot deel verloren gegaan. Herstel van dit kleinschalige landschap door aanleg van een fijnmazig netwerk van houtwallen, hagen en struweel creëert nieuw leefgebied voor de grauwe klauwier. Hierbij zal extra aandacht zijn voor doornig struweel in hagen en wallen. Deze zijn noodzakelijk voor geschikte nestgelegenheid en worden gebruikt om tijdelijk voedsel aan te spiesen. 3 Voedselaanbod Het huidige voedselaanbod van grote insecten, salamanders en kleine knaagdieren is te gering voor de grauwe klauwier. In het algemeen kan dit verbeterd worden door grotere verscheidenheid in het landschap. Hierbij is zowel variatie in verticale als in het horizontale vlak van belang. Dit wordt bereikt door creëren van kleinschaligheid, extensief beheer, voldoende dynamiek en veel overgangszones van nat naar droog. Concreet wordt dit bereikt door onder andere: - gefaseerd maaien van vegetatie; regelmatig overstukjes laten staan in relatie tot levenscyclus insecten; - creëren van strookjes ruigte en kleinschalige plekjes die voedselrijker zijn zoals bijvoorbeeld houtstapels; - vergroten van de plantensoortenrijkdom door maaien en afvoeren, voedselarme vegetatie één keer per jaar (in september) voedselrijke vegetatie maximaal twee keer per jaar; - ontwikkeling en bescherming van insekten-steilranden in bijvoorbeeld oevers van beken of natuurlijk reliëf op zandgronden; - juiste keuze voor maaigereedschap, maaibalk of bosmaaier, nooit een klepelmaaier. 10

11 4 Abiotiek Goede abiotische randvoorwaarden zijn de basis voor een gezond soortenrijk voedselweb. Kwalitatief hoogwaardig grond- en oppervlaktewater zijn noodzakelijk voor goede voortplanting van amfibieën, soortenrijke vegetaties en daarbij behorende insectenpopulaties. Negatieve invloeden als verzuring en vermesting van de bodem staan een grote soortenrijkdom in de weg. Samen met partners kan de gemeente concreet de lokale a-biotiek verbeteren door onder andere: - lokaal infiltreren van regenwater; - herstel van kwel in het maaiveld te stimuleren; - gebruik ruwe stalmest promoten; - voorkomen van uitspoeling nutriënten uit landbouwgebieden door randenbeheer; - roulatie van gewassen t.b.v. bodemgesteldheid. Bodemkaart omgeving boxtel => 11

12 Communicatie & proces De grauwe klauwier kan als ambassadeur voor het gehele gemeentelijke natuurbeleid worden ingezet. Veel maatregelen zullen ook rechtstreeks gunstig zijn voor deze soort. Voor andere projecten kan de soort als referentie worden gebruikt. Samenhang in het lokale natuurbeleid kan hiermee beter worden gecommuniceerd. Boxtel staat voor de grauwe klauwier als het Wereld Natuurfonds voor de Reuzenpanda. Zowel bij het opstellen als uitvoeren van het lokale natuurbeleid zijn verschillende actoren betrokken. Elk heeft zijn eigen rol. Gemeente - stelt financieringsplan op - stimuleert en coördineert uitvoeringsmaatregelen - faciliteert communicatie- en educatiemiddelen Locale natuurorganisaties - leveren kennis en informatie over gebieden en soorten - worden ingezet bij herstel- en beheermaatregelen - zijn belangrijke schakel voor communicatie tussen gemeente en burger Terrein beherende organisaties (TBO) - worden betrokken bij planvorming - voeren herstel en inrichtingsmaatregelen op eigen terrein uit - integreren gemeentelijk boodschap in hun communicatie 12

13 Particuliere eigenaren - worden voorgelicht over kansen en mogelijkheden op eigen terrein - realiseren herstel van natuur + cultuurhistorisch landschap Musea en scholen - vervullen grote rol in natuureducatie - scholen adopteren landschapselementen 13

14 Financiën Naast gemeentelijke middelen voor het natuurbeleid bestaan verschillende private-, provinciale- en rijksbronnen waarvan gebruik gemaakt kan worden. Stimuleringskader groene en blauwe diensten Boxtel heeft op basis van een landschapsontwikkelingsplan een gebiedscontract afgesloten welke financiering mogelijk maakt voor: - onderhoud van bestaande landschapselementen. - aanleg en onderhoud van nieuwe landschapselementen en randen. - aanleg en onderhoud van natte en droge ecologische verbindingszones. Beleidsregel Natuur & Milieueducatie De beleidsregel stelt financiering beschikbaar voor onder andere - lerend naar een Duurzaam Brabant. - natuur- en milieueducatie. Particulieren en bedrijven Op dit moment wordt voor elke nieuw beschikbaar komende m2 voor rode ontwikkelingen 3,- in het locale groenfonds gestort. Wellicht kunnen ook andere ontwikkelingen gekoppeld worden aan een bijdrage voor het groenfonds. Leefgebiedplannen De gemeente werkt aan leefgebiedplannen voor onder andere de zandgronden, beekdalen en het agrarisch gebied. Financiering is gericht op maatregelen die bijdragen aan verbetering van de prioritaire soorten in deze leefgebieden. De grauwe klauwier behoort tot de prioritaire soorten in provincie Noord-Brabant. Soortbeschermingplannen Acties uit soortbeschermingplannen voor bijvoorbeeld krekels en sprinkhanen, amfibieën of vlinders kunnen ook zeer gunstig zijn voor de grauwe klauwier. Op deze wijze kan indirect ook gewerkt worden aan beter leefgebied voor de grauwe klauwier. Buitengebied in ontwikkeling Provinciale regeling voor nieuwe ontwikkelingen die bijdrage aan een mooi en leefbaar platteland. Natuurontwikkeling of landschapsherstel kunnen worden gerealiseerd door verbrede landbouw of koppeling van natuurontwikkeling aan nieuwe bouwpercelen. Terrein beherende organisaties Onderhoud en beheersmaatregelen die plaatsvinden op terreinen van terreinbeherende organisatie of waterschappen kunnen betaald worden uit de reguliere financieringsvormen die zij hiervoor aanwenden. 14

15 Uitvoeringsprogramma Grauwe Klauwier Project Omschrijving Trekker Partners Planning kosten Financiering Gestreeft wordt naar een subsidiepercentage van 50% 1 Startbijeenkomst en excursie naar Bargerveen Het Bargerveen herbergt ruim de helft van de Nederlandse populatie van de grauwe klauwier. In het Bargerveen worden beheersmaatregelen uitgevoerd en onderzoek gedaan ter stimulering van de vestiging van de grauwe klauwier. Gemeente Boxtel Lokale NWG's, Stichting Bargerveen juni ,00 Gemeente Boxtel 2 Historisch verspreidingsonderzoek In het verleden kwam de grauwe klauwier voor in de gemeente Boxtel. De vogelwerkgroepen van Boxtel en Liempde willen een historisch onderzoek uitvoeren naar de voorkomen van de vogel, aan de hand van oude inventarisaties en in gesprek met oude vogelaars. Resultaten van het onderzoek kunnen mogelijk als input dienen voor inrichtingsmaatregelen van gebieden. Informatie over de grauwe klauwier is o.a. op te vragen bij dhr. Frans van Erven uit Haaren. Lokale vogelwerkgroepen gemeente Boxtel ,00 750,00 Gemeente Boxtel 3 Inrichting percelen voor tijdelijke natuur en kruidenzones Gemeente of ontwikkelaars hebben gronden jaren in eigendom voor dat de gewenste ruimtelijke ontwikkeling plaats vindt. Het beheer, gebruik en mogelijk tijdelijke inrichting kan worden afgestemd op de behoeften van de grauwe klauwier. Te denken valt aan verruiging met struweel, kruidenranden, organische bemesting. Naast gronden met een nieuwe bestemming kan ook gezocht worden naar bijvoorbeeld agrarische gronden die tijdelijk of periodiek braak kunnen worden gelegd. Er zijn diverse kruidenmengsels hiervoor beschikbaar zoals Zomermengsel, Braaklegmengsel, Herfstmengsel, Patrijzenmix. De mengsels brengen een rijk insectenleven met zich mee. Gemeente Boxtel , , , , ,00 Gemeente Boxtel, dekking uit budget Plattelandsvernieuwing, groenfonds, EVZ, Eventueel ook bijdragen van imkerverenigingen/wbe's (voor aanleg kruidenzones is een bedrag geraamd van 1000 per ha) 4 Inpassing grauwe klauwier in huidig beleid (planten nu, EVZ, bermenbeheer) De gemeente Boxtel voert vele projecten uit die een bijdrage kunnen leveren aan de biotoop van de grauwe klauwier. Te denken valt aan het project Planten Nu waarbij landschapselementen worden terug gebracht. Daarnaast kan bij inrichting van de EVZ Sparrenrijk-Kampina en Dommel-De Geelders rekening gehouden worden met deze vogel. 5 Aanleg heggen en houtwallen Het herstel van het kleinschalige cultuurlandschap in Nationaal Landschap Het Groene Woud is zeer actueel. Gezocht wordt naar locaties om heggen en houtwallen met doornige struiken terug te brengen (en te leggen) in het landchap van Boxtel en Het Groene Woud. 6 grauwe klauwier en spoorzone Duits Lijntje De spoorzone rond het Duits Lijntje is aangewezen als EVZ. Zowel bij (toekomstig) inrichting en beheer van dit gebied kan specifieke aandacht aan de grauwe klauwier worden besteed. Een goed beheerplan is essentieel voor behoud van het juiste habitat en voldoende voedsel. 7 Lezing In juni 2009 zal Dhr. Peter Beusink (Stichting Bargerveen) een lezing geven over de grauwe klauwier. 8 het jaar van de grauwe klauwier Er kunnen verschillende activiteiten georganiseerd worden. Te denken valt aan: tentoonstelling over de grauwe klauwier en de biodiversiteit in samenwerking met scholen, nationale boomfeestdag gebruiken om gebieden in te richten voor de grauwe klauwier, excursies van IVN etc. naar ingerichte gebieden, artikelenreeks over de vogel, educatief project? 9 Afstemming met TBO evt. opzetten van gezamenlijk project De gemeente kan als initiator optreden om de verschillende TBO's binnen de gemeentegrenzen aan te zetten om bij beheer en inrichting specifieke maatregelen voor de grauwe klauwier te treffen. 10 Determinatiecursus De gemeente kan inzetten op een active rol voor lokale natuurverenigingen bij het monitoren van de lokale natuurontwikkelingen. Om deze mensen te enthousiasmeren en hun kennis te vergroten kan jaarlijke een cursus/velddag worden georganiseerd gericht op de soortherkenning en inventarisatiemethoden. Bijvoorbeeld specifiek gericht op inventariseren van voedselaanbod voor de grauwe klauwier (grote insecten, amfibieen en muizen en jonge vogels) Gemeente Boxtel geen financiele middelen voor nodig. Kosten worden gedekt uit project-specifieke budgetten Gemeente Boxtel Gemeente Boxtel Werkgroep Heggen en Houtwallen HGW, Lokale natuurwerkgroepen Programmabureau Het Duits Lijntje, Brabants Landschap, Lokale Natuurwerkgroepen Natuurwerkgroep Liempde Stichting Bargerveen , financiering via groen-blauw stimuleringskader, Planten Nu 2010 Financiering via EVZ Dommel-De Geelders Gemeente Boxtel scholen, IVN, lokale NWG's ,00 Gemeente Boxtel, subsidies Gemeente Boxtel Brabants Landschap, Waterschap de Dommel, Natuurmonumenten, Staats Bosbeheer Gemeente Boxtel Lokale Natuurwerkgroepen Winter ,00 500,00 Gemeente Boxtel, subsidies (BW en OW) 11 Monitoring De gemeente voert een ecologisch maaibeheer. In hoeverre dit resultaat heeft is onduidelijk. De resultaten/effecten worden nauwelijk gemonitoord. Door het organiseren van een aantal dagen theoretische en praktische kennisoverdracht over soorten flora en fauna en inrichtings/beheersmaatregelen vergroot de deskundigheid van de plantsoenmedewerkers en de lokale natuurverenigingen. Streven is dat deze monitoring opgepakt wordt door de lokale natuurverenigingen. De nadruk bij zowel de determinatiecursus als de monitoring ligt bij het voedselaanbod van de grauwe klauwier (en hiermee vele andere soorten). Dit zijn grote insecten, amfibieen en muizen en jonge vogels. Gemeente Boxtel Lokale Natuurwerkgroepen ,00 200,00 200,00 200,00 200,00 Gemeente Boxtel (BW en OW), subsidies 12 Communicatie artikelen, persberichten, folder, etc. Gemeente Boxtel , , , , ,00 Gemeente Boxtel Totaal 4.250, , , , ,00 Totaal ,00