Nederland proeftuin voor slim verkeer

Transcriptie

1 Analyse Europa is vergeten te verdienen aan kennis Nieuws EC onderzoekt illegale staatssteun van TNO 3 Maandelijks magazine voor de hightechindustrie // 30 maart - 27 april 2012 // Nederland proeftuin voor slim verkeer

2 Learn, create and make it work! Wij zijn op zoek naar Top Talenten! CIMSOLUTIONS Weekend in Keulen 2011 en bieden Top Beloning voor Top Talenten! CIMSOLUTIONS is een TOP ICT-Dienstverlener op het gebied van administratieve en industriële automatisering, opererend vanuit onze vestigingen in Amsterdam, Best, Deventer, Groningen, Rotterdam, Vianen en Dhaka (Bangladesh). We zijn ISO gecertificeerd en dit jaar door CRF voor de 5e keer als Top Employer ICT beoordeeld. Onze klanten zijn internationale bedrijven en overheden waar technologie en innovatie hoog in het vaandel staan. Onze uitdaging is om onze klanten succesvol te laten zijn in hun projecten en doelstellingen. Daarvoor leveren wij als onafhankelijke ICT dienstverlener met circa 250 professionals hoogwaardige expertise in de volle breedte van het ICT werkveld, al sinds Bezoek voor meer informatie onze website Wij zoeken, voor zowel technische als administratieve en business automatisering, ervaren én ambitieuze professionals met een voorliefde voor ICT, die klantgericht zijn, zowel zelfstandig als in teamverband goed functioneren, communicatief en sociaal vaardig zijn en uitblinken in kwaliteit en professionaliteit voor actuele functies als: - C#/C++/Java/Embedded Software Engineer - Software Architect/Technisch Ontwerper - Functioneel/Applicatie/Systeem Beheerder - Projectleider/Projectmanager - Tester/Testcoördinator/Testmanager - Informatie Analist/Functioneel Ontwerper - Database Administrator/Database Ontwerper - Embedded Linux/Android/Java/C++ Software Engineer Voor meer actuele en uitdagende vacatures en vereiste kennis en ervaring, zie Ook gekwalificeerde ZZP ers/zelfstandigen/freelancers mogen reageren. Wij hebben continu uitdagende projecten. Wij bieden: - de kans om mee te groeien in een dynamische en gezonde onderneming; - zelfontplooiing door gevarieerd werk en opleiding; - uitdagende en state-of-the-art en hightech projecten; - uitstekende arbeidsvoorwaarden, zoals een auto en onkostenvergoeding; - collegiale, informele en professionele werksfeer bij een Top Employer ICT. Interesse? Als je geïnteresseerd bent in een functie bij CIMSOLUTIONS, stuur dan je sollicitatiebrief met cv naar CIMSOLUTIONS, Postbus 183, 4130 ED Vianen of mail naar hrm@cimsolutions.nl. Voor meer informatie kun je onze website bezoeken bij en/of bellen met Jos Peek of Patrick van der Wal, telefoon tot uur. Vianen Best Deventer Rotterdam Amsterdam Groningen Dhaka CIMSOLUTIONS B.V. Havenweg 24, 4131 NM Vianen Postbus 183, 4130 ED Vianen The Netherlands Phone: (+31) Fax: (+31) cimsolutions@cimsolutions.nl Internet:

3 Opinie Redactioneel Nieke Roos is hoofdredacteur van Bits&Chips. Pr-stunt Een opmerkelijke actie van NXP: met ingang van stelt het ieder jaar zeven masterbeurzen van vijfduizend euro ter beschikking voor studenten elektrotechniek aan de TU Eindhoven. In principe komt iedereen met goede studieresultaten en een voor de chipmaker relevante specialisatie in aanmerking. Enige voorwaarde is dat de ontvanger zijn afstudeer- of stageproject uitvoert bij NXP; na afloop van de beurs zijn er geen contractuele verplichtingen. Bij gebleken succes is het de bedoeling om het initiatief uit te breiden naar de twee andere Nederlandse TU s. Met de Amandus Lundqvist-beurs reageert NXP op plannen van het kabinet om de studiefinanciering voor de masterfase af te schaffen. Dat raakt tweejarige bètatechnische opleidingen harder dan alfa- en gammastudies, die doorgaans maar één masterjaar kennen. Het halfgeleiderbedrijf vindt het een verkeerd signaal van de regering omdat er juist een grote behoefte is aan ingenieurs. Het Masterplan Bètatechniek schat het tekort in de hightech op veertigduizend arbeidskrachten in de periode 2011 tot Of Mark Rutte en consorten zich er veel van zullen aantrekken, is echter de vraag. Onderwijs waar de overheid zelf geen geld in hoeft te pompen, als dát niet het liberale ideaal is. NXP moet dan ook niet raar opkijken wanneer de regering het initiatief juist toejuicht en zelfs ten voorbeeld stelt. Het lijkt me sterk dat deze kik van de chipmaker aanleiding is voor het kabinet om zijn plannen om te gooien. Misschien rekent NXP op navolging door andere bedrijven. Voor buitenlandse studenten bestaat de Amandus Lundqvistbeurs al langer en daar doen naast de chipmaker ook ASML, Bosch, Océ en Philips aan mee. Wellicht dat de regering zich laat vermurwen als dergelijke partijen het initiatief van NXP overnemen. Ik acht het niet waarschijnlijk, want meer bedrijfssponsoring betekent alleen nog maar meer koren op de molen van het kabinet. Volgens mij hebben ze bij NXP ook helemaal niet de illusie dat het initiatief enig politiek effect zal sorteren. Ik heb het sterke vermoeden dat ze er juist iets heel anders Niet gehoord worden in Den Haag is het doel, maar gezien worden in Nederland mee willen bereiken: niet gehoord worden in Den Haag is het hoofddoel, maar gezien worden in Nederland. Een eventueel politiek effect is slechts een mooie bijkomstigheid. Onder het mom van een nobele protestactie haalt NXP gewoon een uitgekiende prstunt uit. Door zich begaan te tonen met de Nederlandse student geeft het zijn imago onder die doelgroep een enorme boost, en daarmee zijn aantrekkingskracht als potentiële werkgever. En dat zonder al te veel moeite en grote uitgaven: een belletje naar de TUE en de communicatiemedewerkers van de universiteit deden de rest. De chipmaker hoefde vervolgens alleen maar zijn wetenschappelijk directeur op te laten draven om een speech te geven. Goed, ieder jaar dat de actie loopt, kost het 35 duizend euro, maar daar krijgt NXP een heleboel voor terug. In ieder geval zeven topstudenten die een mooi afstudeerof stageproject komen uitvoeren. En als het hen bevalt bij hun sponsor, dan is de kans groot dat ze na afloop van hun studie terugkeren om de gelederen van het halfgeleiderbedrijf te versterken. Vijfduizend euro lijkt me geen geld voor het binnenhalen van een talent. Een gemiddeld recruitmentbureau presenteert een hogere rekening. De actie heeft NXP een berg exposure opgeleverd en daarmee nu al haar doel bereikt: talloze media hebben zich belangeloos voor het karretje van de chipmaker laten spannen en het bericht gebracht, waaronder Eindhovens Dagblad, Nu.nl, Omroep Brabant, De Pers, Radio 1 en dit blad. Kers op de taart was de reportage op de nationale televisie bij Eenvandaag. Complimenten aan NXP voor een zeer geslaagde imagocampagne. 3 3

4 Inhoud Deze keer in Bits&Chips Analyse Europa beleeft spoetnikmoment Innovatieve ondernemers opgelet: een heus Europees industriebeleid staat in de steigers, met meer budget en vooral veel meer aandacht voor productie. Nieuws Brussel stelt onderzoek in naar TNO-spin-off Solaytec Op aandringen van Levitech kijkt de Europese Commissie naar mogelijk onrechtmatige staatssteun voor Solaytec millimeteropties duivels 19 Een mooi 24 Ingenieur tussen dilemma voor Europese Commissie patroon de urlogoen Nieuws 10 Europa beleeft spoetnikmoment millimeteropties duivels dilemma voor Europese Commissie 15 Brussel stelt onderzoek in naar TNO-spin-off Solaytec 18 Mathworks breidt FPGA-tooling verder uit 21 Chip corrigeert zichzelf Opinie 3 Pr-stunt Nieke Roos 12 Een IP die IP bouwt Eric Leenman 14 Recensie Practical risk-based testing: the Prisma approach Marnix van den Ent 17 Mass matters Anton Duisterwinkel 19 Een mooi patroon Albert Mietus 23 De headhunter Anton van Rossum 59 Innovatiebeleid uitbesteed naar friends, fools en family? Joost Backus Achtergrond 24 Ingenieur tussen de urologen En verder 60 Trainingen 61 Events 64 Wegwijzer 4 3

5 Thema Slimme mobiliteit Achtergrond Brainport experimenteert met slimme groene golf In Zuidoost-Brabant voeren TNO en Amaryllo praktijkproeven uit met slimme snelheidsadviessystemen in de auto. Achtergrond Android mag aan leiband hypervisor in auto Virtualisatie helpt automakers om het gedrag van hun missiekritieke systemen te waarborgen in de toenemende zee aan onbetrouwbare code. 28 Verkeersmanagement 2.0: van frustratie 34 Gas geven 48 Twentse zonnewagen naar sturen naar communiceren met je stuur benut accu optimaal Achtergrond 28 Verkeersmanagement 2.0: van frustratie naar sturen naar communiceren 32 Brainport experimenteert met slimme groene golf 34 Gas geven met je stuur 36 Slimme software maakt van Can-data schat aan informatie 38 Auto hongert naar bandbreedte 40 Android mag aan leiband hypervisor in auto 44 Elektro-Opel neemt range anxiety weg met hulpmotor op benzine 46 Venlose zonnetram rijdt eigen koers in vastgeroeste auto-industrie 48 Twentse zonnewagen benut accu optimaal 53 TNO schat actieradius elektrische auto Opinie 29 Eindelijk werkelijkheid? Herm Verbeek Tech-kiek 42 Elektro-Lupo In bedrijf 54 Met radarlego naar Europese top Vacaturekaart 57 Verkeer en vervoer 3 5

6 springen of stilstaan? jij weet wat je wilt! Passie voor techniek zit je in het bloed. Je was er als kind altijd al mee bezig. Jij behoort tot de groep vakidioten - take it as a compliment - die het leuk vindt om de toekomst van embedded software mee vorm te geven. Je ontwikkelt jezelf omdat je het niet kunt laten, blijven leren is voor jou vanzelfsprekend. Je daagt jezelf uit, kiest bewust je doelen en verbetert jezelf. Terwijl de rest probeert je bij te houden, bereid jij je alweer voor op de volgende sprong in ons razendsnelle vakgebied. Leer van toppers Voor Sioux is werken aan persoonlijke die haar expertise in enkele dagen deelt ontwikkeling geen modepraatje. Het is een met de cursisten. Zo vergroten we kennis, overtuiging die van binnenuit komt en juist ontwikkelen we competenties en werken dát maakt ons succesvol! Uit liefde voor ons we aan innovatie binnen de branche. Heb vak en gedreven door de wil om te blijven jij ook duidelijk voor ogen waar je heen wilt? vernieuwen, organiseert Sioux Premium Kijk dan op Courses voor iedereen die deze bezieling voor een actueel overzicht van alle Premium deelt. We halen de absolute top in huis, Courses. Trainingen De volgende trainingen staan onder meer op het Premium Courses programma: > Advanced Scala 10 & 11 mei > D programming language 7 & 8 juni premium courses. dare to improve.

7 Analyse In 140 woorden Halfgeleiders AMD mag vreemdgaan AMD hoeft voor zijn productiebehoeftes niet langer exclusief aan te kloppen bij Globalfoundries. De processormaker heeft bedongen dat hij voortaan vreemd mag gaan. Naar verluidt, zou Globalfoundries, dat sinds de splitsing van de design- en productietak al buiten de pot mocht piesen, niet meer presteren in bed. Paparazzi spotten vervolgens het gefrustreerde AMD al meer dan eens met een nieuwe liefde, TSMC. De foundry zag daarna wel in dat het oorspronkelijke relatiecontract niet houdbaar was en ging akkoord met een nog opener relatie. De Het bedrijf deed dat overigens niet zonder de huid duur te verkopen: AMD betaalt de komende jaren zevenhonderd miljoen dollar én een boete voor iedere keer dat het een ander verkiest. Dat is wat je noemt een flinke alimentatie. PvG Zonnecellen Nederlandse zonnecel gaat chip achterna Het duurt nog wel even voordat NXP de deuren van zijn laatste fabriek sluit, maar het is onwaarschijnlijk dat de IC-productie in Nederland haar honderdste verjaardag zal vieren. De zonnecelproductie, die niet kon steunen op Philips grenzeloze ambities van weleer, lijkt een nog veel korter leven beschoren in ons kikkerlandje. Nuon dumpte Helianthos, Solland Solar balanceert op het randje van de afgrond en vorige maand vroeg ook Scheuten Solar surseance van betaling aan. De hoop rust nu bij Gosse Boxhoorn en zijn kompanen, die een complete productieketen van zand tot paneel in Limburg willen realiseren. Boxhoorn laat Bits&Chips namelijk weten dat hij nog altijd praat met investeerders. En anders hebben we net als bij de chip altijd onze machinebouwers nog. PvG Consumentenelektronica Markt gaat te snel voor Tomtom Echt als een verrassing kwam het waarschijnlijk niet, maar het moet in januari toch even slikken zijn geweest in het Tomtomhoofdkwartier: de traditionele kerstpiek K1 09 K2 09 K3 09 K4 09 Consumer (navigatiekastjes) Automotive (inbouwsystemen) K1 10 K2 10 K3 10 Licensing Business Solutions K4 10 K1 11 K2 11 K3 11 K4 11 in de verkopen van navigatiekastjes was nagenoeg afwezig. Ter vergelijking: vorig jaar nog lagen deze inkomsten in het vierde kwartaal twee keer hoger dan in het eerste, in 2009 was dat zelfs nog meer. Ondanks de extraatjes zoals schatting van brandstofverbruik, locatieafhankelijke diensten en fileomzeiling lijkt het tomtommetje definitief verworden van hebbeding tot commodity-artikel dat steeds minder opbrengt. Het bedrijf zag dit allang aankomen en de andere markten zoals vlootmanagement en inbouwsystemen laten gestage groeicijfers zien. In afwachting van betere tijden moet Tomtom over het afgelopen jaar echter een verlies van 438 miljoen euro incasseren. PE Machinebouw ASMI s wraak is zoet Bij de presentatie van ASMI s jaarcijfers begin maart kondigde topman Chuck del Prado aan dat jarenlang zaaiwerk eindelijk zijn vruchten begint af te werpen. Vrij vertaald: na enkele machines voor R&D-doeleinden te hebben verkocht, volgen vanaf nu meer substantiële orders voor productie. Del Prado had het natuurlijk over ASMI s technologie voor atoomlaagdepositie, die na jaren ontwikkelwerk in 2007 werd omarmd door Intel maar daarna stuitte op het conservatisme van de chipindustrie. Dat was dubbel pech, want activistische aandeelhouders bestempelden het betreffende bedrijfsonderdeel prompt als ongezond en zetten een slepende affaire in gang om ASMI in tweeën te hakken. Pas bij de Hoge Raad haalden de hedgefondsen bakzeil, maar Del Prado moest tot dit voorjaar wachten voordat hij zijn gelijk kon halen. PvG Software Minix inside? Met een stand op Embedded World in Neurenberg richtte de onderzoeksgroep van Andrew Tanenbaum van de VU zich voor het eerst naar buiten met het Minix 3-besturingssysteem. Een demo liet de merites duidelijk zien die Tanenbaum al zijn gehele carrière zingt over microkernels: een video (van wasberen, de Minix-mascotte) bleef vrolijk doordraaien terwijl de driver om de haverklap onderuit werd gehaald. De universiteit hoopt de embedded-industrie warm te krijgen voor het opensource OS om de ontwikkeling in een stroomversnelling te krijgen. Voor Minix zou het een tweede leven betekenen na een bestaan in de onderwijsboeken, voor Tanenbaum een passende afsluiting van zijn carrière. PE 3 7

8 Nieuws Overzicht Machinebouw Levitech krijgt subsidie van provincie Flevoland De provincie Flevoland heeft 2,2 miljoen euro subsidie verdeeld over dertien innovatieve ondernemingen in de regio, waaronder ASMI-spin-off Levitech. In het kader van de Technologische en Milieu-Innovatieregeling krijgt het bedrijf uit Almere twee ton om zijn atoomlaagdepositiemachine voor zonnecel fabrikanten te vervolmaken. Zelf past Levitech bijna 775 duizend euro bij. PvG /levitech Dienstverlening TMC rapporteert prima jaar en verandert bestuursmodel Het afgelopen jaar zag TMC zijn opbrengsten met maar liefst een kwart stijgen tot 52,7 miljoen euro. De dienstverlener schrijft de toename toe aan het hogere gemiddelde aantal medewerkers, hogere tarieven en een hogere productiviteit. Tegelijk heeft TMC bekendgemaakt over te willen stappen op een eenlaags managementstructuur. NR /tmc Imtech-overname in Turkije springplank naar oosten Imtech koopt zijn Turkse branchegenoot AE Arma-Elektropanç. Met de acquisitie verwerft de technisch dienstverlener zich een sterke positie op de lokale markt en een springplank naar opkomende markten als het Midden-Oosten, Rusland en verschillende voormalige Sovjet-republieken. NR /imtech Consumentenelektronica Emmens GPRS-horloge geeft patiënt geheugensteuntje Dog Back Solutions uit Emmen heeft een horloge ontwikkeld dat mensen met een beperking moet helpen hun dag structuur te geven. Het kan de drager via beeld en geluid herinneren aan een activiteit. Anders geeft het een normaal uurwerk weer. Het horloge haalt de informatie op via een GPRS-verbinding. PE /beeldhorloge Elektronica Belgisch EMS-bedrijf ACB in Franse handen Twee Franse ondernemers hebben de Belgische EMS-specialist ACB overgenomen. Dit bedrijf hoofdkwartiert in Dendermonde, waar het ook beschikt over productiefaciliteiten voor printplaten. Verder bestaat de groep uit een PCB-ontwerpersclub in het nabijgelegen Lebbeke en de Franse dochter Atlantec, die een tweede fabriek exploiteert in Malville nabij Nantes. NR /acb Neways boekt recordomzet Neways heeft het afgelopen jaar een omzet geboekt van 283,9 miljoen euro, twaalf procent meer dan in Daarmee overtrof het EMS-bedrijf uit Son het oude record uit 2007, toen het de boeken sloot bij 281,0 miljoen. Vooral vanuit de industriële, automotive- en halfgeleidersector was de vraag sterk. AP /neways Veghelse technologiegroep Aegide in Franse handen De Franse wereldspeler in laagspanningsinstallaties en datanetwerken Legrand neemt de Aegide Group over. De technologiegroep uit Veghel bestaat uit Cortexon, specialist in elektronicamodules en -behuizingen voor de hightech, en verder uit de bedrijven DCS, Minkels en Vaultex, die oplossingen en diensten leveren voor datacentra. NR /aegide Makers embedded computers werken aan snellere standaardisatie Advantech, Congatec, Kontron, MSC en enkele andere fabrikanten van embedded computers hebben de Standardization Group for Embedded Technologies (SGet) opgericht om nieuwe ontwikkelingen in embedded computers zo snel mogelijk te kunnen standaardiseren. De groep verwacht binnen een jaar meer dan honderd partners te kunnen verwelkomen. PE /sget Software Leuvens encryptiealgoritme verheven tot standaard De Iso/IEC heeft het Presentencryptiealgoritme van KU Leuven-onderzoeker Andrey Bogdanov en internationale collega s opgenomen in zijn standaard voor lichtgewicht cryptografie, samen met de Clefia-inzending van Sony. De Leuvense oplossing is gericht op zeer kleine embedded systeempjes zoals autosleutels en medische implantaten. PE /present Turing Award voor redeneren met onzekerheden UCLA-hoogleraar informatica Judea Pearl wint de Turing Award 2011 voor zijn pionierswerk in probabilistisch redeneren, een van de pijlers onder de kunstmatige-intelligentietoepassingen die vandaag de dag aan een opmars bezig zijn. De door hem ontwikkelde methodes zijn standaard kost voor computers die met onbetrouwbare data moeten redeneren. PE /turing Ruimtevaart SRon krijgt 18 miljoen voor superruimtecamera SRon ontvangt achttien miljoen euro voor de ontwikkeling van Safari, de Nederlands-Europese infraroodspectrometer en supercamera op de Japanse ruimtetelescoop Spica. Ook TNO neemt deel aan het project, waarmee in totaal zo n 55 miljoen euro aan Nederlandse technologie-investeringen zijn gemoeid. NR /safari Spacebel bouwt Vietnamese satelliet De Vietnam Academy of Science and Technology heeft Spacebel uit Angleur nabij Luik opdracht gegeven voor de bouw van een kleine aardobservatiesatelliet. De VNRedsat-1b vertrekt in 2017 naar de ruimte om het Vietnamese grondgebied en omstreken in de gaten te houden. NR /vietnam De volledige artikelen zijn te vinden op gevolgd door het label bij het betreffende stuk. 8 3

9 Foto: Fred Kamphues Dutch Space levert opnieuw Galileo-zonnepanelen Dutch Space heeft groen licht gekregen om een tweede serie zonnepanelen te leveren voor de Galileo-satellieten. Het Leidse ruimtevaartbedrijf tekende daartoe een contract met OHB- System, de Duitse hoofdaannemer van het Europese navigatieproject. Met de order voor acht sets panelen is ruim dertien miljoen euro gemoeid. PvG /dutchspace Onderzoek Vlaamse overheid steunt Imec opnieuw Imec en de Vlaamse viceminister-president Ingrid Lieten hebben een convenant gesloten waarin is vastgelegd welke prestaties het Leuvense onderzoeksinstituut de komende jaren moet leveren voor de subsidie die het zal blijven ontvangen. De overeenkomst, die volgt op een positieve onafhankelijke evaluatie, loopt van 2012 tot PvG /imec Medisch Nightbalance begint uitrol slaaptrainer TU Delft-spin-off Nightbalance heeft zijn Slaappositietrainer naar de markt gebracht. Het apparaatje is bedoeld om mensen af te leren op hun rug te slapen. Het apparaatje is op voorschrift van een KNO- of longarts beschikbaar voor slaapapneupatiënten. Achmea vergoedt de behandeling, in het kader van een pilotproject. PE /nightbalance Microsoft plant innovatiecentra voor e-health in Vlaanderen Microsoft opent in Genk en in Kortrijk twee nieuwe innovatiecentra, waar publieke en private partijen met de softwaregigant samenwerken aan nieuwe technologie. De twee nieuwe innovatiecentra richten zich beide op telegezondheidszorg. De ambitie is dat de twee centra de komende jaren driehonderd nieuwe banen en dertig spinoffs creëren. PE /microsoft Verlichting Philips vindt topman voor Lighting Philips heeft bekendgemaakt Eric Rondolat te hebben benoemd als CEO van Philips Lighting. Hij neemt het roer over van Frans van Houten, die tijdelijk de leiding op zich had genomen nadat topman Rudy Provoost vorig jaar het veld had moeten ruimen vanwege operationele en managementproblemen. PvG /lighting Oled-tegel gedeeltelijk geprint bij Holst Het Holst Centre en enkele partners hebben bij de productie van een flexibele Oled-lichttegel een aantal vacuümstappen vervangen door veel goedkopere printprocessen vanuit de vloeistoffase. De resulterende lamp van 69 vierkante centimeter heeft een twee tot drie keer hogere efficiëntie dan een vergelijkbare gloeilamp. PvG /oled Meest geklikt in onze nieuwsbrief 1 Machinebouw ASML stoot Applied van troon ASML klom vorig jaar naar de eerste plaats in VLSI Research ranglijst van grootste chipmachinebouwers. Met een omzet van 7,9 miljard dollar drukten de Veldhovenaren Applied Materials (7,4 miljard dollar) naar plaats twee. Het is voor het eerst sinds 1992 dat de Amerikanen best of the rest zijn. PvG /asml 2 Innovatie Philips vindt koper High Tech Campus De Chalet Real Estate Group, een investeringsvehikel van ondernemer en investeerder Marcel Boekhoorn, staat op het punt de High Tech Campus van Philips te kopen. De partijen zouden een prijs van 450 miljoen euro zijn overeengekomen en onderhandelen nu kleinere details uit. PvG /htc 3 Zonnecellen Duitse PV-industrie in rep en roer Het rommelt in de Duitse PVindustrie. In reactie op plannen van de Duitse federale overheid om fors te snijden in groene subsidies, zijn twintigduizend man onlangs de straat opgegaan in Berlijn. De demonstranten zijn bang dat de ingreep de nekslag is voor de toch al worstelende Duitse PVfabrikanten. PvG /duitsepv 4 Machinebouw Ionenkanon zaagt wafers flinterdun zonder verliezen Een Amerikaanse start-up heeft een ingenieuze manier bedacht om zeer dunne wafers te produceren zonder zaagverliezen. Door met een ionenkanon een laag waterstof net onder het oppervlak van een stuk silicium te implanteren en vervolgens te verwarmen, scheurt er onder druk van het zich vormende waterstofgas een plakje af. PvG /kanon 5 Verlichting MIT-ledje meer dan honderd procent efficiënt De hoeveelheid licht van een led schaalt lineair met het inputvoltage, maar het vermogen kwadratisch. MITonderzoekers hebben dit verschijnsel uitgebuit om lampjes met een efficiëntie ver boven de honderd procent te halen: bij het verminderen van het voltage neemt het vermogen harder af dan de hoeveelheid geproduceerd licht. PE /mit 3 9

10 Analyse Industriebeleid Europa beleeft spoetnikmoment Innovatieve ondernemers opgelet: een heus Europees industriebeleid staat in de steigers, met meer budget en vooral veel meer aandacht voor productie. Paul van Gerven Eigenlijk kopen de Duitsers tegenwoordig hun eigen zonnecelkennis terug. Het land trok met een visionair subsidiesysteem eigenhandig de PV-industrie van de grond, maar moet nu lijdzaam toezien hoe steeds goedkopere zonnepanelen uit China de thuismarkt overspoelen en her en der bedrijven in moeilijkheden raken. Een van de Duitse vlaggenschepen, Q-Cells, noteerde in 2011 een verlies van 846 miljoen euro op een omzet van 1023 miljoen en verwacht dit jaar weinig verbetering. De Duitse overheid is het ondertussen zat om Chinese producten te subsidiëren, ook al zijn die niet zelden met Duitse machines vervaardigd. Ze koerst aan op een forse verlaging van het teruglevertarief, dit uiteraard tot groot chagrijn van de eigen industrie, die er haar genadeklap in ziet. Deze problematiek past naadloos op heel Europa. Ons continent heeft kennis en geld, maar slaagt er onvoldoende in om daaruit munt te slaan met nieuwe industrie of innovatieve bedrijven. Sterker nog: belangrijke industrieën kwijnen langzaam weg (zie artikel hiernaast). Zonder ingrijpen lijkt het een kwestie van tijd voordat de laatste Europese chip van de band rolt; vroeg of laat zijn de huidige fabs aan het einde van hun Latijn. Op Europees politiek niveau begint het door te dringen dat deze situatie zich niet alleen laat oplossen door aan de randvoorwaarden voor een goed functionerende markt te sleutelen. Terwijl vooral opkomende economieën fors investeren in onderzoek en op allerlei mogelijke manieren hightechbedrijven paaien, is de Europese Commissie er inmiddels van overtuigd dat zowel het fenomeen maakindustrie als het begrip industriebeleid aan een herwaardering toe is. Net als de VS, waar president Obama vorig jaar aankondigde productie nieuw leven in te blazen, beleeft Europa zijn spoetnikmoment. Kets Tot nu toe heeft Europa zich juist roomser dan de paus opgesteld als het om staatssteun voor de industrie gaat. Bedrijven kunnen eigenlijk alleen voor precompetitieve projecten aankloppen bij onderzoeksprogramma s, zowel nationale als Europese, want van Brussel mag het niet anders. Resultaat: waar Europese overheden gezamenlijk gemiddeld zo n negentien procent van hun onderzoeksfinanciering aan ontwikkeling besteden, ligt dat percentage in de VS en Azië ruim boven de veertig. Voor fundamenteel onderzoek liggen de verhoudingen juist omgekeerd. In Horizon 2020, de paraplu van volgende generatie Europese onderzoeksprogramma s die in 2014 van kracht wordt, moet dat anders, vindt de EC. Ze wil structureel meer aandacht voor productontwikkeling en productie, uiteraard steunend op de sterke kennisbasis die Europa al heeft. Naar analogie van de high level group die hiervoor vorig jaar advies uitbracht aan de EC gaapt er in Europa een valley of death tussen wetenschap en markt. Daarover moet een brug worden aangelegd met technologische research, ontwikkeling en productie als pijlers. Alle aandacht concentreert zich daarbij op de key enabling technologies micro- en nano-elektronica, geavanceerde materialen, nanotechnologie, biotechnologie, fotonica en geavanceerde productietechnologie. Allemaal leuk en aardig, maar is er in het door schulden geplaagde werelddeel wel geld voor dat soort ambities, of wordt het een papieren tijger? Horizon 2020 staat nog niet definitief op schrift, maar de berichten uit Brussel zijn gunstig. Niet alleen wordt voor de opvolger van het Zevende Kaderprogramma bijna twee keer zo veel geld gereserveerd (tachtig miljard euro), ook zou industriële ontwikkeling voortaan uit de Europese structuurfondsen mogen snoepen. Met een budget van 250 miljard euro biedt dat heel interessante perspectieven. 10 3

11 Analyse Halfgeleiders 450-millimeteropties duivels dilemma voor Europese Commissie De toekomst van chipfabricage in Europa is vervlochten met de transitie naar 450 millimeter wafers. De EC bekijkt verschillende opties om die te ondersteunen, maar de belangen van haar achterban lopen sterk uiteen. Paul van Gerven We zullen terugkijken op 2012 als het jaar waarin het weefsel van de IC-industrie veranderde, voorspelde analist Bill McClean van IC Insights op het Semi International Semiconductor Symposium 2012 (ISS), eind februari in München. Hij refereerde aan het groeiende gat dat zich aftekent tussen s werelds grootste chipmakers en de rest. De cijfers liegen inderdaad niet: in de uitgaven aan fabs en machines nemen de grootste IC-fabrikanten een steeds groter aandeel voor hun rekening. In 2012 is alleen al de top drie Intel, Samsung en TSMC goed voor de helft van de capex. Het zijn deze big spenders die de lakens uitdelen. Als zij grotere wafers willen, dan krijgen ze die. Wil de rest ook maar enige overlevingskans hebben, dan moeten ze aanhaken. Naar de inschatting van Mc- Clean zullen alleen Globalfoundries, Hynix, Micron en Toshiba daarin slagen. Valt u iets op aan deze zeven 450-millimeterchipmakers? Inderdaad, geen van allen komen uit Europa. Weliswaar hebben Intel en Globalfoundries een fabriek in respectievelijk Ierland en Dresden, maar de inheems Europese halfgeleiderbedrijven besteden de productie van hun meest geavanceerde chips allang voor het grootste gedeelte uit. Alleen STMicroelectronics vervaardigt wat 28-nanometerproducten in eigen huis, maar de Crolles-fab is naar moderne maatstaven piepklein. Omdat er derhalve geen businesscase voor 450 millimeter is, dreigt ICproductie uit Europa te verdwijnen, niches daargelaten. Het is niet onredelijk om te veronderstellen dat andere siliciumactiviteiten op den duur zullen volgen. Deze ontwikkeling baart de Europese Commissie zorgen. Het is in Brussel inmiddels doorgedrongen dat het beleid een grote vlucht naar voren moet nemen, wil Europa zijn concurrentiepositie niet verliezen. Geinspireerd op vergelijkbare prikkels van Aziatische en Amerikaanse overheden is in het nieuwe industriebeleid dat de EC voor- Wordt er ooit nog eens zo n ultramoderne fab, zoals deze van Intel in Oregon, op Europese bodem gebouwd? bereidt staatssteun voor technologische productie geen taboe meer (zie pagina hiernaast). 450-millimeterproductie is een van de thema s die kans maakt op een of andere vorm van ondersteuning. Lobbyen Een van de opties die wordt overwogen is een heuse 450-millimeterfab. De EC heeft daartoe een rapport besteld en gekregen, maar de inhoud houdt zij vooralsnog geheim. Op de ISS lichtte een van de opstellers, analist Malcolm Penn van Future Horizons, echter wel een tipje van de sluier op. Hij zei dat aanwezigheid van een 450-millimeterfab heel veel zou kunnen te betekenen om kennis en specialisten op Europese bodem te houden. Zonder animo onder Europese spelers, zelfs al zouden ze hun productie bundelen, is de Eurofab echter een omstreden optie. Logischer zou het zijn om een van de bovengenoemde zeven giganten over te halen hier een fabriek te bouwen. Omdat ze hier reeds aanwezig zijn, hebben Globalfoundries en met name Intel de beste papieren. De laatste heeft laten doorschijnen beslist over te halen te zijn om zijn derde 450-millimeterfab (de eerste twee komen in de VS te staan) in Europa neer te zetten. Politiek ligt dat echter gevoelig, want erg veel werkgelegenheid levert zo n geauto- matiseerde fab niet op. En wat heeft die andere Europese industrie die van de toeleveranciers er eigenlijk aan? Een kwart van wat chipmakers uitgeven aan machines en materialen gaat naar Europa, waar tegenwoordig zelfs s werelds grootste IC-machinebouwer is gevestigd. ASML en collega s moeten een flink deel van de 450-millimeterontwikkeling dragen, en zien zich liever daarin gesteund door de EU dan dat er een zak geld naar Ierland gaat. Zij vragen de EC dan ook juist om een pilotlijn, waarop ze de ontwikkeling kunnen doen die hun klanten van hen vragen. De Europese IC-toeleveranciers zijn met honderdduizend werknemers een belangrijke Europese industrie op zichzelf, aldus Bas van Nooten, woordvoerder van een 450-mm-consortium dat eurocommissaris Neelie Kroes onlangs een white paper over het onderwerp aanbood. Hoewel zij weinig interesse hebben in 450 millimeter, mengen ten slotte ook de inheemse chipfabrikanten zich in de strijd. Bang dat hun eigen subsidiepotjes opdrogen, lobbyen zij onder aanvoering van de Fransen tegen elk 450-millimeterinitiatief. Als de EC nog niet tot die conclusie was gekomen, laat zij dan nota nemen van dit staaltje cynisme: de hightechtoekomst van producerend Europa ligt niet bij de Europese chipfabrikanten. 3 11

12 Opinie FPGA-ontwikkeling Eric Leenman is senior interim-professional bij Yacht Embedded Systems. Een IP die IP bouwt Onlangs moest ik voor een klant FPGAcode ontwikkelen op een onderdeel waar ik niet zo veel ervaring mee heb. Ik heb toen onderzocht of het inzetten van intellectual property (IP) een oplossing kon bieden. Eerst keek ik of de IP in essentie het probleem oplost en daarna of die toepasbaar is in het product een core die te veel DSP-blokken van de FPGA gebruikt, heeft geen zin. De taal waarin de IP is geschreven, is ook van belang. Zelf ben ik beter thuis in C dan Java. Verilog is ook geschikt voor FPGA s, maar VHDL heeft mijn voorkeur. Als ik wijzigingen wil doorvoeren, is het wel handig als ik de taal begrijp. Op IP-gebied is er veel te krijgen, zowel open- als closed-source. Een groot voordeel van open source is dat er geen kosten aan zijn verbonden. Verilog- en VHDL-code is gratis beschikbaar op bijvoorbeeld de site van Opencores. Status en kwaliteit van de code worden aangegeven door middel van lemma s zoals specification done, FPGAproven of Opencores-certified. Support wordt geleverd via de community. Mooi systeem. Je downloadt de code, leest de documentatie en komt er dan globaal achter wat de core doet. De aanpassing die ik wilde doen, was klein, maar na het bestuderen van de IP-code bleek dat toch iets complexer te zijn. Aangezien het project onder druk stond, was afhankelijk zijn van communitysupport een te groot risico. Wachten op een antwoord op het forum paste niet in de planning. Daarom onderzocht ik wat de mogelijkheden waren met closed-source IP van de FPGA-leverancier. Op het bijbehorende ontwikkelbord bleek de core goed te werken. Documentatie en voorbeeldprojecten hielpen om snel op gang te komen. Na deze eerste stappen moest er dieper in de code van de IP worden gedoken, en dan merk je dat de pijn en kennis in de details zitten. Support is dan erg belangrijk. Die van de FPGA-leverancier liep via een IT-ticketsysteem. Je kunt je vraag per stellen en dan pakt een supportengineer deze op. Telefonisch contact of on-site ondersteuning is niet mogelijk. Maar via je probleem duidelijk maken, is lastig. Het is een proces waar je geduld voor moet hebben en uitgebreid en gedetailleerd moet antwoorden met behulp van plaatjes, referenties naar handleidingen, code en snapshots. En dan nog moet je elkaars s juist interpreteren. Vervolgens geprobeerd om de code om te zetten naar het bord in ontwikkeling. Bij het integreren van het stuk IP met bestaande code liep ik ineens tegen problemen aan zoals shared PLL s, beschikbare Ram-blokken en andere resources. Als de DDR3-controller een PLL gebruikt die de core ook nodig heeft om zijn 20 bit video over de LVDS-lanes te kunnen sturen, en de FPGA-tooling het dus niet kan routen, heb je alsnog een probleem. Dan lost de IP je probleem functio neel wel op, maar krijg je er een ander voor terug; DDR3-geheugens verleggen op je PCB is ook geen sinecure. De tijdwinst door een core IP is geen black box die je probleem als puzzelstukje even oplost te gebruiken, heb je dan alweer verspeeld. Door kleine codewijzigingen door te voeren en een grotere FPGA in dezelfde familie en hetzelfde package te kiezen, kon de schade beperkt blijven. Mijn ervaring laat zien dat de keuze voor open- of closed-source IP sterk afhankelijk is van de situatie, het project, de planning en de bedrijfsvisie. In sommige gevallen kan een IP-blok een goede start zijn om een probleem in de basis op te lossen. Maar gedegen product- en vakkennis zijn noodzakelijk om de gekozen core te kunnen gebruiken en te integreren in je eigen product. IP is geen black box die je probleem als puzzelstukje even oplost. Je moet er tijd in steken om te kunnen beoordelen of de code goed te integreren is in het product. Essentieel daarbij is support op die IP. Als senior ontwikkelaar heb ik kennis en ervaring opgebouwd waardoor ik makkelijker de overweging kan maken welke oplossing het beste past. Overigens noemt mijn werkgever mij ook IP. Het staat zelfs op mijn visitekaartje: interim-professional. Een IP die IP bouwt. 12 3

13 A CODEC CHIP THAT ACHIEVED 50% COMPRESSION IN DEVELOPMENT TIME. THAT S MODEL-BASED DESIGN. To be first to market with a next-generation mixed-signal chip, the IC design team at Realtek used system models to continuously verify their design. The result: 50% less time to completion and a 50% market share. To learn more and to request the IBS study on Simulink ROI in Electronic Design, visit The MathWorks, Inc. MathWorks Benelux Now hiring for technical and sales positions

14 Opinie Recensie Practical risk-based testing: the Prisma approach Marnix van den Ent Het vakgebied van software testen is relatief onderbelicht geweest in de geschiedenis van de ICT. Op vele vlakken is er nog het nodige uit te dragen. ISTQB en TMap zijn beschrijvingen van het vak waar de professionele testexpert veel kennis aan kan ontlenen, ook op het gebied van de vertaling van risico s naar maatregelen die het testen kan bieden. Organisaties lopen risico s bij het inzetten van software: er is kans dat aanwezige fouten het onmogelijk maken om het werk met deze software uit te voeren. Natuurlijk zijn er gradaties in de impact van die fouten, maar het is de kunst van de tester om in elk geval de ernstigste te vinden en tijdig te laten oplossen. Met Prisma is dit structureel aan te pakken. Het managen van de risico s is immers wat de tester in het proces van softwareontwikkeling ondersteunt. Improve Quality Services heeft de Prisma-aanpak jarenlang in de praktijk doorontwikkeld. Het Prisma-boek van Improve-oprichter Erik van Veenendaal begint met een bondige introductie in testen, risico s en (product)risicomanagement. Dat maakt het ook leesbaar voor niet-testspecialisten. Op een derde stapt de auteur over op een beschrijving van het Prisma-proces. Daarbij doet hij de aanpak gedetailleerd uit de doeken. De lezer kan dit als leidraad gebruiken voor toepassing in de eigen context. In een whitepaper uit 2009 heeft Van Veenendaal de aanpak ook al beschreven. Dit boek gaat echter dieper. Bovendien bevat het een aantal praktische ervaringen die een goede aanvulling vormen op de procesbeschrijving, doordat ze Prisma in verschillende contexten zetten. Een daarvan is de Agile-werkwijze. Zichtbaarheid is in een Agile-omgeving een winstpunt. Het ophangen van de ingevulde risicomatrix is voor mij een goede toevoeging op het Agile-instrumentarium (zie ook het kader). Prisma en sprints Naar aanleiding van een vraag hoe Prisma werkt binnen een Agile-omgeving, over iteraties (sprints) heen of per iteratie (sprint), zegt Erik van Veenendaal: Sommige bedrijven hebben inderdaad iets georganiseerd over sprints heen, een soort strategiedocument waarbij Prisma kan helpen. De beste ervaringen heb ik echter met Prisma op sprintniveau, mits de sprint een minimale omvang van zo n drie à vier weken heeft. Het is dan concreet en het mooie is dat je het dan kunt doen met het sprintteam. Dat werkt heel motiverend, de kennis is voorhanden en iedereen weet dan meteen wat wordt verwacht en waarom. Het boek besluit met instrumenten om het bijbehorende model in te richten. Het hangt van de omgeving dan wel de organisatie af hoe dit passend kan worden ingevuld. De auteur geeft ook een rekenvoorbeeld hoe de ondersteunende tool kan worden gebruikt. Dit gereedschap is beschikbaar via de website van Improve en maakt het mogelijk om de aanpak van begin tot eind vast te leggen, waarna het de uitkomst presenteert. Met de in het boek beschreven aanpak zijn rationeel keuzes te maken in het testen van software: waar wil ik als organisatie mijn geld aan uitgeven en waar wil ik risico s lopen op fouten? In die zin zijn besparingen mogelijk. Kan een niet-testspecialist de aanpak toepassen aan de hand van dit boek? De ervaren ICT er komt mijns inziens een heel eind. Welke mogelijkheden er binnen het testen zijn, doet Van Veenendaal hier echter niet Aanrader voor de testexpert die de testcapaciteit beter wil inzetten uit de doeken. Testexpertise is nodig om de risicoscore te kunnen vertalen in passende testtechnieken en -soorten. Het is een praktisch geschreven en compact boek (136 pagina s). Een aanrader voor de testexpert die de testcapaciteit nuttig (beter) wil inzetten. Maar ook voor de projectmanager die het zonder testmanager moet stellen en wel een testspecialist ter beschikking heeft, heeft het meerwaarde. Prisma licht de essentie van het werk van de testmanager eruit en maakt het mogelijk deze transparant te delen met business en team. Door projectie van de kwaliteitsverhogende maatregelen is de aanpak ook toepasbaar buiten het vakgebied van software testen en zelfs buiten de ICT. Onder testprofessionals is Prisma al een gangbare aanpak. Is een boek erover dan nog wel nodig? Jazeker, de beschrijving is helder en praktisch, en het is de helderheid die voor dit onderwerp belangrijk is. Voor de maximale score van vijf sterren zou het stuk over de praktijktoepassingen een grotere plaats in het geheel moeten krijgen. Marnix van den Ent is softwaretestexpert en Scrummaster bij Ordina. Titel Practical risk-based testing: the Prisma approach Auteur Erik van Veenendaal Waardering 14 3

15 Nieuws Machinebouw Brussel stelt onderzoek in naar TNO-spin-off Solaytec PV-machinebouwer Levitech vindt dat TNO zich niet aan de subsidieregels heeft gehouden toen het concurrent Solaytec op eigen benen zette. Nu de partijen er onderling niet zijn uitgekomen, buigt de Europese Commissie zich over de zaak. Paul van Gerven Nee, hij verwacht niet dat hij er een concurrent mee uitschakelt. Het is zoiets als een procedure bij de Raad van State of een gebouw wel of niet gebouwd had mogen worden. Dat gebouw blijft heus wel staan, maar je kunt er toch je recht mee halen, zegt CEO Jaap Beijersbergen van Levitech. Het tikje dat hij zijn concurrent ermee uitdeelt, is ook meegenomen. Op aandringen van Levitech stelde de Europese Commissie onlangs een onderzoek in naar mogelijk onrechtmatige staatssteun bij TNO, waar de wortels liggen van Levitechs concurrent Solaytec. Volgens Beijersbergen heeft TNO de Europese subsidieregels, die voorschrijven dat het onderzoek binnen een bepaalde tijd niet vercommercialiseerd mag worden, niet nageleefd. Kennisinstellingen, zoals TNO, zouden onderzoek moeten doen ter ondersteuning en bevordering van het Nederlandse bedrijfsleven, in plaats van een concurrent in de markt te zetten, vindt Beijersbergen. TNO maakte gebruik van de Kenniswerkersregeling en het Pieken in de Delta-programma. Marktconform Levitech en Solaytec ontwikkelen beide een machine voor supersnelle atoomlaagdepositie (ALD). Gewoonlijk is ALD een cyclisch proces waarin het substraat afwisselend aan twee reactieve gassen wordt blootgesteld, waarop zich een atoomscherpe laag afzet. Het vullen en weer legen van de reactor is echter een tijdrovend proces. Voor de chipindustrie wist Levitechs moederbedrijf ASMI dat op te vangen door vele wafers tegelijk te behandelen in een batchproces, maar voor de hoge lucratieve volumes van de PV-industrie is dat ontoereikend. Jammer, want onderzoek aan de TU Eindhoven heeft aangetoond dat een ALD-laagje aluminiumoxide de efficiëntie van silicium zonnecellen met een aantrekkelijk percentage verhoogt. Door wafers langs verschillende gaszones te transporteren, kan ALD echter worden getransformeerd in een volcontinu proces. TNO heeft met dit concept onder de arm aangeklopt bij ASMI de meest voor de hand liggende partij, want reeds met ALD-activiteiten in huis. Om onduidelijke redenen is de Almeerse machinebouwer toen niet op dat voorstel ingegaan, om later toch een spatiële ALD-activiteit te beginnen. Deze staat sinds 2009 op eigen benen als Levitech, vernoemd naar ASMI s Levitor-machine voor een supersnelle hittebehandeling van wafers. In de Levitor zweven die op een gaskussen, een principe dat Levitech ook gebruikt om de plakken te transporteren. In het voorjaar van 2010 kwam aan het licht dat TNO het concept op eigen gelegenheid is gaan uitwerken. Nog hetzelfde jaar werd dat onderzoek geïntensiveerd met onder meer een Pieken in de Delta-subsidie. Later bleken zeven bedrijven zich als partner en investeerder achter spin-off Solaytec te scharen. De machine van Solaytec werkt eveneens met gaskussens die wafers langs verschillende zones vervoeren, maar daarbij shuttelen ze heen en weer, waar ze bij Levitech continu in dezelfde richting bewegen. TNO benadrukte destijds het ALD-onderzoek volgens de regels en marktconform op eigen benen te hebben gezet. Levitech zag dat anders en kaartte de in zijn ogen illegale staatssteun aan bij het ministerie van Economische Zaken. Die klacht noch de communicatie tussen Levitech en TNO/Solaytec heeft echter een bevredigend resultaat opgeleverd, vindt Beijersbergen. Hij stapte daarom afgelopen december naar de EC en kreeg deze maand te horen dat zijn klacht in behandeling wordt genomen. Maar, zegt hij, het is niet de manier waarop ik dit het liefst had afgehandeld en ik sta nog altijd open voor een compromis. Solaytec en TNO wilden geen commentaar geven, anders dan dat ze de uitspraak van de EC met vertrouwen tegemoetzien. Als de zaak geen prioriteit krijgt, laat die een tot twee jaar op zich wachten. 3 15

16 Het thema van de Projectmanagement Parade 2012: Het vak voorbij van projectmanager naar ondernemer 24 april 2012 NBC nieuwegein In de High Tech en de automotive sector ligt er hoge druk op technologische vernieuwing, doorlooptijden en kosten. Het ontwikkelen en op de markt brengen van nieuwe producten vraagt om steeds meer samenwerking, ofwel open innovatie. De uitdagingen voor bedrijven en toeleveranciers zijn dermate complex en onzeker dat alléén het delen van kennis, mensen en investeringen met andere bedrijven jouw project laat slagen. IPMA-Nederland (IPMA-NL) is dé vereniging voor projectprofessionals in Nederland. Het is IPMA-NL s missie om aan de discipline projectmanagement en aan de professionaliteit van projectmanagers meer (h)erkenning te geven in een zo groot mogelijk aantal branches in Nederland. Binnen deze netwerkorganisatie houden de leden zich samen bezig met het verder ontwikkelen van hun eigen professionaliteit en het vakgebied. Eén van de grote evenementen die IPMA-NL jaarlijks organiseert is de Projectmanagement Parade. Tijdens deze dag wordt een parade aan workshops en presentaties geboden, waarbij zowel de startende als de ervaren projectmanager nieuwe kennis kan opdoen en ervaringen kan uitwisselen. Open innovatie vraagt veel van de projectmanager. Hoe werk je samen zonder dat je concurrentievoordeel verliest, hoe financier je het proces, hoe verdeel je de risico s en hoe ga je om met intellectueel eigendom? Deze onzekerheden vragen om een andere vorm van controle. Goede procedures alleen volstaan niet meer. Ondernemerschap, het vermogen om zelf initiatief te nemen, vertrouwen op te bouwen en onzekerheden te overbruggen, zijn onmisbaar voor het behalen van succes. De drie sprekers uit de High Tech sector die hun visie op het thema geven, zijn: Francien Mels Project Manager bij NXP Semiconductors High Tech blijft mensenwerk Jeroen van Nistelrooij Manager Engineering bij Vanderlande Industries De logistieke onderneming achter uw bagage Han Schaminée General Manager TomTom Custom Systems TomTom in Automotive: van contract executie naar gezamenlijke business ontwikkeling Schrijf u in op en kom naar de Projectmanagement Parade op 24 april 2012 in het Nieuwegein Business #pmparade12 IPMA-NL groep facebook Schrijf u vandaag nog in op

17 Opinie Productie Anton Duisterwinkel is portfoliomanager semicon bij TNO. Mass matters Als Nedcar straks de deuren sluit, is dat weer een klap voor de Nederlandse maakindustrie, die ook een flink aantal toeleveranciers zal raken. Maar de doodsteek voor de industrie? Onzin, klinkklare onzin. Vergeet niet dat de industrie meer dan de helft van de export uit Nederland voor haar rekening neemt, en dat die export harder groeit met een gemiddelde van 7,5 procent per jaar dan de export van bijvoorbeeld diensten. Zolang de economie in de Bric-landen als een raket blijft stijgen, is er meer dan voldoende ruimte voor extra exportgroei. En tot slot: van de drie hoofdbranches in de industrie, voeding, chemie en maakindustrie, is de laatste tegenwoordig de grootste, blijkt uit een rapport van ING. Natuurlijk, elk bedrijf dat omvalt of vertrekt, is er een te veel, maar Nederland industrieland kan dus echt wel wat hebben. Blijft dat zo? Is de maakindustrie niet ten dode opgeschreven, met de concurrentie in het verre, nabije en directe oosten? Als we niets doen, dan wel. Een beetje prutsen in de marge zal ook niet helpen: we moeten naar een totaal andere opbouw van de industrie want een totaal andere opbouw van producten. En geloof het of niet: juist in Nederland ligt alles klaar om dat te gaan doen. Frezen, zagen, boren, beitelen, afsnijden, etsen, branden: de huidige industrie breekt haast meer af dan het opbouwt. Dit werk werd als eerste verplaatst naar het buitenland en is nu het eerste waar we helemaal mee moeten ophouden. Gewoon: niet meer doen, ook niet in het buitenland. Al dat breken is niet alleen zonde van de (soms schaarse) materialen en van de energie die er in is gestoken om het te maken, het is vooral onhandig, want je kunt lang niet alles maken zoals je dat zou willen. De vormvrijheid is beperkt tot wat je met een frees, boor of beitel kunt bereiken zowel fysiek als qua precisie. Beter is het op te bouwen. Door te printen, lokaal uit te harden of door materialen neer te leggen. Kortom: door additieve technologie. Nieuw is dat niet, de Bijenkorf verkoopt al zelfbouwprinters die plastic dingetjes kunnen printen. En de industrie vervaardigd er al kaken, juwelen, complexe metalen structuren en gehoorapparaten mee. Maar de volle potentie wordt bij lange na niet gehaald. Want de ontwerpvrijheid zit niet alleen aan de buitenkant, maar juist binnenin. Met additieve technieken is het bijvoorbeeld mogelijk om de ultieme lichtgewicht vliegtuigvleugel te maken met de dendritische structuren die de natuur allang had uitgedokterd. Mass matters, niet alleen in We moeten naar een totaal andere opbouw van de industrie vliegtuigen, maar ook in de waferstage, robots in de semicon en ook in automobielen. Het geldt bovendien niet alleen voor het plaatwerk, maar voor alle onderdelen, inclusief de in Nederland gemaakte sensoren, motoronderdelen en lampen. Niet alleen voor de formule 1 en Ferrari moet het zo licht en dus zo zuinig mogelijk, maar voor iedere auto. Daarnaast ontstaan er unieke mogelijkheden om materialen te integreren en daarmee functionaliteiten: geprinte PCB s met koelkanalen en optische verbindingen, plastic onderdelen met geïntegreerde elektronica, RF-antenne s en chemische sensoren, you name it. Om die droom waar te maken, zijn er nog drie elementen nodig: meer en betere grondstoffen uit de chemische industrie voor multimateriaalproducten en betere kennis over veroudering daarvan, grotere en snellere equipment voor additieve productie (waar mijn collega s bij TNO al aan werken) én echte multidisciplinariteit om optimaal van de ontwerpvrijheid gebruik te maken. Chemie, equipment, multidisciplinariteit. Me dunkt, dat past bij Nederland. In hiërarchischer ingestelde culturen (van de VS tot China en van Duitsland tot Japan) gaat dat niet werken. Hier wel. Nu het nog even organiseren. En nu de overheid zo nadrukkelijk terugstapt, ligt de bal bij de industrie. 3 17

18 Productnieuws FPGA-ontwikkeling De groeiende interesse voor FPGA s is niet aan Mathworks voorbijgegaan. In de nieuwste release 2012a van zijn tooling voert het bedrijf belangrijke verbeteringen door voor het werken met programmeerbare logica. FPGA s zijn niks nieuws voor het bedrijf uit Massachusetts. Sinds jaar en dag heeft het al de HDL Coder-tooling op de markt. Hiermee zijn Simulink-modellen te vertalen naar synthetiseerbare VHDL- of Verilog-code, die vervolgens met de gereedschappen van de FPGA-fabrikant naar de programmeerbare chip overgezet kan worden of gebruikt wordt voor het ontwerpen van een Asic. In de nieuwe versie kan HDL Coder naast Simulink-modellen ook Matlab-code aan. Hoogniveau-Matlab-constructen zijn hierbij gewoon te gebruiken, evenals floating pointcode, met de juiste toevoegingen vanuit het Mathworks-aanbod. HDL Coder zorgt voor de correcte interpretatie en omzetting. De tool biedt bovendien een bibliotheek met kant-en-klare hardwareblokken zoals tellers en timers, allemaal geschreven in Matlab. Door HDL Coder in te zetten, hoeven FPGA-ontwikkelaars zich alleen maar te concentreren op de functionaliteit van hun algoritme of kunnen algoritmeontwikkelaars hun bestaande code in een FPGA gieten. De Matlab-code, Simulink-modellen en Stateflow-charts zijn met een paar muisklikken naar een ander device te brengen. De too- Mathworks breidt FPGA-tooling verder uit Pieter Edelman ling kan ook de relatie bijhouden tussen de laagniveau-hdl-code en het model om aan de traceability-eisen voor bijvoorbeeld DO- 254 tegemoet te komen. HDL Coder gaat ook vergezeld van een bibliotheek met tweehonderd Simulinkblokken waarin complexe functies zijn opgenomen, zoals de Viterbi-decoder, FFT en Firfilters. Voor het daadwerkelijk genereren van de code neemt de HDL Workflow Advisor de gebruiker aan het handje mee. Ook nieuw in deze release is de HDL Verifier, een gereedschap om de communicatie met een FPGA-bord of een simulator tot stand te brengen zodat de ontwikkelde code in-the-loop uitgevoerd en gedebugd kan worden. Helemaal nieuw is deze functionaliteit overigens niet, want vorige edities hadden al de EDA Simulator Link. Deze kon echter alleen overweg met Xilinxgebaseerde producten. Met opvolger HDL Verifier zijn ook Altera-gebaseerde bordjes aan te spreken. De tool ondersteunt een reeks aan Virtex-4-, Virtex-5-, Virtex-6- en Spartan-6-bordjes van Xilinx en een Arria II-, Cyclone III-, Cyclone IV-kit en het DE2-115-bord van Altera. Voor de verbinding tussen pc en de FPGA-bordjes wordt een Gigabit Ethernet-verbinding gebruikt. De FPGA kan hierbij stimuli genereren voor het draaiende Simulink-model. ISE of Quartus is vereist voor gebruik met respectievelijk Xilinx- of Quartus-bordjes. HDL Verifier kan cosimulaties uitvoeren met Cadence Incisive, Mentor Graphics Modelsim en Questa s HDL-simulator. Verder is de tool in staat om SystemC-compatibele transaction-level modellen te genereren met TLM 2.0-conforme interface. Daarbij wordt direct een testbank gegenereerd en documentatie voor de code. Naast de verbeteringen op FPGA-gebied voert Matlab met release 2012a nog een groot aantal updates en verbeteringen door in zijn productlijn. Simulink kan modellen voortaan rechtstreeks uitvoeren op de doelhardware, waaronder Lego Mindstorms Nxt en het Beagleboard. Embedded Coder heeft compatibiliteit met Autosar 4.0 gekregen en vermindert het aantal datakopieën. In Matlab zijn prestatieverbeteringen doorgevoerd van elementaire wiskundige en interpolatiefuncties. Daarnaast is er een runtime beschikbaar om gecompileerde Matlab-code stand-alone te draaien. De Image Processingtoolbox kan intensiteitsmetingen gebruiken om automatisch beelden te registreren, de Statistics-toolbox heeft een verbeterde interface voor het inpassen, voorspellen en grafisch weergeven van gegevens met lineaire, gegeneraliseerde lineaire en niet-lineaire regressie en de Communications Systemtoolbox heeft mogelijkheden gekregen voor USRP-radio, LTE Mimo-kanaalmodellen en GPU-ondersteuning voor LDPC, turbodecoder en andere algoritmes. The PCB Design Revolution CR-8000 s Werelds eerste multi-board PCB ontwerp-oplossing op systeemniveau Three dimensions Two hands One environment Voor meer informatie kijkt u op onze website: zuken-advert_de bit-mag.indd 1 1/25/ :59:50 PM 18 3

19 Opinie Software-engineering Albert Mietus Een mooi patroon Het is vrijdag en het sneeuwt. Langzaam ontstaat een mooi patroon terwijl elk sneeuwvlokje chaotisch uit de lucht lijkt te vallen. Een plan lijkt er niet te zijn en toch vormt zich een structuur. Later zal blijken dat al die zachte deeltjes samen sterk genoeg zijn om het vervoer in Nederland vast te laten lopen. Maar nu ik zit nog fijn in de trein. Ik kom net van een vergadering hoe we een project voor een klant kunnen verbeteren. En het is echt toeval: de klant is een grote speler op gebied van het vervoer en we werken aan systemen die vooral in winterse omstandigheden moeten werken. Zeker is dat we de geïntegreerd Agile gaan gebruiken. Deze mix van Scrum, Lean en Agile leidde in een eerder project tot fikse verbeteringen. Iedereen wil die resultaten kopiëren. Ik overpeins wat het tweede project extra moet doen om dat te evenaren. Wat is de essentie? Dat is lastig uit te leggen, want vergaderingen verlopen chaotisch maar hebben toch structuur. Een planningsdocument is er eigenlijk niet, maar toch vinden de puzzelstukjes elkaar naadloos aan het eind van elke sprint. In krap twee maanden is het team twee keer verdubbeld in omvang en is de productiviteit nog harder gestegen. We doen het beter dan de theorie. Maar waardoor exact? Hoe verklaar je dat er grip is op iets dat zo zacht lijkt als sneeuw? Niet dat iemand klaagt. Mijn team geniet, de klant is blij. En ook de verhoogde efficiëntie is welkom, zeker bij de managers. Maar hoe leg ik deze werkwijze uit aan de mensen van het tweede project? Want daar lopen ze uit op de planning, de stress is hoog en veel tijd om te investeren in een andere werkwijze is er niet. Bovendien wordt daar altijd een dik en gedegen plan verwacht, ook om deze flexibele, dynamische aanpak in te voeren. Heb ik eigenlijk wel een plan? Veel mensen willen graag exact weten waar ze aan toe zijn. Elke kleine afwijking van een tevoren bedacht plan geeft aanleiding tot hevige discussies. Volgens het spoorboekje zou de trein van Amersfoort Schothorst naar Eindhoven er precies één uur en negenendertig minuten over doen, of acht minuten minder als ik vaker overstap. Maar het sneeuwt... Ik controleer dus mijn acculading en zie dat er geen probleem is. Ik werk wel wat langer in de trein en minder lang thuis. Later wordt het drukker en dus krapper. Ik ruim mijn laptop op en schakel over op mijn Ipad. En geniet ook iets meer van het landschap dat steeds mooier wordt. Af en toe bel ik een collega. Hij is na de vergadering vertrokken met de auto en natuurlijk doen we een wedstrijd wie sneller in Brabant is. Er blijkt maar weinig verschil. Behalve dan in de media: dagenlang horen we vooral dat Met weinig plan zijn er ook maar weinig verstoringen de trein zo vertraagd was. We hoorden niet dat ik gewoon door kon werken. Door dynamisch in te spelen op wat wel kan in plaats van klagen over wat niet kan, heb ik gewoon mijn doel gehaald. Wellicht is dat het geheim van efficiënter werken: minder plannen. Dat levert direct tijdwinst op. Met weinig plan zijn er ook maar weinig verstoringen die ook weer tijd en energie kosten. Langzaam ontstaat een patroon: er zit ook structuur in chaos. De meeste collega s zullen elkaar wel vinden. Een paar hebben wellicht hulp nodig, maar de verzamelde kracht van enthousiaste professionals zal ze helpen. De schijnbare chaos zal best wennen zijn, maar als iedereen zich een beetje inzet, houden we bergen tijd over. Nu nog even naar buiten kijken. Wat is sneeuw toch mooi. 3 19

20 Netwerkanalyse tot max. 500 GHz Wat uw DUT ook is, wij kunnen het karakteriseren. Netwerkanalyzers van Rohde & Schwarz zijn leidinggevend in technologie en bedieningseenvoud - in alle klassen, voor iedere toepassing. Universeel ZVL: Een netwerk- en spectrumanalyzer in één, evt. batterij gevoed, 50 Ω of 75 Ω ingangsimpedantie. Mobiel ZVH: Kabel- en antenneanalyzers voor ruw veldgebruik. Speciaal ontworpen voor installatie en onderhoud van antennesystemen. Efficient ZNB and ZNC: Instrumenten met een hoge meetsnelheid en groot dynamisch bereik voor het R&D lab en in productie. Grootste touchscreen display op de markt voor een intuïtieve en eenvoudige bediening. Veeleisend ZVA and ZVT: High-end netwerkanalyzers voor veeleisende metingen aan mixers, versterkers, filters, etc. Tot max. 500 GHz, max. 8 testpoorten en 4 onafhankelijke generatoren. Bekijk alle informatie op: Bel of voor advies en demonstratie: Tel: info.nl@rohde-schwarz.com